Agata Duda-Gracz - Życie i twórczość | Artysta

Reżyserka i scenografka teatralna. Urodziła się w 1974 roku, jest córką malarza Jerzego Dudy-Gracza. Ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim (1998) oraz Wydział Reżyserii Dramatu w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie (2002).

Zdjęcie nagłówka

Tytuł w nagłówku

Agata Duda-Gracz

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Agata Duda-Gracz; fot. Łukasz Gągulski/PAP

Tryb paralaksy

Off

Ustaw cały banner jako link

Off

Pierwsze przedstawienia, jednocześnie jako reżyserka i scenografka, realizowała jeszcze w czasie studiów. W zakopiańskim Teatrze im. Stanisława Ignacego Witkiewicza przygotowała "Kaina" George'a Byrona (1998), a w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego "Abelarda i Heloizę" Rogera Vaillanda (2001).

Agata Duda-Gracz często sięga po metaforę, umiejętnie zamyka świat w przenośni. Łączy wyrazistą warstwę wizualną swoich przedstawień, do których zawsze przygotowuje także oprawę plastyczną z aktorskimi emocjami. Od początku pracy w teatrze mierzy się z trudnymi tekstami i omija dramat najnowszy. Jak mówiła w 2007 roku w rozmowie z Justyną Nowicką dla "Rzeczpospolitej":

Bo nie znajduję w nim nic dla siebie. Bo nie wierzę w egzystencjalne problemy cieplarnianej młodzieży. Bo współczesny dramat jest powierzchowny i letni, sprowadzający wszystkie zjawiska bądź do fizjologii, bądź dewiacji (a to jest przecież specjalnością telewizji). Wierzę w teatr opowiadający o wielu zjawiskach na wielu płaszczyznach, gdzie wykreowany świat polemizuje z rzeczywistością, miast głupio ją małpować. Taką przestrzeń znajduję u Geneta, Ghelderodego czy Dorsta.

Scena z przedstawienia "Otello - wariacje na temat" w reżyserii Agaty Dudy-Gracz, 2009, fot. Tratr im. Stefana Jaracza w Łodzi

Przygotowała "Grzeszne dzieciństwo" na podstawie "Pamiętników Adama i Ewy" Marka Twaina. W tym rozpisanym na dwójkę aktorów przedstawieniu opowiadała o utraconej niewinności oraz męskim i kobiecym oglądzie świata (2003, Scena Fundacji Starego Teatru w Krakowie). Wspólnie z Jerzym Dudą-Graczem, w metaforycznej scenografii, zrealizowała "Kaligulę" Alberta Camusa, który był próbą namysłu nad ideami tyrana-filozofa (2003, Teatr im. Słowackiego w Krakowie).

Kilkakrotnie na scenie interpretowała dramaty Jeana Geneta. W krakowskiej szkole teatralnej przygotowała przedstawienie dyplomowe "Nierządy" według "Balkonu" (2004). W tym samym czasie na deskach kaliskiego Teatru im. Bogusławskiego pokazała mówiących o potrzebie miłości, wysmakowanych estetycznie "Wybranych" inspirowanych tekstem "Parawanów" (2004). Do "Balkonu" powróciła w 2008 roku, dając premierę w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi. W burdelu, który jest metaforą świata przedstawiała, zabarwioną humorem, współczesną rzeczywistość. Jednocześnie można było tu odnaleźć kluczowe tematy jej teatru, który realizuje się na przecięciu sacrum i profanum. Tomasz Mościcki pisał w "Dzienniku":

Spektakl w Teatrze im. Jaracza to inscenizacja odważna, ale i bluźniercza. I nic w tym złego. (…) To chyba najdojrzalszy spektakl Agaty Dudy-Gracz. Znów – jak to u niej – bardzo wyrafinowany plastycznie i jednocześnie bardzo oszczędny.

