Urodził się 15 listopada 1895 roku w Warszawie, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Jego dziad i pradziad, matematycy, współtworzyli haskalę, ojciec, Stanisław, był znanym warszawskim lekarzem społecznikiem. Bratanek Antoniego, Piotr Słonimski, był wybitnym genetykiem, pracującym we Francji.
Słonimski studiował rysunek i malarstwo w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (do 1917). Współpracował z tygodnikiem satyrycznym "Sowizdrzał" (1913-1919), początkowo jako rysownik i autor podpisów pod karykaturami, potem – felietonista i recenzent. Publikował również na łamach "Kuriera Polskiego" (1920-1923) oraz miesięcznika "Pro arte et studio" (a następnie "Pro arte"; 1917-1919).
Debiutował "Wierszem o poecie" ("Złoty Róg", 1913), jednak za właściwy początek drogi poetyckiej uważał trzy sonety – "Leonardo", "Botticelli", "Michał Anioł" – opublikowane w "Kurierze Warszawskim" w 1918 roku. W tym samym roku wydał swój pierwszy tom "Sonety". Wraz ze zbiorem "Harmonia" (1919) zalicza się on do nurtu parnasistowskiego, w którym wiersze o kunsztownej budowie podejmują temat sztuki i artysty (m.in. "Do Wiktorii Colonny").
Równocześnie Słonimski tworzył lirykę ekspresjonistyczną, w której poruszał aktualne problemy i rozważał rolę poety w niepodległym kraju. Pisząc w "Czarnej wiośnie" (1919): "Ojczyzna moja wolna, wolna / Odrzucam oto płaszcz Konrada", rezygnował z postawy wieszcza. Twierdził, że poeta powinien aktywnie działać słowem, zmuszać społeczeństwo do wspólnej pracy i twórczego wysiłku, prowadzić ku postępowi, przede wszystkim intelektualnemu. Zaledwie kilka lat po zakończeniu wojny podjął też w swojej poezji kampanię pacyfistyczną (m.in. w liryku "Audiencja").
20 listopada 1918 Słonimski zainaugurował, wraz z Lechoniem i Tuwimem, działalność kabaretu literackiego "Pod Picadorem". Artyści – zgodnie z programem "wyjścia poezji na ulicę" – czytali w kawiarni swoje wiersze, których za opłatą mógł posłuchać każdy zainteresowany. Picadorczycy, do których dołączyli Iwaszkiewicz i Wierzyński, stworzyli grupę poetycką Skamander, skupioną wokół miesięcznika o tym samym tytule.
Poeci byli popularnymi postaciami przedwojennej Warszawy. Słonimski obracał się w kołach literackich i politycznych, prowadził życie kawiarniane, "przyjmował" przy stolikach m.in. w "Małej Ziemiańskiej". Oprócz liryki uprawiał – cenioną przez czytelników – satyrę. Od 1920 roku regularnie współpracował z kabaretami. Publikował w tygodniku satyrycznym "Cyrulik Warszawski" (1926–1934), był współtwórcą szopek politycznych Skamandra i Cyrulika. W latach 1920–1925 przygotowywał wraz z Tuwimem primaaprilisowe dodatki do "Kuriera Polskiego". Jako wielbiciel absurdu i pure nonsensu opracował m.in. pierwszy alfabetyczny spis liczb od 1 do 100 oraz takiż spis miesięcy.
Skamandryci stali się filarem "Wiadomości Literackich", najważniejszego pisma kulturalnego dwudziestolecia, wydawanego w latach 1920–1928 i 1935–1939 pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego. Słonimski rozpoczął stałą współpracę z tygodnikiem w 1924. Publikował w nim reportaże (m.in. z podróży do Brazylii i Rosji), recenzje teatralne (słynne ze względu na błyskotliwość, ale też brutalność i cięty dowcip), żartobliwe omówienia grafomańskich tomików ("Książki najgorsze"). Przede wszystkim jednak był autorem stałego felietonu "Kronika tygodniowa" (od 1927). Od tej rubryki, drukowanej na ostatniej stronie "Wiadomości", czytelnicy najczęściej zaczynali lekturę pisma.
