Pseudonim, pod którym konsekwentnie występuje w literaturze, zaczerpnął z "Robaków" Marka Nowakowskiego. Dwóch innych pseudonimów - Jan Krajnik i Krzysztof Powoski - używał w okresie współpracy z sekcją polską Radia Wolna Europa. Jego prawdziwe nazwisko brzmi Aleksander Wirpsza i był on synem poety Witolda Wirpszy oraz Marii Kureckiej, tłumaczki i pisarki.
W roku 2000 otrzymał habilitację na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy "Państwo - historia - literatura". Od roku 2003 był wykładowcą historii literatury na Uniwersytecie Szczecińskim oraz w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Częstochowie, później - Uniwersytetu Warszawskiego.
Szaruga rozpoczął studia na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, został jednak stamtąd relegowany w związku z wydarzeniami marca 1968, jak również aresztowany na kilka miesięcy. Ostatecznie na początku lat 70. ukończył polonistykę, pracę magisterską pisząc pod kierunkiem prof. Ireny Maciejewskiej, która została również promotorką jego doktoratu, poświęconego poezji współczesnej. W latach 70. oraz 80. był redaktorem wielu pism ukazujących się w drugim obiegu (m.in. "Wezwania" i "Puls"). Od roku 1979 współpracował również z paryską "Kulturą", a w ostatnim okresie funkcjonowania tego pisma kierował w nim działem poezji. Redaktor pism "Nowaja Polsza" oraz "Przegląd Polityczny".
Na pozasystemową i opozycyjną formę działalności literackiej w okresie PRL-u Szaruga był poniekąd skazany jako syn opozycjonisty, a następnie emigranta. Sam zresztą mieszkał w Berlinie Zachodnim w latach 1987-1990. Charakter jego ówczesnej twórczości - której sam autor w większości nie zdecydował się przytaczać w tomie wierszy wybranych zatytułowanym "Życiowy wybór" (2006) - doskonale odzwierciedlają tytuły: "Czas morowy" (1982) czy "Przez zaciśnięte zęby" (1986). Same utwory z tamtego okresu wyglądały na przykład tak: "gdy tak siedzimy nad bimbrem / ojczyzna nam umiera / gniją w celach koledzy / wolno się kręci powielacz".
Dystans samego autora do ówczesnej poezji, "mówiącej wprost" (znów ważny postulat Nowej Fali) o sytuacji politycznej i społecznej, doskonale wyrażają zaś następujące słowa: "trzeba dojść do siebie po szoku, jakim jest wciąż bezrefleksyjna w gruncie rzeczy fascynacja doraźnym biegiem spraw ludzkich. Wychylenie się poza doraźność, poza bezpośrednią użyteczność, to warunek niezbędny do odzyskania ludzkiej kondycji". Trzeba jednak przyznać, że poeta nie jest tu stuprocentowo konsekwentny, a teksty odnoszące się do aktualiów zdarzało mu się pisać w ostatnich latach - częściej co prawda w prozie aniżeli w poezji.
Janusz Drzewucki, jak wielu innych krytyków, identyfikuje poetę jako przynależnego do formacji Nowej Fali - na podstawie daty publikacji pierwszych utworów oraz przede wszystkim postawy nieufności wobec oficjalnego języka i nowomowy. Poetę wyróżniałby zdaniem Drzewuckiego fakt zachowania zbliżonej postawy aż do dziś, oczywiście z pewnymi modyfikacjami. Miejsce politycznej manipulacji językiem zajął bowiem sam opór stawiany przez pojęcia, nieprzystawalność języka do świata oraz inne kwestie filozoficzne. Doskonale ilustruje to następujący fragment: "Żadne słowo nie powie prawdy słowa. Prawda / jest między słowami, między słowami jest // milczenie, które jest przecież słowem. Słowo / milczenie jest prawdą, lecz nie jest tym słowem // prawdy, która jest między słowami". Milczenie, analizowane tu za pomocą nowofalowych powtórzeń w coraz to nowych kontekstach, stało się zresztą pojęciem bardzo istotnym dla twórczości Szarugi.
Szaruga, skądinąd autor książki poświęconej powieści politycznej, jest również autorem powieści "Zdjęcie" (2008). Jej akcja - zgodnie ze schematem zaczerpniętym z "Czarodziejskiej góry" Thomasa Manna - dzieje się w sanatorium w Konstancinie, przeznaczonym dla osób z dolegliwościami kardiologicznymi. Inny niż w pierwowzorze jest jednakże temat rozmów kuracjuszy. Dyskutują oni głównie o kwestiach politycznych, zaś główny bohater wspomina swoje życie i swoje uwikłanie w wydarzenia historyczne, ostatecznie dochodząc do wniosku, iż historia stanowi "opowieść, której kształt zależy od opowiadającego" - co, nawiasem mówiąc, zgadza się z opiniami teoretyków pokroju Haydena White'a, lecz tutaj zostaje opowiedziane z perspektywy pojedynczej biografii. W powieści pojawia się również wątek miłosny.
