10 najsłynniejszych polskich kostiumów filmowych
Od amerykańskiej kurtki wojskowej po habit – oto lista najbardziej pamiętnych strojów polskiego kina.
Ubieranie aktorów w polskim kinie zwykle oznaczało wplatanie w podszewkę strojów metafor i ukrytych znaczeń. Andrzej Wajda, bodaj najważniejszy polski reżyser filmowy, który studiował malarstwo, zawsze przywiązywał wagę do kostiumów. Mają być wyraziste, “jakieś”, mawiał. Cztery z 10 strojów umieszczonych w tym zestawieniu pochodzi z jego filmów, każdy jednak ma inne znaczenie i ciężar gatunkowy. Bystre oko czytelnicze dostrzeże, że na listę trafiły aż cztery okrycia wierzchnie – polska kapryśna pogoda i zmieniająca się aura polityczna wymaga wszak dobrej ochrony.
1. Kurtka Maćka Chełmickiego w ”Popiele i diamencie” Andrzeja Wajdy (kostiumy: Katarzyna Chodorowicz), 1958
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Scena z filmu "Popiół i diament", reż. Andrzej Wajda, fot. East News
Jeśli w komunistycznej Polsce były gwiazdy filmowe, Zbyszek Cybulski był jedną z najjaśniejszych. Jego aktorstwo było z zupełnie innej beczki – gorączkowe, żarliwe, szalenie nowoczesne w czasach, gdy większość ról była stonowana lub naznaczona teatralną czy też przedwojenną manierą.
W “Popiele i diamencie” Cybulski gra AK-owca Maćka Chełmickiego, który w tuż powojennej zawierusze dostaje rozkaz zastrzelenia komunistycznego sekretarza. Szeregi AK wkrótce będą zdziesiątkowane przez nową władzę, a Maciek i jego towarzysze broni staną się symbolami walki o wolność i buntu z patriotycznych powodów.
Początkowo postać grana przez Cybulskiego miała nosić typowy strój AK-owca – oficerki, bryczesy i beżowy trencz. Jednak ponieważ aktor grał nowocześnie, a Wajda chciał umieścić w filmie współczesne emocje (przede wszystkim popaździernikowe rozczarowanie), Cybulski wszedł na plan we własnych ubraniach.
Spodnie dżinsowe i amerykańska kurtka wojskowa M65 pochodziły prawdopodobnie z paczek UNRRA, amerykańskiego programu pomocowego zaopatrującego zniszczone przez wojnę kraje w żywność, leki i ubrania. Przydymione okulary uzupełniały wizerunek Maćka jako romantycznego przystojniaka, którego los złamała polska historia.
2. Czarna sukienka Kaliny Jędrusik w ”Kabarecie Starszych Panów”, programie Jerzego Wasowskiego i Jeremiego Przybory, połowa lat 60.
Format wyświetlania obrazka
mały obrazek [560 px]
Kadr z filmu "Jutro premiera" w reżyserii Janusza Morgensterna, 1962, fot. Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl
Mąż Kaliny Jędrusik, pisarz Stanisław Dygat uważał ją za polską Marilyn Monroe i upierał się, by dbała o wizerunek seksbomby. A więc przy wielu okazjach można było zobaczyć Kalinę w obcisłych sukienkach o głębokich dekoltach. Do tego artystka chętnie rzucała uwodzicielskimi spojrzeniami i uśmiechała się zalotnie, co doprowadzało do szaleństwa mężczyzn, a także… ich żony.
Nie ma w tym stwierdzeniu przesady – ponoć sam towarzysz Władysław Gomułka rzucił popielniczką w ekran telewizora, gdy w “Kabarecie Starszych Panów” zobaczył Kalinę w wydekoltowanej, wąskiej sukni. Wkrótce aktorka została usunięta z programu – według innej wersji, wydarzyło się na to na prośbę żony Gomułki.
Kalina wciąż pracowała (i gorszyła) w teatrze i w filmie; jedna z jej najsłynniejszych oraz “skandalicznych” ról w nominowanej do Oscara “Ziemi obiecanej” została ocenzurowana. To jedyny przypadek ingerencji Wajdy w jego własny film.
Być może prawdę o tym, komu przeszkadzała czarna sukienka, zdradzi biograficzny film o polskiej Marilyn “Bo we mnie jest seks”, który wejdzie do kin jesienią tego roku. Maria Dębska grająca w nim główną rolę uśmiecha się tajemniczo, gdy pytam ją o wiadomą sukienkę.