Pokazała widowisko "Prze(d)stawienie" na motywach sztuki Tankreda Dorsta "Merlin albo ziemia jałowa" (2006, Teatr Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Warszawie). Opowieść o upadku arturiańskiego mitu i śmierci ideałów przełożyła na opowieść o współczesnej Polsce. W alegorycznej scenicznej opowieści - "Galgenbergu" według sztuk Michela de Ghelderodego świętość stykała się z tym co ludzkie - małe, ale warte współczucia (2007, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie).

Scena z przedstawienia "Romeo i Julia" w reż. Agaty Dudy-Gracz, 2008, fot. Teatr Scena STU

Reżyserka mierzyła się także z Szekspirem, za każdym razem dając autorską interpretację dramatów Stratfordczyka. Wystawiła "Romeo i Julię" (2008, Krakowski Teatr Scena STU) oraz widowiskowe, pełne plastycznej urody i nasycone emocjami przedstawienie "Otello - wariacje na temat" (2009, Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi).

Gorzką opowieścią, budzącą salwy śmiechu na widowni, była premiera "Według Agafii" na motywach "Ożenku" Mikołaja Gogola (2009, Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi). Jacek Wakar pisał o przedstawieniu dla "Dziennika. Gazety Prawnej":

Śmiech podszyty grozą, popkultura jako ocean kiczu, a jednocześnie tworzywo naszego świata. Gorycz, o którą jej nie podejrzewałem, i brak złudzeń. Przedstawienie w łódzkim Jaraczu burzy spokój, tak jak wytrąca z równowagi ogłuszająca seria z karabinu Żewakina, mierzona w Anuczkina, ale też w nas - widzów.

Realizowała także przedstawienia na podstawie mało znanych utworów – "Ojca" inspirowanego opowiadaniem "Świętokradztwo" urodzonego w Galicji, dwudziestowiecznego pisarza austriackiego Oskara Jana Tauschinskiego (2010, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie) i "Apokalipsę. Skróconą historię maszerowania" według średniowiecznego apokryfu przypisywanego Janowi Teologowi (2011, Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi). W "Ojcu" – historii o rzeźbiarzu, który ma stworzyć Chrystusa ukrzyżowanego – badała tajemnice artystycznej kreacji. W "Apokalipsie" dała autorską, wysmakowaną wizualnie i jednocześnie dosadnie, niemal naturalistycznie zagraną wizję końca współczesnego grzesznego, chaotycznego i zdeformowanego świata.

Agata Duda-Gracz ma na swoim koncie także reżyserię opery. W Poznaniu, w poprzemysłowej architekturze Starej Gazowni zrealizowała, przeniesioną w realia dzisiejszych slumsów, inscenizację "La Bohéme" Giacomo Pucciniego (2010, Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu).

Scena z przedstawienia "Kumernis, czyli o tym jak świętej panience broda rosła", reż. Agata Duda-Gracz, 2016, fot. Teatr Muzyczny w Gdyni

Następnie wyreżyserowała Według Bobczyńskiego Mikołaja Gogola (2012, Wrocławski Teatr Współczesny im. Edmunda Wiercińskiego). Na stronie teatru czytamy:

Nie zobaczymy w nim bowiem wyłącznie gorzko-rubasznej satyry na urzędniczy świat Rosji współczesnej Gogolowi. U Dudy-Gracz to raczej studium ludzkiej kondycji, granic jej elastyczności w ekstremalnych warunkach. To obraz człowieczego głodu samozadowolenia, jego tęsknoty za bytem doskonałym, nawet za cenę bycia przez chwilę kimś innym. To spektakl wykorzystujący zabieg teatru w teatrze; zabawa w pozory i symulację, w której symboliczna maska staje się nieodłącznym atrybutem scenicznych postaci.

