W "Balladzie o Łupaszce" Janusz Szpotański dworował sobie z poczynań PRL-owskich ludzi władzy, z pierwszym sekretarzem KC PZPR, towarzyszem Władysławem Gomułką na czele: "W marcowe wieczory/ pod wieszcza pomnikiem/ spotyka się Dajan/ z niejakim Michnikiem./ Gdy Dajan szwargoce,/ to Michnik wciąż gęga/ i straszny się spisek/ pod wieszczem wylęga./ Aż wieszcz na cokole/ Zadumał się: »Po co/ te Żydy na dole/ tak głośno szwargocą?«". Wywód satyryka zmierza do konkluzji: "Już kraj nasz oczyszczon/ z syjonistów przeklętych,/ zostały w nim tylko/ Moczary i Kępy./ I nocą z pomnika/ spogląda wieszcz blady,/ jak po tych moczarach/ wciąż snują się dziady./ Czas zmienić pointą/ balladę tę całą:/ Choć znikli syjoniści,/ lecz BAGNO zostało". Faktycznie.
Jeśli nawet młodszym pokoleniom nazwiska Gomułki czy Mieczysława Moczara niewiele mówią, to co bystrzejsi spośród nich odnajdą je choćby przez wyszukiwarkę Google'a. Podobnie, jak istotę słów tow. I sekretarza KC PZPR, Władysława Gomułki, wypowiedzianych 19 czerwca 1967 roku podczas obrad VI Kongresu Związków Zawodowych: "W związku z tym, że agresja Izraela na kraje arabskie spotkała się z aplauzem w syjonistycznych środowiskach Żydów obywateli polskich, które nawet z tej okazji urządzały libacje, pragnę oświadczyć, że nie czyniliśmy przeszkód obywatelom polskim narodowości żydowskiej w przeniesieniu się do Izraela, jeżeli tego pragnęli. Stoimy na stanowisku, że każdy obywatel Polski powinien mieć tylko jedną ojczyznę, Polskę Ludową".
"Ja rozumiem, że Polak może mieć tylko jedną ojczyznę, ale dlaczego to ma być Egipt?" – zastanawiał się wówczas Antoni Słonimski.
Haniebne przemówienie Gomułki umożliwiło próbę przejęcia władzy "partyzantom", czyli frakcji PZPR o nacjonalistycznych i populistycznych zapatrywaniach, skupionej wokół ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, gen. Mieczysława Moczara. Rozpoczęły się ataki na "syjonistów". Ludzi, u których dopatrywano się pochodzenia żydowskiego albo też wypowiadali się głośno o swoich sympatiach prożydowskich, zwalniano z pracy, pozbawiano stanowisk.
Czystka nie ominęła również wyższych uczelni. Zdjęcie ze sceny Teatru Narodowego "Dziadów" w reżyserii Kazimierza Dejmka oraz relegowanie z Uniwersytetu Warszawskiego Adama Michnika i Henryka Szlajfera, stało się jedną z przyczyn buntu młodzieży, który przetoczył się przez kraj w marcu 1968 roku.
Aleksander Rozenfeld cierpko ironizował, że w "Życiu Warszawy" ukazało się w tym czasie ogłoszenie: "Poszukuję pana, który przechowywał mnie w szafie w czasie wojny. Nadal aktualne". Natomiast w pierwszym liście z Izraela w 1968 roku, wysłanym przez jego ojca do krewnych nad Wisłą, zawarta była informacja, że na lotnisku witał ich transparent z napisem po polsku: "Nie bądźcie za mądrzy. Mądrzejsi przyjechali przed wami".
Wielu ludzi pióra zmuszonych było opuścić wtedy własną ojczyznę, bo tak właśnie traktowali Polskę. Później w swojej twórczości często wracali do wydarzeń fali emigracji z lat 1968–1972. Przypomnijmy najważniejsze dokonania tych twórców, skupiając się na książkach dostępnych w języku polskim.
Eli Barbur
Eli Barbur, pierwotnie Andrzej Łabendź (ur. 1948) – polski i izraelski pisarz i dziennikarz, korespondent polskich mediów na Bliskim Wschodzie, tłumacz. W 1969 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych, wyjechał do Kopenhagi.
Wcześniej, w 1966 roku rozpoczął studia: socjologię i historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Dwa lata później został skreślony z listy studentów. W Danii studiował ekonomię polityczną. W 1973 roku wyemigrował do Izraela i zamieszkał w Tel Awiwie.
Polskie publikacje:
- 1995: "Grupy na wolnym powietrzu"
- 1996: "Ten za nim" – opowiadania
- 1998: "Wzgórza krzyku. Reportaże i rozmowy"
- 2005: "Strefa Ejlat"
- 2006: "Właśnie Izrael. Gadany przewodnik po teraźniejszości i historii Izraela" – wywiad rzeka przeprowadzony przez Krzysztofa Urbańskiego
- 2008: "Tsunami za frajer" – zbiór felietonów blogowych
- 2012: "Warszawski Beduin. Roman Kessler. Autobiografia" – opracowanie
Janina Bauman
Janina Bauman, z domu Lewinson (1926–2009) – polska pisarka żydowskiego pochodzenia. W 1968 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych wyjechała z Polski wraz z mężem Zygmuntem Baumanem.
Podczas II wojny światowej była więźniem getta warszawskiego. Po wojnie pracowała w przemyśle filmowym m.in. jako tłumaczka i korektorka scenariuszy. Po wyjeździe z Polski zamieszkała w Izraelu, lecz po trzech latach osiedliła się na stałe w Leeds w Wielkiej Brytanii, gdzie mieszkała do końca życia. Przełożyła niektóre z książek męża.
Polskie publikacje:
- 1995: "Powroty. Opowieść w czterech odsłonach"
- 2000: "Nigdzie na ziemi"
- 2009: "Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta"
Zygmunt Bauman
Zygmunt Bauman (1925–2017) – polski socjolog, filozof, teoretyk kultury, eseista pochodzenia żydowskiego. W 1968 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych, wyemigrował z Polski wraz z żoną, pisarką Janiną Bauman.
Po wybuchu wojny wraz z rodzicami zbiegł do ZSRR. Wstąpił do Komsomołu i rozpoczął studia na Uniwersytecie w Gorkim (teraz ponownie Niżny Nowogród). Wstąpił do 1. Armii Wojska Polskiego. Brał udział w bitwach o Kołobrzeg i o Berlin. W 1945 roku wcielono go do Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W 1953 roku został zwolniony z pełnionych funkcji i ze służby wojskowej.
Po zakończeniu wojny Zygmunt Bauman studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Został asystentem jednego z najwybitniejszych socjologów marksistowskich Juliana Hochfelda. Po przełomie 1956 roku stał się jednym z prekursorów socjologii w Polsce. W 1960 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego.