3. Kożuch we “Wszystko na sprzedaż” Andrzeja Wajdy (kostiumy: Katarzyna Chodorowicz), 1969
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kadr z filmu "Wszystko na sprzedaż", reż. Andrzej Wajda, 1968, na zdjęciu: Beata Tyszkiewicz and Andrzej Łapicki, fot. Studio Filmowe Zebra / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
W tym autobiograficznym filmie, często porównywanym do “8 i pół” Felliniego, Wajda opłakuje przedwczesną śmierć Zbyszka Cybulskiego i portretuje środowisko artystów. Grający rolę “reżysera” Andrzej Łapicki nosi gruby, beżowy kożuch – ówczesny obiekt pożądania i nieformalny mundurek warszawskiej bohemy. Nosili go tacy artyści jak Marek Hłasko oraz liczne gwiazdy grające we “Wszystko na sprzedaż” – Beata Tyszkiewicz, Elżbieta Czyżewska, Daniel Olbrychski, miał go nawet na sobie Cybulski w feralną noc, gdy gonił za ruszającym z peronu pociągiem.
Wajda chciał, aby Olbrychski, który niedługo stanie się jego ulubionym aktorem, nosił w tym filmie wiadomą wojskową kurtkę i przyciemnione okulary – ale artysta odmówił i zakrył się kożuchem.
4. Okulary Ireny w “Polowaniu na muchy” Andrzeja Wajdy (kostiumy: Renata Własow), 1969
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Małgorzata Braunek w filmie "Polowanie na muchy", reż. Andrzej Wajda, 1969, fot. Renata Pajchel / Studio Filmowe Zebra / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
I znów życie prywatne zainspirowało Wajdę do stworzenia bohaterów i ich wizerunków, które przeszły do historii. Przechodząc przez ciężki rozwód, reżyser wziął na warsztat opowieść o kobiecie-modliszce o imieniu Irena (Małgorzata Braunek). Dziewczyna studiuje polonistykę i ma ambicje towarzyskie, których ofiarą pada przeciętny, żonaty mężczyzna (Zygmunt Malanowicz) – Irena chce z niego zrobić wziętego tłumacza rosyjskiej poezji.
Zakrywające pół twarzy okulary przeciwsłoneczne i uśmiech odsłaniający zęby doskonale podkreślają jej „żarłoczny” charakter. Słynne szkła trafiły do filmu dzięki fotosistce Renacie Pajchel, która kupiła je podczas wyprawy do Włoch ze swoją przyjaciółką, kostiumografką Hanną Morawiecką.
5. Dzwony Agnieszki w “Człowieku z Marmuru” Andrzeja Wajdy (kostiumy: Lidia Rzeszewska, Wiesława Konopelska), 1976
Format wyświetlania obrazka
mały obrazek [560 px]
Kadr z filmu "Człowiek z marmuru", reż. Andrzeja Wajdy, 1976, na zdjęciu: Krystyna Janda, fot. Renata Pajchel / Studio Filmowe "Zebra" / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
I znów słynna bohaterka Wajdy zawdzięcza wiele swojemu kostiumowi. Agnieszka (przełomowa rola Krystyny Jandy) jest przebojową początkującą reżyserką. Mówi, myśli i nawet chodzi szybko, realizując dokument o przodowniku pracy epoki stalinowskiej. Jej jeansowe dzwony, jeansowa kurtka, cienki granatowy szalik i buty na koturnach tworzą wizerunek pewnej siebie i ambitnej kobiety, która nie musi czytać pism feministycznych, bo mogłaby być ich bohaterką.
Aktorka wspomina, że Agnieszka wygląda i zachowuje się jak jej dawni koledzy i koleżanki z liceum plastycznego, młodzież “dziwna, nieco ekstrawagancka […] Chciałam sportretować kategoryczną młodą osobę, która uważa, że jest w stanie zmienić w świecie wszystko”.*
Janda nosi więc w filmie własne ubrania, a jej wizerunek uzupełnia dodany przez Wajdę wielki, amerykański worek.
6. Kufajka Ryszarda Ochódzkiego w “Misiu” Stanisława Barei (kostiumy: Milena Celińska), 1980
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Stanisław Tym w filmie "Miś", reż. Stanisław Bareja, 1980, fot. WFDiF / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
Okrycie robotnika zwane kufajką lub fufajką to prawdopodobnie największa zbrodnia przeciwko modzie, jaką kiedykolwiek popełniono. Kurtka jest zrobiona z watoliny i włókniny przypominającej filc, która dawała ciepło, ale odbierała noszącemu jakiekolwiek kształty. Pozbawiając robotników męskiej sylwetki, miała zapewne odebrać mu także odwagę i niezależność.
Widać to w kultowej komedii “Miś” Barei, której bohaterem jest szef klubu sportowego, cwaniak umiejący wykorzystać absurdy komunizmu na własną korzyść.