W felietonach Słonimski komentował wydarzenia kulturalne i polityczne. Był liberałem, racjonalistą i sceptykiem. Tak w poezji, jak i w publicystyce bronił wartości humanistycznych i postulował pacyfizm. W latach trzydziestych jego felietony dotyczyły w dużej mierze faszyzmu, który uważał za największe zagrożenie dla Europy. Słonimski stał się wówczas obiektem ataków ugrupowań nacjonalistycznych, wytykających mu żydowskie pochodzenie. Kiedy w 1938 opublikował wiersz "Dwie ojczyzny", głoszący patriotyzm "jagielloński", otwarty na różnorodne postawy, narodowości i wyznania, został publicznie spoliczkowany przez prawicowego pisarza Zygmunta Ipohorskiego.
Groźba faszyzmu powraca też jako temat prozy i dramatów Słonimskiego. Inspirowane twórczością H.G. Wellsa powieści fantastyczne "Torpeda czasu" (1924) i "Dwa końce świata" (1937) pokazują katastroficzne skutki zbrojeń i dyktatury. Najlepsza ze sztuk Słonimskiego, grana do dziś "Rodzina" (1933), daje satyryczną wizję Polski rozpiętej między dwoma totalitaryzmami i wyszydza hitlerowski rasizm.
W latach trzydziestych Słonimski wydał tylko jeden tom wierszy, "Okno bez krat" (1935). Widać w nim załamanie racjonalistycznych przekonań twórcy, silna jest melancholia, istotna – tematyka przemijania. W zbiorze tym pojawił się u Słonimskiego ton refleksyjny, dominujący i w późniejszych utworach. W tym czasie powstały też liryki osobiste (m.in. "YT OT"), skierowane do Janiny Konarskiej-Słonimskiej (1900–1975), znanej plastyczki, którą poeta poślubił w 1934 roku.
Po wybuchu II wojny światowej Słonimscy przedostali się do Rumunii, a stamtąd do Paryża. W wydawanych przez Grydzewskiego emigracyjnych "Wiadomościach Polskich" ukazał się najbardziej znany (choć przez samego autora oceniany dość nisko) wiersz Słonimskiego "Alarm" (1940, nr 1). Dotarł on do kraju drogą radiową, a wydrukowany w konspiracyjnym piśmie "Polska Żyje", stał się symbolem walczącej Warszawy. Publicystyka Słonimskiego, poświęcona przede wszystkim rozliczeniom z obozem sanacyjnym i ONR-em, ukazywała się również w "Polsce Walczącej" i "Wiadomościach Polskich".
W 1940 roku, po upadku Francji, Słonimski wraz z żoną przeniósł się do Londynu. Należał do środowiska skupionego wokół Władysława Sikorskiego, które postulowało sojusz Polski z ZSRR. Z powodu różnicy poglądów politycznych – sprzeciwiając się drukowaniu endeckich pisarzy – zerwał współpracę z "Wiadomościami Polskimi" (1941). W latach 1942–1946 wydawał – wraz z Ksawerym Pruszyńskim i Karolem Estreicherem – lewicujący miesięcznik "Nowa Polska", konkurencyjny wobec "Wiadomości". Aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym, był wiceprezesem polskiej sekcji Pen Clubu. Z jego ramienia Słonimski występował do władz ZSRR o uwolnienie z łagrów polskich pisarzy i apelował do aliantów o pomoc dla powstańczej Warszawy. W 1942 wydał poemat "Popiół i wiatr" – nostalgiczne, ale i dowcipne wspomnienie emigranta o stolicy lat młodości – uważany za jedno z jego największych dokonań artystycznych.