W 1959 roku opublikował napisaną kilka lat wcześniej rozprawę – "Socjalizm brytyjski. Źródła, filozofia, doktryna polityczna". Rzetelności intelektualnej prac Baumana towarzyszył od początku ogromny talent eseistyczny i popularyzatorski, czego dowodem takie pozycje jak "Socjologia na co dzień" czy "Idee, ideały, ideologie". Widoczne są w nich zalążki późniejszych oryginalnych koncepcji filozoficznych.
W marcu 1968 roku został pozbawiony stanowiska i usunięty z uczelni przez ówczesne władze PRL. Był już wtedy profesorem socjologii oraz kierownikiem Katedry Socjologii Ogólnej na Uniwersytecie Warszawskim.
Na emigracji rozwinął swą myśl naukową i jej najoryginalniejsze aspekty. W latach 1969–1971 wykładał na uniwersytetach w Tel-Awiwie i Hajfie, a w roku 1971 wyjechał do Anglii. Tu związał się na stałe z uniwersytetem w Leeds. Jako profesor nauk humanistycznych był w nim kierownikiem Katedry Socjologii. Gościł też na wielu innych uniwersytetach m.in. w Berkeley, Yale, oraz w Canberze, St. John's i Kopenhadze. Od 1972 roku pisał i publikował w języku angielskim. W książce "Modernity and the Holocaust", stwierdził, że Holocaust "pojawił się jako rezultat niezwykłego spiętrzenia czynników, z osobna całkiem zwykłych i normalnych, a odpowiedzialność za takie spiętrzenie należy przypisać nowoczesnemu państwu".
W latach 90. Bauman zaczął zajmować się problemami późnej nowoczesności, konsumpcjonizmu i technologii. Najbardziej znaną na świecie jest jego koncepcja "płynnej nowoczesności" (liquid modernity), charakteryzująca się fragmentarycznością, niepewnością jednostki i epizodycznością w zglobalizowanym społeczeństwie kapitalistycznym, zmieniającym się pod wpływem technologii. Stanowi ona swoistą, chaotyczną kontynuację nowoczesnością pogodzonej z klęską własnego projektu. Pojęcie to wprowadził Bauman w książce "Liquid Modernity" z 2000 roku (w Polsce wydanej jako "Płynna nowoczesność"). Koncepcję płynności rozwijał Bauman w kolejnych książkach.
Według ustaleń Instytutu Pamięci Narodowej Zygmunt Bauman w 1944 roku podpisał zobowiązanie do współpracy jako agent Informacji Wojskowej o pseudonimie "Semjon". Część zachowanych raportów określa "Semjona" jako bezwartościowe i niechętne do współpracy źródło informacji, według innych był dobrze wyszkolonym i cennym analitykiem.
Sugestię Piotra Gontarczyka z IPN-u, że Bauman "walczył z bronią w ręku" przeciwko podziemiu niepodległościowemu, sam zainteresowany skomentował w wywiadzie udzielonym dziennikowi "The Guardian" w 2007 roku. Bauman wziął na siebie pełną odpowiedzialność za współpracę z władzą komunistyczną w okresie stalinizmu, przyznając, że popełnił błąd. Swoją decyzję tłumaczył wiarą w niesienie postępu: "W zubożałym kraju oczekujesz poradzenia sobie z nędzą, upokorzeniem, brakiem ludzkiej godności, z całym szeregiem problemów społecznych i kulturowych. Jeśli się spojrzało na ówczesne spektrum polityczne w Polsce, partia komunistyczna obiecała najlepsze rozwiązanie". Dodawał, że podczas współpracy jego działalność ograniczała się do pisania pamfletów politycznych i prac biurowych. Wskazywał też, że publikacja IPN-u pomijała jego losy po 1953 roku, kiedy miał być inwigilowany przez władze komunistyczne.
Polskie publikacje (chronologia według wydań w języku polskim):
- 1957: "Zagadnienia centralizmu demokratycznego w pracach Lenina"
- 1959: "Socjalizm brytyjski. Źródła, filozofia, doktryna polityczna"
- 1960: "Klasa, ruch, elita. Studium socjologiczne dziejów angielskiego ruchu robotniczego"
- 1960: "Z dziejów demokratycznego ideału"
- 1960: "Kariera. Cztery szkice socjologiczne"
- 1961: "Z zagadnień współczesnej socjologii amerykańskiej"
- 1962: "Systemy partyjne współczesnego kapitalizmu" (wraz z Szymonem Chodakiem, Juliuszem Strojnowskim, Jakubem Banaszkiewiczem)
- 1962: "Społeczeństwo, w którym żyjemy"
- 1962: "Zarys socjologii. Zagadnienia i pojęcia"
- 1962: "Socjologia na co dzień"
- 1963: "Idee, ideały, ideologie"
- 1964: "Zarys marksistowskiej teorii społeczeństwa"
- 1965: "Wizje ludzkiego świata. Studia nad społeczną genezą i funkcją socjologii"
- 1966: "Kultura i społeczeństwo. Preliminaria"
- 1968: "O frustracji i o kuglarzach"
- 1969: "Wydarzenia marcowe 1968" (przedmowa)
- 1980: "Stalin i rewolucja chłopska. Studium dialektyki pana i niewolnika" w: "Wokół rewolucji rosyjskiej"
- 1992: "Nowoczesność i Zagłada"
- 1994: "Dwa szkice o moralności ponowoczesnej"
- 1995: "Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna"
- 1995: "Ciało i przemoc w obliczu ponowoczesności"
- 1995: "Wolność"
- 1996: "Etyka ponowoczesna"
- 1996: "Socjologia"
- 1997: "O szansach i pułapkach ponowoczesnego świata. Materiały z seminarium profesora Zygmunta Baumana w Instytucie Kultury, jesień 1995–wiosna 1996"
- 1997: "Humanista w ponowoczesnym świecie – rozmowy o sztuce życia, nauce, życiu sztuki i innych sprawach" (z Romanem Kubickim i Anną Zeidler-Janiszewską)
- 1998: "Prawodawcy i tłumacze"
- 1998: "Śmierć i nieśmiertelność. O wielości strategii życia"
- 2000: "Ponowoczesność jako źródło cierpień"
- 2003: "O pożytkach wątpliwości. Rozmowy z Zygmuntem Baumanem" (z Keithem Testerem)
- 2003: "Społeczeństwo w stanie oblężenia"
- 2003: "Razem osobno"
- 2004: "Życie na przemiał"
- 2005: "Europa – niedokończona przygoda"
- 2005: "Tożsamość: Rozmowy z Benedetto Vecchim"
- 2006: "Płynna nowoczesność"
- 2006: "Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy"
- 2006: "Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika"
- 2006: "Moralność w niestabilnym świecie"
- 2006: "Społeczeństwo w stanie oblężenia"
- 2007: "Płynne życie"
- 2007: "Płynne czasy. Życie w epoce niepewności"
- 2007: "Szanse etyki w zglobalizowanym świecie"
- 2008: "Płynny lęk"
- 2008: "Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym świecie"
- 2008: "Bauman o popkulturze. Wypisy" (wybór tekstów z lat 1994–2006)
- 2009: "Konsumowanie życia"
- 2009: "Sztuka życia"
- 2009: "Życie w kontekstach. Rozmowy o tym, co za nami i o tym co przed nami" (z Romanem Kubickim i Anną Zeidler-Janiszewską)
- 2010: "Socjalizm. Utopia w działaniu"
- 2010: "Żyjąc w czasie pożyczonym"
- 2011: "Kultura w płynnej nowoczesności" (wraz z filmem na DVD: "Miłość, Europa, świat Zygmunta Baumana", w reżyserii Krzysztofa Rzączyńskiego
- 2011: "44 listy ze świata płynnej nowoczesności"
- 2012: "Kultura jako praxis"
- 2012: "Spojrzenie wstecz. Rozmowy" (z Justyną Dąbrowską)
- 2013: "Płynna inwigilacja. Rozmowy" (z Davidem Lyonem)
- 2015: "Socjologia" (z Timem Mayem)
- 2016: "Obcy u naszych drzwi"
- 2017: "Szkice z teorii kultury"
- 2018: "Retrotopia. Jak rządzi nami przeszłość"
- 2018: "Płynne pokolenie" (z Thomasem Leoncinim)
- 2019: "Czynić swojskie obcym. Rozmowy Petera Haffnera z Zygmuntem Baumanem"
Wilhelm Dichter
Wilhelm Dichter (ur. 1935) – polski pisarz pochodzenia żydowskiego. W 1968 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych, wyemigrował z Polski do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował jako informatyk.