Artystka zrealizowała również spektakl "Ja, Piotr Rivière, skorom już zaszlachtował siekierom swoją matkę, swojego ojca, siostry swoje, brata swojego i wszystkich sąsiadów swoich..." we wrocławskim Teatrze Muzycznym Capitol. To autorskie przedstawienie oparte jest na wydarzeniach, które miały miejsce w 1835 w normandzkiej wsi, kiedy to młody człowiek zamordował swoją rodzinę, a skazany na śmierć, opowiedział, jak doszło do tej zbrodni. W przedstawieniu prezentowane są wydarzenia poprzedzające zbrodnię oraz proces sądowy. Daria Kubisiak recenzowała w "Dzienniku Teatralnym":

Scenografia zachwycała na każdym kroku, odpowiednio zostały też ułożone rytmy w spektaklu, które sprawiły, że widz ani na chwilę nie uległ znudzeniu. Spektakl mimo piekielnej, makabrycznej i brutalnej tematyce, niezdrowo bawił widzów. Było to wynikiem paradoksalnego zestawienia pewnych scen. Nie dało się milczeć i nie rechotać w momencie, kiedy ojciec Piotra zabijał świnie. To zestawienie sprawiało, że do spektaklu wpłynęło wiele powietrza, co jest zawsze dużym wyzwaniem dla reżyserów.

Agata Duda-Gracz napisała następnie i wyreżyserowała "Każdy musi kiedyś umrzeć Porcelanko, czyli rzecz o Wojnie Trojańskiej" (2013, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie), "Ciekawa pora roku" (2015, Muzeum Powstania Warszawskiego) oraz "Kumernis, czyli o tym, jak Świętej Panience broda rosła" (2015, Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni). Reżyserka coraz rzadziej decyduje się na wystawianie sztuk innych autorów, jednak w 2014 roku w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi, można było obejrzeć "Iwonę, księżniczkę Burgunda" autorstwa Witolda Gombrowicza, a rok później na scenie warszawskiego Teatru Ateneum – "Mary Stuart" Wolfganga Hildesheimera.

W 2016 roku reżyserka powróciła na wrocławską scenę Teatru Muzycznego Capitol, aby wystawić "Po Burzy Szekspira". Spektakl nie został najlepiej przyjęty, jednak krytycy podkreślali wirtuozerię działań reżyserki. Magda Piekarska pisała we wrocławskiej "Gazecie Wyborczej":

Duda-Gracz jest reżyserką wyjątkową - jak nikt inny potrafi uwieść aktorów, sprawić, że ufają jej całkowicie. Nie ma w tym krztyny manipulacji - jest bezgraniczne oddanie pracy i szacunek dla tych wszystkich, którzy tworzą z nią teatr. Tu nie można mieć wątpliwości - ona ich wszystkich kocha, kocha też postaci, które dzięki nim udało się jej na scenie wykreować.

W październiku tego samego roku reżyserka uczciła pięćdziesięciolecie pracy artystycznej Feliksa Szajnerta, realizując w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego – głównym miejscu pracy aktora – spektakl "Bardzo tanie przedstawienie z bardzo ważnych powodów zrobione tylko raz. Chyba". Osadzając Szajnerta w centrum akcji i w steatralizowany sposób wręczając mu nagrody i odznaczenia – które aktor w trakcie swojej kariery już uzyskał – Duda-Gracz nie tylko nobilitowała doświadczonego artystę, lecz także bawiła się pojęciem teatru i grała z konwencją, a towarzyszące temu wydarzeniu performatywnemu poczucie ironii wskazywało na często przesadną podniosłość uroczystości tego typu. Umowność ceremonii to zresztą nie jedyna rzecz, od której spektakl się dystansował; "Bardzo tanie przedstawienie…" zwracało również uwagę na nową dyrekcję Słowackiego, w symboliczny sposób odcinając się od poprzedniej. Zmianę – nie tylko formalną, ale również pokoleniową – Duda-Gracz zaakcentowała, wprowadzając na scenę ekipę sprzątającą.