Po zakończeniu wojny Słonimscy pozostali w Anglii. Słonimski otrzymał posadę kierownika międzynarodowej sekcji literatury i teatru UNESCO (1946–1948). W 1948 roku odwiedził Polskę jako uczestnik Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu. W latach 1948–1951 sprawował funkcję dyrektora Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. W 1951 roku wraz z żoną wrócił do Warszawy, gdzie zamieszkał przy Alei Róż. Pierwsze lata w kraju to czas, kiedy Słonimski pisał niewiele, a kolejne zbiorowe wydania wierszy poszerzał jedynie o utwory chwalące władzę ludową. Z tego czasu pochodzi paszkwil "Odprawa" (1953), który piętnuje podjętą przez Miłosza decyzję o niewracaniu do kraju. W 1955 Słonimski podpisał "Apel 48", wzywający do powrotu polskich emigrantów.
Sytuacja zmieniła się w 1956, kiedy to poeta został wybrany prezesem Związku Literatów Polskich. Objęcie funkcji zbiegło się ze zmianami politycznymi w Polsce i popaździernikowymi nadziejami. Słonimski wykorzystywał swoją pozycję do walki o prawa materialne twórców i bronił wolności słowa. Wielokrotnie ratował przed więzieniem niepokornych wobec władzy pisarzy. Choć prezesurę sprawował jedynie do 1959 roku, jego postawa sprawiła, że był uważany za jeden z największych autorytetów moralnych.
Słonimski był ostrym i wpływowym komentatorem rzeczywistości, a jego opinie, wygłaszane przy stolikach m.in. kawiarni PIW-u na Foksal albo w "Czytelniku" na Wiejskiej (w PRL-u poeta kontynuował przedwojenny styl życia) obiegały całą Warszawę. Zaprzyjaźniony z młodymi opozycjonistami, przede wszystkim Janem Józefem Lipskim i Adamem Michnikiem (od 1969 sekretarzem Słonimskiego), popierał ich działania i sygnował na ich prośbę szereg petycji. Zredagował, podpisał i zaniósł do premiera Cyrankiewicza m.in. "List 34" (1964), głośny protest środowisk intelektualnych przeciw cenzurze i "ograniczeniu papieru na druk książek". W latach powojennych Słonimski publikował m.in. w tygodniku "Świat", "Szpilkach" (cykl felietonów satyrycznych "Załatwione odmownie", 1960–1964) i "Polityce". W 1968 roku stał się jedną z ofiar wystąpień przeciw Żydom. Przypominano jego przedwojenne "antypolskie" artykuły, uniemożliwiono publikację w dziennikach i objęto go tzw. zapisem (zakaz wymieniania nazwiska w środkach masowego przekazu). Słonimski – liberał i racjonalista – znalazł nieoczekiwanie przystań w społeczno-katolickim "Tygodniku Powszechnym", gdzie w latach 1971–1976 publikował felietony. Ostatni z nich – niedokończone "Oczarowania", poświęcone wojennej Warszawie – ukazał się pośmiertnie.
Antoni Słonimski zmarł 4 lipca 1976 roku w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym. Został pochowany obok żony na cmentarzu w Laskach pod Warszawą. Po jego śmierci cenzura otrzymała dyrektywę dotyczącą limitu i treści nekrologów poety.
Późne wiersze Słonimskiego to przede wszystkim utwory refleksyjne, podejmujące temat wyborów moralnych, walki o prawa człowieka i odpowiedzialności artysty we współczesnym świecie ("Exegi monumentum", "Sąd nad Don Kichotem"). Znajdują się wśród nich utwory stanowiące rozliczenie z własnym życiem ("Odszczepieniec"), a także intymna liryka, m.in. przejmujące "Laski" powstałe po śmierci żony. Jak całej swojej twórczości, tak i w ostatnich wierszach Słonimski odwołuje się do tradycji europejskiej, przede wszystkim do Norwida, Szekspira i Cervantesa.
Najwybitniejsze wiersze Słonimskiego (np." Sąd nad Don Kichotem") zostały jednak zapomniane przez szeroką publiczność. Dziś poeta pamiętany jest przede wszystkim jako komentator bieżących wydarzeń politycznych ("Alarm"), a popularnością cieszy się głównie jego publicystyka i satyra (m.in. wznowienia "Kronik tygodniowych", "W oparach absurdu", "Alfabetu wspomnień"). Ze względu na swoją biografię i przekonania Słonimski to duchowy patron liberalnego nurtu w dziejach polskiej inteligencji.