Ukończył Politechnikę Warszawską. W Stanach zamieszkał w Tewkesbury w okolicach Bostonu. Swoje życie Dichter zaczął opisywać dość późno, jako 60-latek. Wcześniej wydał jedynie książkę o tematyce popularno naukowej.
Pierwsza jego powieść, "Koń Pana Boga" została nominowana do najpoważniejszej polskiej nagrody literackiej Nike, druga – "Szkoła bezbożników" została finalistką tej nagrody. W pierwszej powieści autor mówi o ukrywaniu się Żydów w czasie II wojny światowej, w drugiej, kontynuacji "Konia…", o życiu młodego człowieka w komunistycznej Polsce. Kolejna powieść, "Lekcja angielskiego" ukazuje trudy życia żydowskiego emigranta w Stanach Zjednoczonych.
Polskie publikacje:
- 1967: "Wyspy fizyki i inne opowiadania" (wraz z Jackiem Kunickim)
- 1996: "Koń Pana Boga"
- 1999: "Szkoła bezbożników"
- 2010: "Lekcja angielskiego"
Aleksander Drożdżyński
Aleksander Drożdżyński, właściwie Aleksander Kahane (1925–1981) – polski dziennikarz, publicysta, pisarz, satyryk pochodzenia żydowskiego. W 1968 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych stracił pracę i możliwość publikowania własnych tekstów. Zmuszony do emigracji, osiadł w Niemczech.
Podczas II wojny światowej przebywał w łódzkim getcie, w latach 1944–1945 był więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau, Dachau i Bergen Belsen, gdzie został wyzwolony przez Brytyjczyków. Po zakończeniu wojny, w latach 1946–1949 studiował filozofię i sanskryt w Krakowie i we Wrocławiu. Specjalizował się w tematyce historycznej i satyrycznej. Zajmował się zwłaszcza humorem żydowskim. Był m.in. autorem nagrodzonej książki "Oberländer" oraz pierwszego w powojennej Polsce zbioru humoru żydowskiego "Mądrości żydowskie". Jego doskonała pamięć i talent do opowiadania dowcipów, zawiodły go na scenę. Pisał teksty satyryczne.
W Niemczech pracował jako dziennikarz m.in. w stacjach radiowych (Deutschlandfunk, WDR) zajmując się polską i żydowską kulturą (np. "Janusz Korczak i jego dzieci", "Komeda", "Żydowskie elementy w muzyce rozrywkowej"). Zmarł w Düsseldorfie na raka trzustki.
Polskie publikacje:
- 1960: "Mądrości żydowskie"
- 1960: "Oberländer przez »Ostforschung« wywiad i NSDAP do rządu NRF" (wraz z Janem Zaborowskim)
- 1963: "Kariera ministra" (wraz z Przemysławem Burchardem)
- 1988: "Pilpul czyli z mądrości żydowskich"
- 2006: "Dowcipy i mądrości żydowskie"
Anna Frajlich-Zając
Anna Frajlich-Zając (ur. 1942) – polska poetka żydowskiego pochodzenia, prozaik, wykładowczyni literatury polskiej, od 1969 roku, w związku z antysemicką nagonką po wydarzeniach marcowych na stałe mieszkająca w Nowym Jorku. Ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim.
Rok 68 był policzkiem, na który trzeba było zareagować. To była największa rana w moim życiu. Rany cięte się nie goją. Zostaje blizna.
Wyemigrowała z mężem, inż. Władysławem Zającem i malutkim synem przez Wiedeń do Rzymu, a następnie do Nowego Jorku. Pracowała jako lektorka języka polskiego na uniwersytecie stanowym Stony Brook, a także w laboratorium epidemiologicznym nowojorskiego Centrum Krwiodawstwa (Kimbell Research Institute; 1971–1975). Od 1972 roku publikowała wiersze w londyńskich "Wiadomościach". W latach 1977–1981 współpracowała z rozgłośnią polską Radia Wolna Europa.
Od 1982 roku wykłada literaturę polską na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. W 1991 roku obroniła pracę doktorską na slawistyce New York University. W latach 1995–2003 była egzaminatorką i konsultantką tłumaczy sądowych. Publikuje w prasie emigracyjnej i krajowej.
Wołam ciebie
z dna niepokoju
z gór śnieżnych na zawsze
z opadającego liścia wołam
ciebie wypłoszona z gniazda snu
["Posłanie"]
Polskie publikacje:
- 1976: "Aby wiatr namalować"
- 1979: "Tylko ziemia"
- 1982: "Indian Summer"
- 1986: "Który las"
- 1990: "Drzewo za oknem"
- 1993: "Ogrodem i ogrodzeniem"
- 1994: "Jeszcze w drodze. Wybór wierszy"
- 2000: "W słońcu listopada"
- 2001: "Znów szuka mnie wiatr"
- 2006: "Between Dawn And The Wind – Pomiędzy świtem i wiatrem"
- 2010: "Laboratorium"
- 2011: "Czesław Miłosz. Lekcje"
- 2013: "Łodzią jest i jest przystanią"
Janina Katz
Janina Katz (1939–2013) – polska pisarka żydowskiego pochodzenia. W 1969 roku po antysemickiej nagonce, będącej następstwem wydarzeń marcowych wyemigrowała do Danii i osiadła w Kopenhadze, gdzie mieszkała do śmierci.
