Czułe oczy. Reżyserki i reżyserzy światła

"Podróż zimowa", Wojciech Puś, fot. z archiwum artysty, full-width, "Podróż zimowa", Wojciech Puś, fot. z archiwum artysty, center

#teatr

Coraz częściej wydobywa się z cienia osoby, które po cichu wkładają ogromny trud w stwarzanie teatralnych światów. Śmielej i obszerniej mówi się o scenografii, muzyce, choreografii i kostiumach. Ale w gąszczu teatralnych (cudo)twórców są także oni i one: artyści i artystki światła.

Na samo światło patrzy się dziś także inaczej. W żargonie teatralnym mówi się, że jakiś spektakl jest pięknie lub dobrze "poświecony". Co to właściwie znaczy? Światło nie jest przecież jedynie mechanicznym, funkcjonalnym elementem – tak jak scenografia od dawna nie jest postrzegana jako "dekoracja". Reżyseria światła to w zasadzie sztuka wspierania narracji, a niekiedy tworzenia wyrazistej, autonomicznej instalacji. Światłem można opowiadać historię. Nie wystarczy więc zapamiętać, który przycisk ożywia który reflektor. Początki tego zawodu (jako wyodrębnionej i zauważanej sztuki – nie tylko rzemiosła) sięgają w Polsce lat 90. Wieloletni współpracownik m.in. Jerzego Grzegorzewskiego czy Jerzego Jarockiego, Mirosław Poznański zauważył, że to właśnie w połowie lat 90. w zawieranych przez niego umowach i na afiszach przy jego nazwisku zaczęło pojawiać się określenie "reżyseria światła". W Culture.pl przedstawiamy wybrane sylwetki tych, dzięki którym polski teatr błyszczy.

Katarzyna Borkowska

Thumbnail — Scena z przedstawienia "Wampir. Trauerspiel" w reżyserii Tomasza Węgorzewskiego, 2018, fot. Natalia Kabanow/Teatr Polski w Bydgoszczy

Znana jest przede wszystkim jako wielokrotnie nagradzana autorka pełnych rozmachu opraw scenograficznych do spektakli Mai Kleczewskiej czy Eweliny Marciniak. Zajmuje się jednak także światłem (często łącząc to zadanie z projektowaniem scenografii), choć w wywiadzie dla Dwutygodnik.com przyznawała, że to dla niej "ogromny wysiłek":

Trzeba wejść w tworzący się świat i przewidywać konkretne efekty w tempie nieludzkim, a z powodu braku czasu to właściwie nierealne.

W tej samej rozmowie użyła pojęcia "dramaturgia światła", mówiąc o przedstawieniu teatralnym jako o spójnej całości, w której poszczególne elementy pracują na siebie nawzajem. I rzeczywiście – w wysmakowanych, niezwykle precyzyjnych estetycznie scenografiach Borkowskiej światło sprawia wrażenie integralnie wkomponowanego elementu wspierającego sceniczny świat, nie zaś odrębnej instalacji. Artystka w jednej z rozmów przyznała, że światło jest dla niej być może nawet ważniejsze niż sama scenografia. Współtworzyła głośne spektakle Eweliny Marciniak, m.in. "Śmierć i dziewczynę" z Teatru Polskiego we Wrocławiu, spektakl wzbudzający kontrowersje jeszcze przed premierą z uwagi na planowane przez reżyserkę zaangażowanie do jednej ze scen czeskich aktorów porno. Oprawa świetlna (wespół ze scenografią i kostiumami) autorstwa Borkowskiej została nagrodzona na XXXVI Warszawskich Spotkaniach Teatralnych. Artystka współpracowała także m.in. z Tomaszem Węgorzewskim (przy jego fantazyjnym "Listopadzie" oraz "Wampirze"), Michałem Borczuchem (m.in. przy "Hansie, Dorze i Wilku", przedstawieniu inspirowanym pismami Freuda) i Robertem Talarczykiem (przy "Himalajach" i "Drachu" na podstawie prozy Szczepana Twardocha).