"Śmierć przyjeżdża w środę" – to tytuł kolejnego, repertuarowego tym razem, spektaklu Dudy-Gracz, powstałego miesiąc później jako koprodukcja dwóch opolskich scen: Opolskiego Teatru Lalki i Aktora i Teatru im. Kochanowskiego. Reżyserka zbudowała ten spektakl z bajek – mamy postaci takie, jak choćby Czerwony Kapturek, Mała Syrenka, Jarzynowy Książę, Właściwy Zając, Cukrowa Dziewczynka i Cukrowy Chłopiec. Zaludniają one wyobraźnię głównej bohaterki – Kobiety z Zapałkami, szkolnej bibliotekarki po przejściach; spektakl startuje, gdy ta przeżywa rozstanie z kochankiem i traci nadzieję, że nowa miłość kiedykolwiek nadejdzie. Spektakl, mimo że zbudowany na bajkowych fundamentach, odznacza się ponurą, grobową wręcz atmosferą, zresztą nie bez przyczyny jego centrum zajmuje majestatyczna Śmierć z pokaźnymi czarnymi skrzydłami. Duda-Gracz wykorzystuje potencjał bajki po to, aby stworzyć antologię ludzkich postaw i archetypicznych postaci. Reżyserka w "Śmierci przyjeżdża w środę" kontynuuje projekt teatru konfrontacyjnego i otwartego formalnie – spektakl zaczyna, ustawiając widownię w kondukcie żałobnym, który ma przemaszerować z Teatru Lalki i Aktora do Teatru im. Kochanowskiego, a kończy, gdy Właściwy Zając wypędza z sali niepewną, czy spektakl tak właściwie się zakończył, widownię.

Swój artystyczny 2017 rok Duda-Gracz rozpoczęła dużym sukcesem – mowa o głośnym "Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk" produkcji Teatru Nowego im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu. Reżyserka oparła swoje dzieło o reportaż "Nie oświadczam się" Wiesława Łuki. Autor opisuje brutalne morderstwo trzech osób w Połańcu w 1976 roku, którego dopuściło się czterech mężczyzn, a o którym cała lokalna społeczność milczała; Duda-Gracz z kolei przenosi akcję swojego przedstawienia kilkanaście lat w przód, to jest na początek lat dziewięćdziesiątych. Polska zbiorowa tożsamość okresu potransformacyjnego interesuje reżyserkę ze względu na jej niedookreślenie i chwiejność – w wywiadzie dla cojestgrane.pl porównuje ją do postaci Łazarza:

[…] uważam ten moment w naszej historii za punkt graniczny. Czas po rewolucji, o którym - cytując język z bajek - można by powiedzieć: "a potem żyli długo i szczęśliwie". To jak z piękną przypowieścią biblijną o Łazarzu: wskrzeszenie zmarłego - cud! I tu opowieść się urywa. Dla mnie najważniejsze jest, co było dalej. Jak Łazarz wrócił do domu, zjadł śniadanie i wziął w ramiona żonę. Jak funkcjonował po tym, kiedy Cudotwórca już sobie poszedł. Jako żywy trup. Lata 90. to właśnie taki czas Łazarza. Wszystko od nowa, z piętnem tego, co było.

To przede wszystkim dlatego czasowość przedstawienia jest rozbita na trzy segmenty – przeszłość, w której wspominane są makabryczne wydarzenia, teraźniejszość, czyli wesele oraz przyszłość, w której Pan Idzik, ojciec pana młodego, zeznaje przed sądem przebieg morderstwa i dalsze losy społeczności. Rzeczywistość spektaklu jest zawieszona w swoistej bezczasowości, w której wydarzenia sprzed dekad są zaraz obok tego, co stało się chwilę temu, a postaci znajdują się gdzieś pomiędzy światem żywych i martwych. Duda-Gracz przeprowadza śledztwo z dbałością o szczegóły – daje postaciom dużo czasu, aby opowiedziały swoje historie, wskazuje na inne przewinienia i zbrodnie, jakie w społeczności zaszły oraz wydobywa na wierzch ukryte traumy i resentymenty, które nią targają. Fundamentalną kwestią spektaklu jest problem milczenia – takiego, które spaja społeczność, ale za cenę rosnącego poczucia krzywdy, niezrozumienia i izolacji. Duda-Gracz otrzymała za "Będzie pani zadowolona…" nagrodę za najlepszą reżyserię na 10. Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Boska Komedia" w Krakowie.