Podczas II wojny światowej była przechowana przez polską rodzinę w Dobczycach. Studiowała polonistykę i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przez kilka lat pracowała jako asystentka na wydziale Socjologii i Filologii Polskiej UJ. W latach 60. publikowała w "Miesięczniku Literackim", "Twórczości", "Współczesności" i "Życiu Literackim".
Na emigracji współpracowała z kilkoma gazetami wydawanymi w języku polskim, m.in. paryską "Kulturą", "Pulsem", "Znakiem" i "Odrą". Pisała głównie po duńsku. Tłumaczyła polską literaturę na język duński – m.in. cztery tomiki wierszy oraz prozę "Martwa natura z wędzidłem" Zbigniewa Herberta, cztery tomiki wierszy Ewy Lipskiej, dwa tomy wierszy Wisławy Szymborskiej, po jednym tomie Czesława Miłosza i Tadeusza Różewicza, dramaty Sławomira Mrożka oraz prozę Tadeusza Konwickiego i Kazimierza Brandysa.
Polskie publikacje:
- 2008: "Pucka" (tłum. Bogusława Sochańska)
- 2008: "Pisane po polsku" (tłum. Bogusława Sochańska)
- 2006: "Moje życie barbarzyńcy" (tłum. Bogusława Sochańska)
- 2010: "Opowieści dla Abrama" (tłum. Bogusława Sochańska)
- 2011: "Powrót do jabłek" (tłum. Bogusława Sochańska)
Leszek Kołakowski
Leszek Kołakowski (1927–2009) – polski filozof, eseista, publicysta i prozaik pochodzenia żydowskiego. W 1968 roku, za udział w wydarzeniach marcowych, odebrano mu prawo wykładania i publikowania, co go zmusiło do emigracji. Po krótkim pobycie w Paryżu wyjechał najpierw do Montrealu, gdzie na przełomie 1968 i 1969 wykładał na Uniwersytecie McGilla, a następnie – do Kalifornii. Po roku wykładów w Berkeley przeniósł się ostatecznie do Anglii, gdzie mieszkał do śmierci.
Po wybuchu II wojny światowej do 1942 roku mieszkał we wsi Skórnice, później w Garbatce koło Kozienic, a okresowo, w tym cały 1943 rok, również w Warszawie, m.in. w jednym mieszkaniu z Żydami ratowanymi przez Irenę Sendlerową. Po śmierci ojca zgładzonego w 1943 roku na Pawiaku, pozostawał pod opieką ciotki mieszkającej na Żoliborzu, po czym znalazł się na Saskiej Kępie.
Pod koniec 1945 roku przeniósł się do Łodzi, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Łódzkim. W tymże roku wstąpił do komunistycznego Akademickiego Związku Walki Młodych "Życie", po czym – do PPR. W 1949 wraz z żoną Tamarą z domu Dynenson, z wykształcenia psychiatrą, przeniósł się do Warszawy.
W marcu 1950 roku był w gronie ośmiu studentów, członków PZPR, którzy wystąpili z atakującym Władysława Tatarkiewicza listem otwartym, protestując przeciwko dopuszczaniu na prowadzonym przez niego seminarium "do czysto politycznych wystąpień o charakterze wyraźnie wrogim budującej socjalizm Polsce". Tatarkiewiczowi odebrano prawo do wykładania i prowadzenia zajęć.
W 1953 roku obronił doktorat dotyczący filozofii Barucha Spinozy. Jako filozof Kołakowski zajmował się głównie jej dziejami, historią idei oraz filozofią religii. Był jednym ze współtwórców warszawskiej szkoły historyków idei, profesorem, a w latach 1957–1968 kierownikiem katedry historii filozofii nowożytnej na Uniwersytecie Warszawskim.
Polskie publikacje:
- 1955: "Szkice o filozofii katolickiej"
- 1956: "Wykłady o filozofii średniowiecznej"
- 1957: "Światopogląd i życie codzienne"
- 1958: "Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy"
- 1959: "Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia XVII wieku. Francja, Holandia, Niemcy" (antologia tekstów filozoficznych)
- 1962: "Notatki o współczesnej kontrreformacji"
- 1963: "13 bajek z Królestwa Lailonii dla dużych i małych"
- 1964: "Klucz niebieski albo opowieści budujące z historii świętej zebrane"
- 1965: "Rozmowy z diabłem"
- 1965: "Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku"
- 1965: "Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia egzystencjalna" (antologia tekstów filozoficznych; z Krzysztofem Pomianem)
- 1966: "Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego)"
- 1967: "Kultura i fetysze"
- 1972: "Obecność mitu"
- 1976–1978: "Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład"
- 1982: "Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań"
- 1987: "Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii" (tłum. Tadeusz Baszniak, Maciej Panufnik)
- 1989: "Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968" (red. Zbigniew Mentzel)
- 1990: "Husserl i poszukiwanie pewności"
- 1990: "Horror metaphysicus" (tłum. Maciej Panufnik)
- 1994: "Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu" (tłum. Ireneusz Kania)
- 1997: "Bergson"
- 1999: "Moje słuszne poglądy na wszystko"
- 2003: "Mini wykłady o maxi sprawach"
- 2003: "128 bardzo ładnych wierszy stworzonych przez 68 poetek i poetów polskich" (wybór dokonany przez Leszka Kołakowskiego)
- 2004: "O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria I"
- 2004: "Wśród znajomych. O różnych ludziach mądrych, zacnych, interesujących i o tym, jak czasy swoje urabiali"
- 2005: "Klucz niebieski – albo opowieści budujące z historii świętej zebrane ku pouczeniu i przestrodze"
- 2007: "Czas ciekawy, czas niespokojny. Z Leszkiem Kołakowskim rozmawia Zbigniew Mentzel", tom 1
- 2008: "Czas ciekawy, czas niespokojny. Z Leszkiem Kołakowskim rozmawia Zbigniew Mentzel", tom 2
- 2009: "Czy Pan Bóg jest szczęśliwy i inne pytania"
- 2009: "Sen"
- 2010: "Herezja"
- 2010: "Czego uczy nas Leszek Kołakowski" (z Marcinem Królem)
- 2014: "Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny"
- 2014: "Niepewność epoki demokracji"
Maria Kurecka
Maria Kurecka (1920–1989) – polska pisarka żydowskiego pochodzenia, tłumaczka literatury angielskiej, francuskiej i niemieckiej. Atmosfera antysemickiej nagonki po wydarzeniach marca 1968 roku skłoniła ją do emigracji wraz z mężem Witoldem Wirpszą. W 1970 roku oboje wyjechali do Austrii, następnie przebywali w Szwajcarii i Berlinie Zachodnim.