Paulina Góral

W świetlny świat wprowadziła ją Felice Ross, amerykańska artystka, autorka wielu opraw do spektakli Krzysztofa Warlikowskiego, Mariusza Trelińskiego i Grzegorza Jarzyny. Góral, od kilku lat asystentka Ross, jest absolwentką warszawskiej Akademii Teatralnej na kierunku wiedza o teatrze. Jako samodzielna reżyserka światła pracowała m.in. nad "Cząstkami kobiety", spektaklu w reżyserii Kornéla Mundruczó nagrodzonego Grand Prix Boskiej Komedii w 2019 roku; "Holzwege" Katarzyny Kalwat czy "Kartoteką rozrzuconą" i "Imieniem Róży" w reżyserii Radka Rychcika. Współpracuje także z Jędrzejem Piaskowskim – oświetliła nie tylko jego poznańskiego "Króla Leara", ale także spektakl skierowany do młodego widza – "Historię naturalną czyli o niezwykłych żyjątkach" zrealizowaną w lubelskim Teatrze Andersena. Artystka jest otwarta także na współdziałanie z twórczyniami i twórcami nowej choreografii: opracowała światło do "le journal secret", solowego spektaklu Izy Szostak premierowo pokazanego w ramach Festiwalu Ciało/Umysł w 2019 roku. Efekty jej pracy oglądać mogli także widzowie m.in. Teatru Polonia, Starego Teatru, Łaźni Nowej i Teatru Ludowego w Krakowie, Teatru im. Solskiego w Tarnowie czy Teatru Żeromskiego w Kielcach.

Katarzyna Łuszczyk

Scena zbiorowa z przedstawienia "Według Bobczyńskiego" w reżyserii Agaty Dudy-Gracz, 2012, fot. Greg Noo-Wak / Wrocławski Teatr Współczesny

Innego zdania jest Katarzyna Łuszczyk, która twierdzi, że to aktor – a nie przestrzeń czy ogólna atmosfera – jest w jej pracy najważniejszy:

Jestem z tej starej, mimo 39 lat, szkoły świecenia, która lubi widzieć aktora, jego twarz, oczy. [...] O każdym aktorze myślę indywidualnie, analizuję twarze, sylwetki, a na etapie prób – role. Kolory, faktury, kształty światła biorę "z aktora".

Początkowo sama marzyła o aktorstwie, jednak ostatecznie ukończyła Wiedzę o Teatrze warszawskiej Akademii Teatralnej oraz polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Od 2002 roku jest stałą asystentką Krzysztofa Warlikowskiego (asystowała m.in. przy "Aniołach w Ameryce", "(A)pollonii" czy "Francuzach"). Równolegle tworzy światła do przedstawień, dotychczas zrealizowała ponad sto opraw – m.in. do spektakli Agaty Dudy-Gracz, Krystyny Jandy, Jacka Poniedziałka i Marcina Libera. Reżyserowała światło w hitowej "Apokalipsie" w reżyserii Michała Borczucha – jednym z najlepiej przyjętych i najgłośniejszych przedstawień tego reżysera. Mimo że światło traktuje dosyć pragmatycznie – jako narzędzie służące aktorom i aktorkom, podkreśla, że w swojej pracy kieruje się przede wszystkim intuicją. W swoim fachu dostrzega możliwość innego, niż w przypadku "klasycznej" reżyserii, sposobu na poprowadzenie aktorów i akcji. W rozmowie z Justyną Kowalską mówiła:

Oglądając przebieg spektaklu w świetle roboczym, czerpię ze stanów, z emocji aktorów i potem z tego maluję ich świat. Prowadzę aktorów światłem.

Bartosz Nalazek

Scena z przedstawienia "Robert Robur" w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego, 2016. Na zdjęciu: Agnieszka Żulewska, fot. Magda Hueckel / TR Warszawa

Z wykształcenia jest operatorem i fotografem, był m.in. autorem zdjęć do głośnego serialu telewizyjnego "Artyści" duetu Strzępka/Demirski. Początkowo nie myślał o pracy w teatrze – jego postrzeganie tej dziedziny zmieniła wycieczka do Wrocławia, gdzie – w tamtejszym Teatrze Polskim – miał możliwość przyjrzeć się pracy nad "Snem nocy letniej" w reżyserii Moniki Pęcikiewicz. "Chyba wtedy po raz pierwszy zdałem sobie sprawę, ile możliwości dla reżysera światła daje teatr", mówił w rozmowie dla Dwutygodnik.com. Pierwszą teatralną współpracą było dla Nalazka spotkanie z Krzysztofem Garbaczewskim zainicjowane przez Wojciecha Pusia odpowiedzialnego za światło w jego "Biesach" z 2010 roku. Nalazek był wówczas autorem live video w spektaklu. Jak przyznaje, na początku drogi inspirował się właśnie Pusiem, ale także Jacqueline Sobiszewski i Felice Ross. "Biesy" były przyczynkiem do zawiązania wieloletniej współpracy Nalazka z Garbaczewskim. Ta zaś przyniosła mu dwa istotne laury: w 2014 roku podczas festiwalu Boska Komedia otrzymał nagrodę (razem z Robertem Mleczko) za najlepszą oprawę wizualną za spektakl "Kronos", a w 2017 roku – wyróżnienie za oprawę plastyczną do "Roberta Robura" na 23. Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej.

