"Wampir. Trauerspiel", reż. Tomasz Węgorzewski

Poczucie humoru dalekie od szyderstwa i namysł bez intelektualnych szarży towarzyszą jednemu z najpiękniejszych przedstawień ostatnich lat – spektaklowi o porażce i powolnej erozji świata.

"Wampir" Węgorzewskiego z Teatru Polskiego w Bydgoszczy jest przy tym urzekająco zabawny. Cudowność zbudowanego przez niego świata nie polega, jak w literackim pierwowzorze autorstwa Reymonta, na obecności zjaw, mistycznych obrazów czy żywych zwierząt (w powieści istotną postacią jest czarna pantera), lecz na inscenizacyjnej beztrosce, w której aktorzy zdają się świetnie odnajdywać (w ujawnianiu vis comica przoduje zwłaszcza Anna Kłos). Otwierająca spektakl prezentacja żywiołów przypomina nieporadne szkolne widowisko: aktorzy noszą przewieszone przez szyję tekturowe symbole wody, ziemi, ognia i powietrza. Podobnie urocze jest przedstawienie czterech liter – hebrajskiego tetragramu oznaczającego imię Boga, w kabale uznawanych za narzędzie praktyk magicznych. Węgorzewski temat mistyczny traktuje bowiem z zaskakującym dystansem, ale nie bez czułego oka. Swoimi decyzjami łagodzi jednak momenty, gdzie ryzyko pompatyczności staje się największe: rozpoczynająca drugą część spektaklu scena rozprawiania o duszy i jodze odczytywana jest ostentacyjnie z kartek. Nonszalanccy Anna Kłos, Joanna Żurawska i Daniel Chryc robią w tej scenie "coś z niczego". Ich dialogi to nie porywające rozważania, lecz niemal półprywatne rozmowy. A jednak teatralnie jest to jeden z najbardziej satysfakcjonujących momentów.

Thumbnail — Scena z przedstawienia "Wampir. Trauerspiel" w reżyserii Tomasza Węgorzewskiego, 2018, fot. Natalia Kabanow/Teatr Polski w Bydgoszczy

Rozszczepiający światło pryzmat zostaje zbudowany z dużych, schematycznych elementów na oczach widzów, a Carl Gustav Jung przedstawiony jest jako...gadająca głowa zaklęta w olbrzymiej skale. Brawurowa scenografia Doroty Nawrot razem ze spójnymi kostiumami efektywnie wspiera adaptacyjne pomysły Węgorzewskiego i Kupryjanowicz. Czyni to także dyskretna, ale efektowna muzyka autorstwa Teoniki Rożynek, znanej m.in. ze ścieżki dźwiękowej do świetnego debiutu pełnometrażowego Jagody Szelc – “Wieża. Jasny dzień”. Specyficzny dystans (aktorów do kreacji, ale i duetu reżysersko-dramaturgicznego do tekstu) sprawia, że "Wampir" zyskuje atrybuty bajki – nie baśni; efektownego teatralnie widowiska, a nie mistycznego odpału. Momentami przywodzi na myśl słynną amerykańską kreskówkę "Scooby-Doo" – tyle że w wersji dla dorosłych.

"Wampir. Trauerspiel" to przedstawienie nie tylko o porażce, ale i o niemożliwości – jest adaptacją literackiego potworka pióra Władysława Reymonta, a za narzędzie inscenizacyjne obiera melancholijne "Źródło dramatu żałobnego", analizę niemieckiego filozofa Waltera Benjamina. Twórcy podążają za jego myślą, ale nie tworzą zbędnych barier. Bydgoski spektakl przynosi teatralną satysfakcję nawet bez znajomości teorii dramatu żałobnego (czyli właśnie “Trauerspiel”), choć bez niej całość może wydać się dość przypadkowa i niedopracowana.

Tak jednak nie jest – spektakl Węgorzewskego oparty na scenariuszu Magdy Kupryjanowicz to przykład precyzyjnego i czułego teatru, któremu towarzyszy przemyślana, choć nie do końca przystępna dramaturgia. "Wampir. Trauerspiel" zostawia niejasne, rozproszone ślady, które po prostu nie zawsze łatwo będzie odczytać. W spektaklu Węgorzewskiego obserwujemy kompozycyjne rozwiązania kierujące ku temu, co nieklasycznie dramatyczne, rozmywające napięcie, wyciszone i budzące zdziwienie.