W latach 1921–1939 mieszkała w Gdańsku. Ukończyła Liceum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie i tam w 1939 roku uzyskała maturę. We wrześniu 1940 roku, po kilku miesiącach pobytu w Berlinie, znalazła się w Warszawie, gdzie spędziła cały okres okupacji. W powstaniu warszawskim wzięła udział jako pielęgniarka. W 1945 urodziła syna Aleksandra Wirpszę, poetę i prozaika znanego jako Leszek Szaruga.
W latach 1947–1956 mieszkała w Szczecinie. Zadebiutowała w 1948 roku na łamach "Wiadomości Literackich" jako tłumaczka "Dżumy" Alberta Camusa. Wspólnie z mężem tłumaczyła "Doktora Faustusa" Thomasa Manna. W latach 1955–1970 zamieszkiwała w Warszawie. W tym okresie powstawały jej najważniejsze tłumaczenia (często wraz z mężem): "Gra szklanych paciorków" i "Demian" Hermanna Hessego, opowiadania Manna, "Śmierć Wergiliusza" Hermanna Brocha, "Młyn Lewina" Johannesa Bobrowskiego.
Polskie publikacje:
- 1952: "Dzieje Jana Sebastiana Bacha"
- 1965: "Jan Chrystian Andersen"
- 1970: "Diabelne tarapaty" – esej o sztuce przekładu
- 1987: "Trzydzieści wierszy"
- 1993: "Czarodziej. Rzecz o Tomaszu Mannie" – wydanie wstrzymane przez PRL-owską cenzurę z powodu emigracji autorki
- 2000: "Niedokończona gawęda" – wydana pośmiertnie autobiografia; doprowadzona do lat okupacyjnych w Warszawie
Michał Moszkowicz
Michał Moszkowicz (1941–2017) – polski pisarz żydowskiego pochodzenia. Na skutek antysemickiej nagonki, będącej efektem wydarzeń marcowych, wyemigrował w 1969 roku do Szwecji i osiadł w Sztokholmie, gdzie mieszkał do końca życia.
W latach 1960–1968 studiował na Wydziale Bibliotekoznawstwa i Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, skąd został usunięty. Na emigracji ukończył studia na Uniwersytecie Sztokholmskim. Jest autorem licznych powieści, opowiadań i sztuk teatralnych, w tym 12 powieści traktujących o emigracji '68 i problemie tożsamości.
Polskie publikacje (powieści):
- 1977: "Morbus perigrinorum"
- 1984: "Punkt zero"
- 1989: "Nekrolog"
- 1990: "Zamach"
- 1994: "Psi paszport"
- 1997: "Lokator"
- 2002: "Anatema"
- 2003: "Kadisz"
Polskie publikacje (opowiadania):
- 1975: "Paradyz"
- 1987: "Paradyz; Śmierć emigranta"
- 1993: "Lithium"
- 1999: "Ziarna czasu. Antologia prozy i poezji pisarzy polskich w Szwecji"
- 2010: "Palec Boży"
- 2011: "Kompleks Antygony"
Jerzy Pomianowski
Jerzy Pomianowski, wł. Jerzy Birnbaum (1921–2016) – polski pisarz, eseista, krytyk teatralny, scenarzysta filmowy, tłumacz oraz ekspert do spraw historii Europy Wschodniej żydowskiego pochodzenia. W 1969 roku na skutek antysemickiej nagonki po wydarzeniach marca 1968 roku, został pozbawiony pracy i możliwości druku. Wyjechał do Włoch.
W 1938 roku zdał maturę w Polskim Gimnazjum Społecznym w Łodzi, gdzie języka polskiego uczył go Mieczysław Jastrun, a do klasy chodził m.in. z Jerzym Jochimkiem. Rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim (seminarium Tadeusza Kotarbińskiego). Pierwsze fraszki i przekłady literackie (z języka rosyjskiego i niemieckiego) zamieszczał już w przedwojennych "Szpilkach", był też felietonistą pisma "Młodzi idą".
Po wybuchu II wojny światowej uciekł do radzieckiej strefy okupacyjnej. Zwerbowano go do pracy w kopalni w Donbasie. Po napaści III Rzeszy na Związek Radziecki w 1941 roku wyjechał do Tadżykistanu, gdzie rozpoczął studia medyczne w Stalinabadzie i pracował w prosektorium.
W latach 1944–1946 był redaktorem PAP Polpress w Moskwie. Publikował m.in. w "Nowych Widnokręgach" (organ Związku Patriotów Polskich). Jako repatriant wrócił w 1946 roku do Polski. Wstąpił do PPR. W tym samym roku wyjechał do ZSRR jako korespondent prasowy. W 1947 roku ukończył I Instytut Medyczny w Moskwie.
Kierował Samodzielnym Referatem Prasy i Propagandy Zdrowia w Ministerstwie Zdrowia (1947–1951). Następnie był kierownikiem działu teatralnego tygodnika "Nowa Kultura" (1951–1958) i wykładowcą na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego (1953–1957). Publikował m.in. w tygodniku "Świat". W Teatrze Narodowym za dyrekcji Wilama Horzycy i Władysława Daszewskiego był kierownikiem literackim (1958–1961), i w tymże charakterze pracował w zespole filmowym Syrena (1961–1968).
W 1966 wystąpił z PZPR, w proteście przeciwko wyrzuceniu z niej prof. Leszka Kołakowskiego. Na emigracji w latach 1969–1970 wykładał na Akademii Teatralnej (Accademia nazionale d'arte drammatica) w Rzymie. Stypendysta włoskiego MSZ w Rzymie (1971–1973). Od 1974 profesor nadzwyczajny literatury polskiej na Uniwersytecie w Bari, Florencji i Pizie.
Współpracownik pism francuskich i włoskich, doradca wydawcy wielu polskich dzieł oficyny E/O. Współpracował z paryską "Kulturą", tłumacząc dla Instytutu Literackiego w Paryżu.
Pod pseudonimem Michał Kaniowski tłumaczył dla Instytutu Literackiego w Paryżu dzieła dysydentów rosyjskich, takich jak Andriej Sacharow i Aleksandr Sołżenicyn (m.in. trzytomowy "Archipelag Gułag", nadawany też przez Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa). Tłumaczył utwory literatury rosyjskiej i radzieckiej: Izaaka Babla, Michała Bułhakowa, Antoniego Czechowa, Eugeniusza Szwarca, Lwa Tołstoja, Anny Achmatowej, Osipa Mandelsztama, Leonida Martynowa, oraz z języka niemieckiego: m.in. Ericha Kästnera, Klabunda i Ericha Mühsama.