"Świecił" także w spektaklach Mai Kleczewskiej, Łukasza Twarkowskiego, Natalii Korczakowskiej czy Barbary Wysockiej. Był także autorem oprawy świetlnej w operach "Czarodziejska góra" i "Carmen" w reżyserii Andrzeja Chyry. Ciekawi go sytuacja, w której światło staje się "osobnym bohaterem", a nie jest traktowane jedynie jako narzędzie służebne wobec aktora/aktorki czy sytuacji. W 2015 roku w wywiadzie poprowadzonym przez Mateusza Węgrzyna zaznaczał także, że rola reżyserii światła jest w teatrze wciąż niedostrzegana i niedoceniana:

Ludzie często nie zauważają skali tej pracy, wchodzą do teatru i wydaje im się, że światło powstało razem ze scenografią albo że przychodzi pan, który włącza pstryczek i wszystko nagle działa.

Robert Mleczko

Film i teatr to dla niego dwie równie ważne przygody. Pracował jako operator przy kilkudziesięciu produkcjach (współpracował m.in. z Joanną Rajkowską, Arturem Żmijewskim i nowojorską The Wooster Group; jest także autorem zdjęć filmowego debiutu Michała Borczucha pt. "Warany z Komodo"), a od 2014 roku współtworzy Pracownię Filmu Eksperymentalnego na Wydziale Malarstwa i Nowych Mediów Akademii Sztuki w Szczecinie. W drugiej z dziedzin odpowiedzialny był dotąd za scenografię, kostiumy, projekcje wideo. Wielokrotnie tworzył także oprawy świetlne. Pracuje w pełnym tego słowa znaczeniu interdyscyplinarnie, tworząc wielowymiarowe anturaże dla spektakli. Od czasu głośnej "Balladyny" Krzysztofa Garbaczewskiego (2013) jest stałym współpracownikiem reżysera (nie tylko jako autor światła, ale także scenografii i wideo). Mleczko – jako reżyser światła – współtworzył najważniejsze przedstawienia Garbaczewskiego ostatnich lat: "Burzę" w Teatrze Polskim we Wrocławiu czy "Hamleta" w krakowskim Narodowym Starym Teatrze. Na koncie ma także współpracę z Grzegorzem Jarzyną, Natalią Korczakowską, Moniką Strzępką, Agnieszką Olsten, Ewą Wyskoczyl i Wojtkiem Blecharzem. Artysta ważne źródło scenicznego światła widzi w samych materiałach wideo, które – jak mówił w rozmowie dla Dwutygodnik.com – mogą "zmieniać przestrzeń okna sceny".

Aleksandr Prowaliński

Zdjęcia z przedstawienia "Strach" w reżyserii Małgorzaty Wdowik, fot. materiały promocyjne TR

Białoruski artysta o polskich korzeniach ukończył Wydział Malarstwa w Mińsku oraz grafikę na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Pierwszą asystenturę przy tworzeniu światła do spektaklu zaproponowała mu Jacqueline Sobiszewski (był to musical "Nine" w reżyserii Pii Partum). Jak mówił w wywiadzie dla polskiej edycji "Vogue’a", to właśnie Sobiszewski "wciągnęła go do teatru" – asystował artystce także przy scenografii do "Projektu P" Michała Borczucha. Jego pierwszą samodzielną pracą w teatrze był "Grind/r" Piotra Trojana w TR Warszawa, wówczas Prowaliński odpowiadał zarówno za światło, jak i scenografię. Dziś ma na koncie bez mała dwadzieścia autorskich realizacji. W podsumowaniu 2018 roku redakcja Dwutygodnik.com umieściła go w gronie highlightów. Jak pisano, Prowaliński "zjawia się na próbach, ustawia reflektory – i nagle wszystko ożywa". Młody artysta doskonale wyczuwa specyfikę nowej choreografii i performansu: "oświetlał" prace takich artystek jak Marta Ziółek, Wojciech Grudziński czy Hana Umeda. Doskonale odnajduje się także w eksperymentalnych spektaklach teatralnych: jest współautorem m.in. przerażającego świata w "Strachu" Gosi Wdowik czy plenerowych "Narkotykach" Oskara Sadowskiego. Mimo że pracę w teatrze rozpoczął stosunkowo niedawno, ma w swoim CV nazwiska topowych reżyserów i reżyserek polskiego teatru: Jędrzeja Piaskowskiego, Grzegorza Jarzyny czy Kuby Skrzywanka. W czerwcu 2019 roku oświetlił nawet sam Pałac Kultury – przy okazji reżyserowanego przez Natalię Korczakowską przedstawienia "Madama Butterfly" wystawionego na Placu Defilad.

Stałem przed pałacem z telefonem w ręku i mówiłem do pana odpowiedzialnego za sterowanie światłami: "Poproszę kolor czerwony". I za chwilę Pałac Kultury stawał się czerwony. Niesamowite uczucie posiadać tak wielką władzę.