Kwestię czasu Duda-Gracz poruszyła również w swojej kolejnej pracy – "Sanatorium pod Klepsydrą", performansie zrealizowanym we współpracy z Teatrem Żydowskim im. Estery Rachel i Idy Kamińskich i Uniwersytetem Trzeciego Wieku w 28 kwietnia 2017 roku w Instytucie Weterynarii SGGW na warszawskiej Pradze. Archaiczny klimat budynku, będącego wówczas w przededniu gruntownego remontu, reżyserka wykorzystała, aby wiernie oddać Schulzowskie nastroje bezczasowości i zapomnienia. Aktorki i aktorzy, rozmieszczeni przez artystkę na wszystkich trzech piętrach rozległego budynku, przywoływali różne sceny z prozy Schulza, a widzki i widzowie sami decydowali o tym, kogo, w jakiej kolejności i jak długo chcą oglądać. Scenografia, nieodzownie pieczołowita jak w innych dziełach Dudy-Gracz, stanowiła atrakcyjny element wydarzenia, tym samym podkreślając jego galeryjny charakter.

Kilka miesięcy po realizacji tego efemerycznego przedsięwzięcia, Duda-Gracz przygotowała dzieło zupełnie odmienne formalnie – podniosłe, ciężkie, a wręcz gigantyczne. Mowa o "Makbecie" – spektaklu produkcji wrocławskiego Teatru Muzycznego Capitol, który miał swoją premierę 13 października 2017 roku. Podejście reżyserki do Szekspira odznaczało się nie tylko rozmachem – na dużej scenie Capitolu znajdowało się ponad czterdziestu aktorów, a sam spektakl trwał cztery godziny – ale również obrazowością i spójną plastyczną wizją. Kolektywne ciało aktorskie, scenografia i podłoga były obficie umazane krwią, a dramaturgia spektaklu mniej skupiała się na tradycyjnym przedstawianiu intrygi, a bardziej podkreślała przepływ obrazów na scenie i wizualny charakter dzieła. Dramaturgiczne intencje miały również charakter polityczny – zmultiplikowano bowiem postaci kobiece, obdarzając je głosem mężczyzn z dramatu, tym samym opowiadając te historie, które zostały przemilczane, zapomniane, usunięte. Tę samą dramaturgię jednak krytykowano – nadała ona przedstawieniu uczucia ciężkości i patetyczności, które przesłoniły jego główną myśl. Kwestionowano również ustawienie tytułowej postaci – Makbet przez prawie całą długość spektaklu jest unieruchomiony i bierny, co blokuje kluczową dla dramatu refleksję nad jego sumieniem.

Duda-Gracz nawiązała współpracę z warszawskim Teatrem Żydowskim ponownie – tym razem po to, aby upamiętnić wygnanie Żydów z Polski w marcu 1968 roku. 8 marca 2018 roku na Dworcu Gdańskim, czyli miejscu, z którego Żydzi odjeżdżali, zorganizowała wydarzenie performatywne "Spakowani, czyli skrócona historia o tym, kto czego nie zabrał". Centralną kwestię projektu – raczej odwołującego się do sfery afektów niż badającego zawiłości historyczne – stanowiło pytanie, co dzieje się z miejscową kulturą, gdy z premedytacją usunie się jej inherentny fragment. Pomysł na pracę reżyserki był prosty – chodziło o to, aby zaprezentować, jak osoby zmuszone do emigracji mimowolnie opuszczają swoje miejsce zamieszkania i postawić widzów w pozycji świadków tego traumatycznego wydarzenia. Aktorki i aktorzy w roli wygnanych Żydów byli ubrani we współczesne stroje, co miało potęgować uczucie utożsamienia i utraty.