Polskie publikacje:
- 1950: "Faryzeusze i grzesznik" (wraz z Małgorzatą Woliną) – utwór dramatyczny
- 1955: "Koniec i początek" – powieść
- 1965: "Doktor Antoni Czechow przyjmuje: widowisko komediowe"
- 1989: "Zeznanie" (pod ps. Michał Kaniowski)
- 1993: "Sodoma i Odessa: wariacje, domysły i piosenki na temat opowiadań odeskich"
- 1995: "Biegun magnetyczny" – eseje
- 1997: "Ruski miesiąc z hakiem"
- 2004: "Na wschód od Zachodu: jak być z Rosją?"
- 2006: "Wybór wrażeń"
Arnold Słucki
Arnold Słucki, właściwie Aron Kreiner (1920–1972) – polski poeta i tłumacz żydowskiego pochodzenia. W 1968 roku na skutek antysemickiej nagonki po wydarzeniach Marca '68 został zmuszony do emigracji. Wyjechał do Izraela, następnie do Berlina Zachodniego, gdzie zmarł.
Z Państwowego Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej w Warszawie został usunięty za działalność w KZMP i Rewolucyjnym Związku Młodzieży Szkolnej. Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do rodzinnych Tyszowiec, a następnie do Łucka, gdzie ukończył kurs języka i kultury rosyjskiej i ukraińskiej. Po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki w 1941 roku ewakuował się do Saratowa. Zmienił imię i nazwisko na Arnold Słucki.
Wstąpił do Komsomołu. Zmobilizowany do Armii Czerwonej, od 1943 roku walczył w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR. Pisał pierwsze wiersze. Po wojnie wrócił do Polski. Wstąpił do PPR, a następnie do PZPR, skąd – po publikacji artykułu na temat antysemityzmu w strukturach PZPR został usunięty (1956). Należał też do ZWM i wchodził w skład jego zarządu (1946–1948). Następnie był członkiem władz centralnych Związku Młodzieży Polskiej. Publikował m.in. w "Odrodzeniu", "Po prostu", "Nowej Kulturze", "Sztandarze Młodych", "Twórczości" i "Żołnierzu Polskim".
W latach 1946–1956 studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. W marcu 1950 roku był w gronie ośmiu studentów, członków PZPR, którzy wystąpili z listem otwartym atakującym prof. Władysława Tatarkiewicza, protestując przeciwko dopuszczaniu na prowadzonym przez niego seminarium do "czysto politycznych wystąpień o charakterze wyraźnie wrogim budującej socjalizm Polsce". Tatarkiewicza odsunięto od prowadzenia zajęć na uczelni.
W 1966 roku wystąpił z PZPR na znak protestu wobec wyrzucenia z partii Leszka Kołakowskiego, a w 1968 roku należał do inicjatorów akcji protestacyjnej Związku Literatów Polskich przeciw zakazowi wystawiania "Dziadów" Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie.
Przełożył 65 utworów poetyckich i był autorem słowa wstępnego do "Antologii poezji żydowskiej", gotowej już w 1968 roku, choć ukazała się dopiero w 1983.
Polskie publikacje (poezja):
- 1950: "Ziemia jaśnieje"
- 1951: "Słońce nasz towarzysz"
- 1952: "Spotkania"
- 1953: "Poranek"
- 1955: "Życie w pieśni"
- 1958: "Dzwony nad Wisłą"
- 1959: "Promienie czasu"
- 1962: "Mity na wiosnę"
- 1964: "Dolina dziwów"
- 1965: "Faktura światła"
- 1966: "Eklogi i psalmodie"
- 1982: "Biografia anioła"
Polskie publikacje (publicystyka):
- 1957: "Polemiki i refleksje"
Polskie publikacje (książki dla dzieci):
- 1965: "Czarne i białe kruki"
- 1965: "Wiersze dla Ali"
- 1966: "Dzieci pustyni Gobi"
- 1967: "Targ w Dziworaju"
- 1969: "Dzień Malejki"
Natan Tenenbaum
Natan Tenenbaum (1940–2016) – polski satyryk i poeta żydowskiego pochodzenia, z wykształcenia archeolog, historyk i językoznawca. W 1969 roku, w wyniku antysemickiej kampanii po wydarzeniach Marca '68, wyemigrował do Szwecji i zamieszkał w Sztokholmie.
W czasie studiów – archeologia śródziemnomorska na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego – w latach 1962–1966 dołączył do zespołu redakcyjnego tygodnika "Nasz Głos", polskojęzycznego dodatku do wydawanej w jidysz gazety "Fołks Sztyme". Pracował również jako dziennikarz w Polskim Radiu.
Jako członek Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce organizował m.in. obozy młodzieżowe i współtworzył młodzieżowy Klub Babel. Brał też udział w studenckim życiu artystycznym, współpracując jako autor tekstów ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS) i klubem Hybrydy. Jego utwory ukazywały się także m.in. "Szpilkach" oraz anonimowo w paryskiej "Kulturze" (1968).
W czerwcu 1967 roku, po wybuchu wojny sześciodniowej pomiędzy Izraelem a wspieranymi przez ZSRR krajami arabskimi, wziął udział w spotkaniu autorów "Naszego Głosu" z Mieczysławem Rakowskim, które przerodziło się w burzliwą dyskusję na temat rodzącej się nagonki partyjnej na osoby pochodzenia żydowskiego. Podczas spotkania Tenenbaum miał przyrównać ówczesne teksty na temat Izraela w "Życiu Warszawy" do artykułów sprzed II wojny światowej w "Völkischer Beobachter", organie prasowym NSDAP. Wkrótce został przesłuchany przez służby MSW, po czym od wydawcy "Fołks Sztyme" i jego dodatków, czyli zarządu państwowego koncernu RSW Prasa-Książka-Ruch otrzymał zwolnienie z pracy w tygodniku. Zaczął więc pisać pod pseudonimem.
W marcu 1968 roku, brał aktywny udział w protestach studenckich i w demonstracji przeciwko zdjęciu z afisza "Dziadów". Pisał też protest songi i satyryczne wiersze wyśmiewających władze PRL.
Sławne to były dzieła, sławne były czasy
A było, jak opowiem – bo wszystko wiem z prasy:
Więc Wyszyński z Kuroniem, przy poparciu Mao
Mieli Żydom zaprzedać naszą Polskę całą
Izrael, w myśl tych planów sięgałby Szczecina
Zaś chłopi z Zamojszczyzny poszliby na Synaj
Naród nasz miał iść w jarzmo żydowskiego króla
Którym byłby Zawieyski, bratanek Kargula
Każdy Żyd miał otrzymać zaraz tytuł lorda
A Niemen mógłby śpiewać tylko, jako Jordan
Do tego każdy student, a zwłaszcza niechrzczony
Miał dostać Mercedesa oraz cztery żony
Dyspozycje w tej sprawie wyszły od Dajana
Via Tokio, Rzym, Biłgoraj, Pułtusk i Tirana [...]