– mówił Mike’owi Urbaniakowi.

Wojciech Puś

To kolejny operator filmowy w gronie artystów i artystek pracujących przy oprawach świetlnych w teatrze. W swojej dziedzinie uzyskał doktorat, nad którym pracował pod okiem Józefa Robakowskiego. Jest autorem filmów, scenografii, instalacji i prac wideo. Jak sam mówi, światło jest podstawowym tworzywem jego pracy:

[To] materia, którą przekształcam [...] i przy pomocy której zaczynam wchodzić w nastrój i znaczenie obrazu. Filmowego, teatralnego, instalacyjnego. Każdego.

Wszechstronny artysta w teatrze współpracował z całą reżyserską plejadą, m.in. z Agnieszką Olsten, Markiem Fiedorem, Pawłem Miśkiewiczem, Mają Kleczewską, Natalią Korczakowską czy Łukaszem Twarkowskim. Pracował też przy teatralnym debiucie Wojciecha Smarzowskiego, czyli spektaklu "Kraksa" zrealizowanym w 2005 roku w Narodowym Starym Teatrze, a także przy jednym z pierwszych ważnych przedstawień Krzysztofa Garbaczewskiego – wrocławskiej "Nirvanie" (2009). Kilkanaście razy jego światło towarzyszyło monumentalnym przedstawieniom operowym (jednym z nich był "Orfeusz i Eurydyka" w reżyserii Mariusza Trelińskiego). Puś światło postrzega instalacyjnie: jako odrębny, autonomiczny obiekt a nie cichy kontrapunkt. Dlatego też traktuje swoją pracę jako autorską artystyczną praktykę, w której nie ma miejsca na dominację reżysera:

Z reżyserami, którzy kazali mi >>ustawiać<< światło, więcej nie pracowałem. Ważne jest, by spotkać się z reżyserem, który widzi w nas nie tylko wykonawców, ale też artystów.

– mówił w wywiadzie dla miesięcznika "Teatr". Zarówno Puś, jak i Nalazek podkreślali w rozmowach, że to, czy aktorzy i aktorki są dobrze widoczni na scenie, nie jest dla nich najważniejsze. "Ważne, żeby obraz sceniczny miał napięcie wizualne", mówił Puś.

Jacqueline Sobiszewski

t e o r e m a t _6601077.jpg — "T.E.O.R.E.M.A.T" Grzegorza Jarzyny, TR Warszawa, fot. Kuba Dąbrowski

O swojej roli mówi, że jest niczym teatralny odpowiednik operatora filmowego: wymaga technicznej precyzji i czułego oka. Jest więc połączeniem twardych umiejętności z artystycznym zmysłem. Sobiszewski to wszystko ma – urodzona w Holandii artystka jest z wykształcenia operatorką po łódzkiej Filmówce, choć w zawodzie praktycznie nie pracowała. Traf chciał, że uniemożliwił jej to wypadek. Zaczęła, jeszcze nieśmiało, u Redbada Klynstry (przy spektaklu "Gry" we Wrocławskim Teatrze Współczesnym w 2003 roku). Dziś znana jest przede wszystkim z wielokrotnej współpracy z Grzegorzem Jarzyną, Agnieszką Glińską czy Michałem Borczuchem. Swoją pracę traktuje niezwykle serio i jest przekonana o interpretacyjnych walorach oprawy świetlnej. Jak mówiła w rozmowie dla Gazety.pl:

Jeśli reżyser uważa, że przyjdę ostatniego dnia na próbę, a on mi powie: "Proszę zrobić coś pięknego", i to się uda, jest w błędzie.

Dotychczas "świeciła" w ponad 80 (!) spektaklach, m.in. w jednym z ważniejszych przedstawień Grzegorza Jarzyny "T.E.O.R.E.M.A.T." (za tę pracę otrzymała wyróżnienie festiwalu Boska Komedia), nagradzanego "Wszystko o mojej matce" Michała Borczucha czy do sensacyjnej dla polskiego teatru "Klątwy" chorwackiego reżysera Olivera Frjlicia. Za oprawę do "mede:i", spektaklu zrealizowanego przez Jarzynę w wiedeńskim Burgtheater, otrzymała nagrodę 15. International Small Scene Theatre Festival w chorwackiej Rijece. Jest też współtwórczynią teledysków, spektakli telewizyjnych i wideoinstalacji (pracowała m.in. z Krzysztofem Skoniecznym, reżyserem "Hardkor Disko" i "Ślepnąc od świateł"; wspólnie zrealizowali wideoklip "Limbs of Sun" do muzyki Mikołaja Laskowskiego).

Język Polish

reżyseria światła

polscy reżyserzy światła

polskie reżyserki światła

wojciech puś

jacqueline sobiszewski

aleksandr prowaliński