Poezje:
- "Sonety", nakładem Stanisława Miłaszewskiego, Warszawa 1918.
- "Harmonia. Wieniec sonetów", "Pro Arte", Warszawa 1919.
- "Czarna wiosna", poemat, nakładem autora, Warszawa 1919.
- "Parada", nakładem miesięcznika "Skamander", Warszawa 1920; wydanie poprawione: "Książka", Warszawa 1923.
- "Godzina poezji", Towarzystwo Wydawnicze "Ignis", Warszawa 1923.
- "Droga na Wschód", Towarzystwo Wydawnicze "Ignis", Warszawa 1924.
- "Z dalekiej podróży", nakładem Ferdynanda Hoesicka, Warszawa 1926.
- "Oko w oko", nakładem Ferdynanda Hoesicka, Warszawa 1928.
- "Wiersze zebrane", nakładem Księgarni F. Hoesicka, Warszawa 1929, 1933.
- "Okno bez krat", Towarzystwo Wydawnicze "Rój", Warszawa 1935.
- "Alarm", M.I. Kolin, Londyn 1940, 1941, w sumie sześć wydań; Warszawa 1940, 1941.
- "Popiół i wiatr", Londyn 1942, Czytelnik, Warszawa 1962.
- "Wiek klęski", wiersze z lat 1939–1945, Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, Warszawa–Kraków 1945.
- "Poezje", Czytelnik, Warszawa 1951 (1954, 1955).
- "Nowe wiersze", Czytelnik, Warszawa 1959.
- "Rozmowa z gwiazdą. Poezje 1920–1960", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961.
- "Wiersze 1958–1963", Czytelnik, Warszawa 1963.
- "Poezje zebrane", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, 1970.
- "Młodość górna. Wiek męski. Wiek klęski", poezje, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965.
- "Wybór poezji", Czytelnik, Warszawa 1967 (1972, 1983).
- "Poezje wybrane", Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1972, Biblioteka Poetów.
- "138 wierszy", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973 (1979, 1984).
- "Wiersze", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.
- "Poezje wybrane, wybór i wstęp Roman Loth, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1989, Biblioteka Poetów.
O poecie pisali:
- Alina Kowalczykowa, "Liryki Słonimskiego 1918–1935", Państwowy Instytut Wydawniczy – Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1967. Historia i Teoria Literatury - Studia.
- Alina Kowalczykowa, "Słonimski", Agencja Autorska i Zjednoczenie Księgarstwa, Warszawa 1973. Seria: Sylwetki współczesnych pisarzy.
- Artur Sandauer, "Wiek zwycięstwa", [w: tegoż] "Poeci czterech pokoleń", Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
- Artur Hutnikiewicz, "Słonimski", "Twórczość", 1977, nr 6.
- Anna Kamieńska, "Czytając Słonimskiego", "Twórczość", 1977, nr 6.
- Alina Kowalczykowa, "Zbuntowany liberał – Antoni Słonimski", [w pracy zbior.:] "Poeci dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki", Wiedza Powszechna, Warszawa 1982. Tom 2.
- "Studia o twórczości Antoniego Słonimskiego", pod redakcją Ireneusza Opackiego, przy współudziale Anny Węgrzyniak, Uniwersytet Śląski, Katowice 1988. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
- Piotr Pietrych, "Młodzieńcza twórczość Antoniego Słonimskiego. Teksty i konteksty", Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, Kielce 1997.
Wspomnienia:
- Antoni Słonimski, "Wspomnienia warszawskie", Czytelnik, Warszawa 1957.
- Antoni Słonimski, "Alfabet wspomnień", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975 (1989).
- Adolf Rudnicki, "Rogaty warszawiak", Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981.
- "Wspomnienia o Antonim Słonimskim", pod redakcją Pawła Kądzieli i Artura Międzyrzeckiego. Biblioteka "Więzi", Warszawa 1996.
- Janina Kumaniecka, "Saga rodu Słonimskich", Iskry, Warszawa 2003.
Autor: Małgorzata Olszewska, grudzień 2007. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" według koncepcji Piotra Matywieckiego.