7. Stroje Ligi Kobiet w “Seksmisji” Juliusza Machulskiego (kostiumy: Małgorzata Braszka), 1983
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Bożena Stryjkówna w filmie "Seksmisja", reż. Juliusz Machulski, 1983, fot. WFDiF / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
Ta osadzona w niedalekiej przyszłości, przezabawna satyra na feministyczną rewolucję oraz absurdy systemów jednopartyjnych wymagała odpowiedniego zestawu kostiumów. Niestety na początku lat 80. bez trudu można było dostać co najwyżej groszek w puszce i ocet. Kostiumografka Małgorzata Braszka stoczyła więc wiele bitew z opornym systemem, aby zdobyć wszystkie potrzebne surowce – materiał, nici, a na końcu skórę do zrobienia butów. Kolejnym krokiem była pielgrzymka po kraju, między jedną fabryką a drugą, by znaleźć tę, która uszyje stroje.
Ciężka praca się opłaca i Machulski ma kilka różnych zestawów strojów dla “sióstr”, a każdy nie tylko świetnie leży, ale też informuje, gdzie w partyjnej hierarchii znajduje się dana bohaterka. W świecie pozbawionym mężczyzn mocna sylwetka jest w modzie – i żadna z postaci się tego nie wstydzi.
8. Kurtka skórzana Franza Maurera w “Psach” Władysława Pasikowskiego (kostiumy: Elżbieta Radke), 1992
Format wyświetlania obrazka
mały obrazek [560 px]
Kurtka Franza Maurera w "Psach", reż. Władysław Pasikowski, 1992, fot. Roman Sumik / Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl
“Psy” to jak wiadomo pierwszy kinowy hit wolnej Polski i sukces kasowy. Główną postacią jest tutaj były esbek Franz Maurer (Bogusław Linda), którego krzywy uśmiech, cyniczne riposty oraz kurtka skórzana zyskały tłumy wielbicieli. Film wylansował reżysera Władysława Pasikowskiego i pewien typ bohatera, zmienił też ekranowy wizerunek Lindy, dotąd kojarzonego z inteligenckimi filmami Agnieszki Holland czy Krzysztofa Kieślowskiego.
“Psy” zrobiły z niego macho. Maurer jest też swego rodzaju duchowym spadkobiercą Maćka Chełmickiego – buntownikiem odzianym jednak nie w płótno wojskowe, a skórę.
Film nadal ma status kultowego, a w 2020 roku słynna kurtka została zlicytowana na aukcji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy za ponad 100 tys. złotych.
9. Spodnie dresowe Silnego w “Wojnie polsko-ruskiej” Xawerego Żuławskiego (kostiumy: Anna Englert), 2009
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Borys Szyc w stroju z filmu "Wojna polsko-ruska", fot. Piotr Bernaś / Reporter / East News
Może być zrobiony z bawełny, poliestru lub kreszu, czyli gniecionego, poliamidowego materiału wydającego charakterystyczny szelest przy chodzeniu. Ale w Polsce dres to nie tylko strój, to stan umysłu oraz pseudonim subkultury składającej się z tych, dla których dobra impreza, rozróba i wycisk na siłowni są istotą życia. Silny (Borys Szyc), bohater stworzony przez Dorotę Masłowską (film Żuławskiego jest adaptacją jej książki) jest takim właśnie dresem – do bitki i do pitki.
Spodnie podkreślają jego umięśnione uda, a gdyby trzeba było salwować się ucieczką, ułatwiają ruchy.
Szyc, jeden z najzdolniejszych aktorów swojego pokolenia, doskonale gra tę rolę, a dres jest jego drugą skórą.
10. Habit “Idy” Pawła Pawlikowskiego (kostiumy: Aleksandra Staszko), 2015
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kadr z filmu "Ida", reż. Paweł Pawlikowski, 2013, na zdjęciu: Agata Trzebuchowska, fot. CAP / NFS / Forum
Ida jest najbardziej znaną na świecie polską zakonnicą, a z pewnością jedyną, która ma Oscara, a mimo to żaden zakon by się niej nie przyznał. A wszystko przez jej habit. Kostiumografka Aleksandra Staszko wyjaśnia, że projekt kostiumu Idy był inspirowany istniejącymi wzorami, ale przede wszystkim miał dobrze leżeć na Agacie Trzebuchowskiej, grającej główną rolę. “Dążyłam do tego, by kostium był trochę kobiecy, podczas pierwszych przymiarek, gdy miał cięższą formę i był uszyty z grubszej tkaniny Paweł [Pawlikowski] powiedział, że >> jest nie dość seksi<<”. Kolejne próby okazały się satysfakcjonujące, ale był to proces i finalny kostium odbiegał od pierwszych przygotowanych przeze mnie wzorów”, wyjaśnia Staszko.
Źródło: cytat pochodzi z książki Bartosza Michalaka “Wajda. Kronika wypadków filmowych”.
Więcej o polskiej modzie można przeczytać w wydanej przez IAM we współpracy z wydawnictwem OsnoVa książce-albumie “Reason and Flair. A century of fashion in Poland”.
Tytuł (nagłówek do zdjęcia)
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]