["Rzecz marcowa" w: "Chochoły i róża"]
Jego wiersze, anonimowo rozpowszechniane wśród studentów, zyskały sporą popularność. Część z nich, wraz z utworami innych autorów, trafiła na amatorską taśmę nagraną przez Tenenbauma wraz z Jackiem i Michałem Tarkowskimi, Aleksandrem Perskim i Sewerynem Blumsztajnem. Taśma dystrybuowana była w drugim obiegu. W liście otwartym do Władysława Gomułki, pisał:
Choć nie masz już pod niebem naszym
Owego "Mośka" ani "Srulka"
...Gdzieś czasem "syjonista" straszy
Panu to wadzi, Herr Gomulka!?
[...]
Już zwietrzył kołtun powiew nowy
W świeżą uzbroił go odwagę
Pański socjalizm, narodowy
Który rozwiąże Judenfrage
["Do tow. I sekretarza KC PZPR, Władysława Gomułki – list otwarty" w: "Chochoły i róża"]
W Sztokholmie przez 30 lat pracował w Instytucie Kultury Antycznej, prowadził także kabaret polonijny Krakowskie Przedmieście. Tworzył wyłącznie w języku polskim, gdyż tylko w nim potrafił wyrazić swoje odczucia. Angażował się w różne inicjatywy na rzecz demokratyzacji życia w Europie Wschodniej, współpracując m.in. z Radiem Wolna Europa oraz czasopismem "Aneks".
Najlepiej znanym dziełem Tenenbauma jest wiersz "Modlitwa o wschodzie słońca". W 1980 roku, w czasie pierwszego zrywu Solidarności, autor wysłał go Jackowi Kaczmarskiemu. Piosenka wykonywana przez niego i autora muzyki Przemysława Gintrowskiego stała się jednym z nieoficjalnych hymnów środowisk opozycyjnych w Polsce. W 1989 roku jej interpretacja w wykonaniu Jacka Wójcickiego trafiła na ścieżkę dźwiękową filmu "Ostatni dzwonek" Magdaleny Łazarkiewicz. Nagrał ją również w swojej aranżacji zespół reggae Habakuk. W 2016 roku wiersz Tenenbauma został obrany hymnem Komitetu Obrony Demokracji. Od 1988 Natan Tenenbaum regularnie odwiedzał Polskę. Występował gościnnie m.in. w Piwnicy pod Baranami.
Polskie publikacje:
- 1992: "Chochoły i róża"
- 1997: "Imię Twoje Rzeczy Pospolitość"
Viola Wein
Viola Wein (ur. 1946) – polsko-izraelska autorka prozy wspomnieniowej i tłumaczka żydowskiego pochodzenia. W 1968 roku po antysemickiej nagonce w następstwie wydarzeń marcowych wyemigrowała do Izraela. Osiadła w Jerozolimie.
Po ukończeniu liceum muzycznego w Warszawie rozpoczęła studia w klasie fortepianu na Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. W Izraelu kontynuowała studia muzykologiczne na Uniwersytecie Hebrajskim, które ukończyła w 1973 roku.
Pracowała m.in. jako nauczycielka muzyki w szkole dla dzieci specjalnej troski, nauczycielka fortepianu w konserwatorium muzycznym oraz urzędniczka i tłumaczka w Instytucie Jad Waszem. Tłumaczyła literaturę hebrajską na język polski. Uczestniczy w wielu wydarzeniach promujących kulturę polską w Izraelu.
Jej twórczość koncentruje się wokół tematu ludzi wykluczonych ze społeczeństwa: uchodźców, homoseksualistów, niepełnosprawnych, chorych. Wszystkich tych, którzy naznaczeni są piętnem przeszłości lub teraźniejszości. Przetłumaczyła na język polski wiersze zawarte w trzech tomikach Igala Ben-Arie i również trzy tomiki poezji Jonatana Barkai'a (Jonatana Berkowicza).
Polskie publikacje:
- 1996: "Mezalians" – zbiór opowiadań
- 2005: "Rachmunes" – zbiór opowiadań
- 2011: "Jerozolimskie morze" – powieść; historia mieszkającej w Jerozolimie kobiety zmagającej się z nagłą chorobą, przeplatana wspomnieniami z powojennej Warszawy
- 2018: "Kieliszek chleba"
Maciej Zaremba Bielawski
Maciej Zaremba Bielawski (ur. 1951) – polsko-szwedzki dziennikarz i pisarz. Na skutek antysemickiej kampanii komunistycznych władz PRL, razem z matką i dwoma młodszymi braćmi wyemigrował do Szwecji.
Syn Oskara Bielawskiego i Elżbiety z d. Immerdauer. W Szwecji początkowo był pracownikiem budowlanym, operatorem dźwigu, salowym w szpitalu. Studiował historię filmu, a w 1988 roku ukończył historię idei na Uniwersytecie Sztokholmskim.
W 1981 roku rozpoczął pracę jako dziennikarz, pisząc pod pseudonimem Maciej Zaremba reportaże na temat Solidarności i sytuacji politycznej w ówczesnej Polsce, które publikowały m.in. szwedzkie dzienniki "Dagens Nyheter" i "Expressen".
Od połowy lat 80. W "Dagens Nyheter" publikował teksty o kulturze i polityce. W 1990 roku podjął pracę w tym dzienniku. Był też redaktorem działu społecznego i kulturalnego pisma "Moderna Tider" (1994–1995). W 1997 roku w serii reportaży nagłośnił sprawę przymusowej sterylizacji w Szwecji osób "niepożądanych". Szerzej ujął ten temat w wydanej w 1999 w Szwecji książce "De rena och de andra: om tvångssteriliseringar, rashygien och arvsynd" – w Polsce ukazała się pod tytułem "Higieniści: z dziejów eugeniki" (2011). W wersji polskiej dodał rozdział o stosunku polskiej psychiatrii do eugeniki, odwołując się m.in. do działalności swojego ojca, cenionego psychiatry – dlatego też postanowił ją wydać jako Maciej Zaremba Bielawski.
Publikuje ponadto serie reportaży o patologii szwedzkiego państwa opiekuńczego. Przedstawia w nich m.in. ewolucję szwedzkiej religijności i Kościoła Szwedzkiego, problemy szwedzkiej służy zdrowia, nieprawidłowości szwedzkiego wymiaru sprawiedliwości, paradoksy szwedzkiego rynku pracy i mobbingu. Inne poruszane przezeń zagadnienia to dyskryminacja na uczelniach wyższych, problemy związane z integracją imigrantów w Szwecji, sytuacja w szwedzkim szkolnictwie podstawowym czy patologie w przemyśle leśniczym.