"Wampir. Trauerspiel" w reżyserii Tomasza Węgorzewskiego [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Z pozornie chaotycznej struktury spektaklu da się wyłuskać zalążki akcji, za którą nie sposób jednak podążać. Węgorzewski i Kupryjanowicz prowadzą w ten sposób błyskotliwą i atrakcyjną grę z dynamiką powieści (choć jest to atrakcyjność specyficzna, którą da się kochać trudną miłością). Rzeczywiście bowiem przedstawienie utkane jest z powieściowych motywów, autorskich dialogów napisanych przez dramaturżkę i aneksów inspirowanych innymi tekstami, jak np. scena nawiązująca do "O śmiechu Demokryta", czyli zbioru listów anonimowego autora, z których wyłania się obraz antycznego komizmu. Powidoki perypetii bohaterów Reymonta dają obietnicę, że zaraz będzie można śledzić jakąś fabułę, ale jest to obietnica złudna. Każde zarzewie fabularności zostaje bowiem szybko rozbrojone.

Tak dzieje się na przykład w jednej z pierwszych odsłon: scenie seansu spirytystycznego. Kiedy na scenę wjeżdża duża kanapa, na której sadowią się bohaterowie, a za ich plecami, na ogromnym niebieskim tle ukazuje się stylizowany, wyglądający jak logo programu telewizyjnego napis "Wampir" z gwiazdką nad "i" – można odnieść wrażenie, że ogląda się osobliwy odcinek "Rozmów w toku", w którym za chwilę dojdzie do aktu wywoływania duchów. Otwierający powieść Reymonta obraz, oryginalnie rzeczywiście rozwibrowany i pełen niepokoju, u Węgorzewskiego staje się jednak sytuacją pozbawioną napięcia, beznamiętną i dramaturgicznie płaską. Aktorzy "opowiadają" seans, brzmiąc raczej jak w trakcie próby przypominania tekstu. To zaskakujące, swobodne traktowanie literackiego pierwowzoru staje się atutem spektaklu. Tok powieści poddawany jest nieustannej dekonstrukcji i przeistacza się w obraz rozpadu pozornie zwartego, sensownego świata.

Warto dodać kilka słów o samej powieści, bo ta jest ciekawym literackim zjawiskiem. Mało kto wie, że Władysław Reymont był z wykształcenia...krawcem, grywał w objazdowym teatrze, a w 1888 roku, towarzysząc niemieckiemu spirytyście, wyruszył – w charakterze medium – w podróż do Paryża i Londynu. Okultystyczne zamiłowania przyszłego noblisty dały się we znaki w jego słabo znanym dziele – powieści grozy "Wampir". Książka (ukazująca się pierwotnie w odcinkach w "Kurierze Warszawskim"), choć napisana momentami zdumiewająco barwną polszczyzną obfitującą w plastyczne metafory, przypomina stylem i konwencją literaturę klasy B i stanowi raczej paradną ciekawostkę niż niedoceniony pomnik rodzimego piśmiennictwa. Opowiada ona o niezwykłych przygodach cenionego pisarza Zenona, polskiego emigranta, który w Londynie poznaje grupę praktykujących fascynatów spirytyzmu. Postać tę uznać można za alter ego pisarza, który sam figurował na liście członkowskiej Towarzystwa Teozoficznego.

W spektaklu Węgorzewskiego pojawia się także postać Heleny Bławatskiej, rosyjskiej okultystki i współzałożycielki Towarzystwa Teozoficznego. "Zachowajcie ciągłość linii!", krzyczy na końcu Bławatska, co w kontekście konsekwentnie “nieciągłej linii” spektaklu brzmieć może niemal ironicznie. Okrzyk pozostawia wątpliwość, czy to, co właśnie obejrzałam, było sugestywnym "bad tripem”, wielopoziomowym żartem czy – wręcz przeciwnie – duchowym wezwaniem. Absolutnie poważnym, ale podanym w mętnej, zawoalowanej formie, niczym zakodowane komunikaty od obcych dochodzące z głębi kosmosu.

Władysław Stanislaw Reymont

groza

spirytyzm

teatr polski w bydgoszczy