Dwa miesiące później Duda-Gracz wyreżyserowała w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie spektakl "Stary Testament – reanimacja". Utrzymany jest on w podobnej estetyce, co wrocławski "Makbet" – jest krwawo i brutalnie. Reżyserka powraca również do swoich konfrontacyjnych strategii włączania widowni do swojego dzieła. Duda-Gracz bierze na warsztat kilka starotestamentowych historii, m.in. Adama i Ewy czy żony Lota, jednak – inaczej niż w oryginale – w ich centrum stawia kobiety, zwracając tym samym uwagę na dojmujący fakt, iż w tym fundamentalnym tekście kultury pełnią one funkcje poboczne. Turpistyczny charakter spektaklu jednak bierze górę, a feministyczne zapędy zdają się popadać w cynizm – zwracano uwagę, iż Duda-Gracz biblijne przypowieści trywializuje, a kobiety, które rzadko kiedy funkcjonują w nich inaczej niż byt zależny od mężczyzny, nie podlegają tu procesowi rehabilitacji.

Agata Duda-Gracz, fot. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie

W kwietniu 2019 roku Duda-Gracz powróciła do Szekspira. W poznańskim Teatrze Nowym im. Tadeusza Łomnickiego wyreżyserowała spektakl "Ja jako Hamlet", który jest jej pięćdziesiątą w karierze pracą. Z tego powodu reżyserka stworzyła dzieło autorefleksyjne, którego podstawowym zadaniem jest namysł nad realiami swojego fachu – a niewiele dramatów daje tak dogodne warunki do teatralnej introspekcji, co najsłynniejsze dzieło Szekspira. Polskie środowisko teatralne w ostatnim czasie przechodzi okres rozliczeń i w bólach próbuje zrodzić nowy porządek – Duda-Gracz obrazuje ten proces, umieszczając akcję swojego spektaklu w prowincjonalnym teatrze, gdzie nieudolny i wulgarny reżyser Edi "robi Hamleta" – skazując tym samym aktorów i pracowników na niekończącą się mękę. "Ja jako Hamlet" to wiwisekcja na dzisiejszym polskim teatrze, która próbuje uleczyć jego chore elementy: wewnętrzne konflikty, mobbing, molestowanie, nadużycia emocjonalne, przemoc symboliczną i fizyczną.

Kolejny sezon teatralny Duda-Gracz rozpoczęła pracą ze studentami warszawskiej Akademii Teatralnej, z którymi stworzyła spektakl dyplomowy "Ustawienia ze świętymi, czyli rozmowy obrazów". Premiera miała miejsce 6 września 2019 roku na X Festiwalu Łódź Czterech Kultur, gdzie reżyserka była kuratorką sekcji teatralnej. Swoje dzieło poświęciła pojęciu świętości; nie chodziło jednak o to, aby przedstawić żywoty świętych, raczej o to, by znaleźć w nich takie wartości – ofiara, poświęcenie, męczeństwo – które przekraczają katolicką narrację i są bardziej uniwersalne.

"Według Bobczyńskiego" w reżyserii Agaty Dudy-Gracz [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Duda-Gracz jest także autorką oprawy plastycznej przedstawień innych reżyserów. Przygotowała scenografię między innymi do "Naprawiacza świata" Thomasa Bernharda w reżyserii Leszka Piskorza (2000, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie), "Życia w teatrze" Davida Mameta, realizacji Marcina Kuźmińskiego (2005, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie) oraz Loterii na mężów, czyli Narzeczonego nr 69 Karola Szymanowskiego w inscenizacji Józefa Opalskiego (2007, Opera Krakowska) oraz "Kochanka" w reżyserii Józefa Opalskiego (2012, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie).

"Proszę Państwa, Wyspiański umiera" w reżyserii Agaty Dudy-Gracz [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Autorka: Monika Mokrzycka-Pokora, luty 2012; ostatnia aktualizacja: listopad 2019 (NS).

narodowy stary teatr im. heleny modrzejewskiej w krakowie

teatr im. stefana jaracza w łodzi

teatr im. stanisława ignacego witkiewicza w zakopanem

teatr wielki im. stanisława moniuszki w poznaniu

teatr im. juliusza słowackiego w krakowie

marcin kuźmiński

teatr studio im. stanisława ignacego witkiewicza w warszawie

krakowski teatr scena stu

teatr im. wojciecha bogusławskiego w kaliszu

jerzy duda-gracz

leszek piskorz