W dorobku ma również serie reportaży dotyczących innych krajów, m.in. włoskiej partii Liga Północna, francuskiego Frontu Narodowego, problemów globalizacji i Kosowa.
W 2018 roku wydał książkę "Huset med de två tornen", poświęconą dziejom rodzin swojego ojca i matki, na polski przetłumaczoną przez Mariusza Kalinowskiego jako "Dom z dwiema wieżami".
"Maciejku, w twojej tolerancyjnej Polsce Żydzi musieli siedzieć w specjalnych ławkach na uniwersytecie. Nie, tego nie wiedziałeś. Ani tego, że nie pozwalano nam studiować. Numerus clausus, mówi ci to coś? Pogrom kielecki? Twoi światli, wielkoduszni Polacy zamordowali czterdziestu ocalałych z obozów śmierci. Po tym, jak rozeszła się plotka, że Żydzi uprowadzili polskie dziecko, żeby upuścić z niego krew. Bo przecież wszyscy wiedzą, że my tak robimy. Nie mów, że nigdy o tym nie słyszałeś". On chce wykrzyknąć: nie, właśnie nie słyszałem!, lecz tego nie robi. Niepojęte, dlaczego nie protestuje? Coś się rozpada, on na to pozwala. Może to już tego samego dnia widzi napis na ścianie domu "Juden raus!". Na klatce schodowej ktoś wydrapał szubienicę, na której wisi gwiazda Dawida. Jest tam już od dawna.
Wraz z żoną, szwedzką pisarką Agnetą Pleijel, przełożył na szwedzki m.in. "Raport z oblężonego miasta" Zbigniewa Herberta ("Rapport från en belägrad stad och andra dikter", Bonniers, Stockholm 1985). W 2013 roku był członkiem, a w latach 2014–2016 przewodniczącym jury Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego za reportaż literacki. Sam został laureatem tej nagrody w 2019 roku za "Dom z dwiema wieżami".
Czasem uchodźcy dostają pytanie, jak pamiętają kraj, który opuścili. Dla mnie to zawsze ona. Tleniona blondynka z plamami potu pod pachami i rozmazanym makijażem. Ona jest moją Polską. Nie wierzby płaczące, nawet nie Chopin. Czasami ją widuję. Ostatnim razem była [dworcową] kasjerką.
Polskie publikacje:
- 2008: "Polski hydraulik i inne opowieści ze Szwecji" (tłum. Wojciech Chudoba, Jan Rost, Anna Topaczewska, Katarzyna Tubylewicz)
- 2011: "Higieniści. Z dziejów eugeniki" (tłum. Wojciech Chudoba)
- 2013: "Polski hydraulik i nowe opowieści ze Szwecji" (tłum. Wojciech Chudoba, Jan Rost, Anna Topaczewska, Katarzyna Tubylewicz)
- 2013: "Polski hydraulik i najnowsze opowieści ze Szwecji" (tłum. Wojciech Chudoba, Jan Rost, Anna Topaczewska, Katarzyna Tubylewicz)
- 2014: "Leśna mafia. Szwedzki thriller ekologiczny" (tłum. Magdalena Wasilewska-Chmura)
- 2018: "Dom z dwiema wieżami" (tłum. Mariusz Kalinowski)
Krystyna Żywulska
Krystyna Żywulska, właściwie Zofia (Sonia) Landau (1914–1992) – polska pisarka, felietonistka, autorka tekstów piosenek i graficzka żydowskiego pochodzenia. Gdy po Marcu '68 rozwinęła się w Polsce antysemicka kampania, Żywulska, która w powieści "Pusta woda" (1963) ujawniła swoje żydowskie pochodzenie, została poddana ostracyzmowi. Jej synowie byli zmuszeni do opuszczenia kraju. Udała się ślad za nimi, najpierw do Monachium, a następnie do Düsseldorfu, gdzie osiedliła się na stałe.
Studia – prawo na Uniwersytecie Warszawskim – przerwał wybuch II wojny światowej. W 1941 roku wraz z rodziną została przesiedlona do warszawskiego getta. Po ucieczce zeń zaangażowała się w działalność polskiego ruchu oporu. W 1943 roku jej pracę przy produkcji fałszywych dokumentów zakończyło aresztowanie przez gestapo. Przeszła przez Pawiak, Auschwitz i podobóz Birkenau. Była jedną z siedmiu osób, które ocalały z 800-osobowego transportu z Pawiaka do obozu. Pracowała w kobiecym oddziale rejestrującym nowych więźniów (tzw. Kanada), w bezpośrednim sąsiedztwie komór gazowych Birkenau. W obozie układała wiersze, które niosły nadzieję. Współwięźniarki uczyły się ich na pamięć i przekazywały dalej.
Większość z tych wierszy z czasem uleciała z pamięci. Przetrwało osiem, z których cztery Żywulska włączyła do swojej książki "Przeżyłam Oświęcim". 18 stycznia 1945, w czasie marszu śmierci, ewakuacji obozu koncentracyjnego z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego, Żywulskiej udało się uciec na granicy Brzeszcz i Jawiszowic, po czym ukrywała się u tamtejszych mieszkańców.
Po wojnie wyszła za mąż za przyjaciela z dzieciństwa Leona Andrzejewskiego, funkcjonariusza aparatu bezpieczeństwa PRL i miała z nim dwoje dzieci. Wstąpiła do PZPR i należała do egzekutywy POP PZPR przy ZG ZLP w 1950 roku.
Wraz z Thomasem Harlanem (synem Veita Harlana, reżysera filmów propagandowych w czasach narodowego socjalizmu) zajmowała się tropieniem nazistowskich zbrodni wśród ważnych postaci w RFN. Kiedy zdokumentowali analogiczne kariery byłych nazistów w Niemieckiej Republice Demokratycznej, zleceniodawcy książki nie dopuścili do jej publikacji.
Jej monologi kabaretowe i piosenki były wykonywane w radiu i filmach, a także drukowane w prasie, np. w "Szpilkach". W 1968 roku Sława Przybylska wykonała jej piosenkę "Żyje się raz". Autorka tekstów dla kabaretów Wagabunda i U Lopka oraz piosenek, z których najpopularniejsze to: "Dopóki życie trwa", "Taka jestem zakochana", "Żyje się raz", "Tańcz ze mną, tańcz" do filmu "Kochajmy syrenki" (1966), "Ty i ja, i noc" do filmu "Kulig" (1968).
Przełożyła na język niemiecki obie książki autobiograficzne. Pod koniec życia zajęła się malowaniem obrazów.
Polskie publikacje:
- 1946: "Przeżyłam Oświęcim" – pamiętnik
- 1956: "Tak zwane życie" – satyry, felietony, fraszki, epigramy i limeryki
- 1963: "Pusta woda" – powieść