Szaruga tworzył również prozę wspomnieniową, trudną do jednoznacznego zakwalifikowania w obręb określonego gatunku literackiego. Teksty, które ostatecznie złożyły się na prozatorską "Podróż mojego życia" (2010) pierwotnie ukazywały się w odcinkach w Szczecińskim Dwumiesięczniku Kulturalnym "Pogranicza". O całości Piotr Wiktor Lorkowski pisał tak:
Sposób, w jaki Leszek Szaruga składa autobiograficzne świadectwo, skutecznie łagodzi sprzeczność zachodzącą pomiędzy obiektywnym faktem i literacką fikcją (por. opowiadanie 'Pudło'). Każdemu z nich autor wyznacza osobną rolę. Do samego finału trzyma je porządnie zamknięte w ramach formy-hybrydy, odpowiadającej zamysłowi stworzenia kolekcji skatalogowanych notatek. Narrator-pamiętnikarz prowadzi swoją opowieść w zgodzie z chronologią. Ale temperament eseisty podsuwa mu jednocześnie liczne, a wcale uzasadnione, dygresje.
"Podróż mojego życia" ma również wartość jako swoisty dokument funkcjonowania drugiego obiegu oraz środowiska Nowej Fali. Autor uważa, że związki między tamtymi twórcami wynikały raczej ze wspólnego etosu aniżeli z praktykowania zbliżonej poetyki. W kolejnych książkach: "...zmowie kontrolowanej" (2014) i "Danych elementarnych" (2014) Szaruga mierzy się z tematami historycznymi, politycznymi. W obu, na różne sposoby, analizuje, czym jest polskość, szukając spojrzenia z dystansu (bohaterem "...zmowy kontrolowanej" jest młody historyk z Meksyku, który nie może uwolnić się od tego "dziwnego kraju") i z boku czy pogranicza (w elegijnych "Danych elementarnych" gra toczy się m.in. o miejsce Szczecina i jego historii w Polsce i pamięci).
W roku 1986 Szaruga otrzymał Nagrodę Kościelskich, a w 1999 - nagrodę literacką "Kultury". 2 czerwca 2009 uhonorowano go Srebrnym Medalem "Zasłużony Kulturze - Gloria Artis".
Szaruga był również cenionym tłumaczem z języka niemieckiego: przekładał utwory Rose Ausländer, Barbary Köhler i Hermana Hesse. Tłumaczył także wiersze Herty Müller z tomów "Die blassen Herren mit den Mokkatassen" oraz "Vater telefoniert mit den Fliegen" zebranych w książce "Kolaże" (2013).
O różnorodności własnej twórczości Szaruga sam mówił w rozmowie z Jarosławem Borowcem:
Czym innym jest proza lub esej, czym innym zupełnie poezja. W każdym jednak wypadku sprawą kluczową jest forma czyli rytm. Wypracowałem, jak sądzę, sposób „porcjowania” tekstu, podawania go w pewnych „kwantach”, z których każdy ma swoją autonomię, nie tak jednak wielką, by być tekstem zamkniętym; przeciwnie – cząstki te mogą się łączyć w łańcuchy. Zachowanie ciągłości zapisu przy jednoczesnej możliwości wyodrębniania w nim różnych konstelacji ma dla mnie w tej chwili znaczenie podstawowe. ("Dwutygodnik", 09/2009) .
Autor: Paweł Kozioł, marzec 2011; aktualizacja: AP, październik 2021; AW, październik 2024.
Twórczość
Poezja:
- "Wiersze", Witrynka Literatów i Krytyków, Poznań 1980.
- "Nie ma poezji", KOS, Kraków 1981.
- "Pudło", Studencka Agencja Wydawnicza im. Uniwersytetu Zachodnio-Pomorskiego, Szczecin 1981.
- "Czas morowy", Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1982.
- "Przez zaciśnięte zęby", "Przedświt", Warszawska Niezależna Oficyna Poetów i Malarzy, Warszawa 1986.
- "Mgły", Wydawnictwo Federacji Młodzieży Walczącej, Gdańsk 1987.
- "Nie mówcie Europa"/"Sagt nicht Europa", Berlin 1988.
- "Po wszystkim", Oficyna Literacka, Kraków 1991.
- "Klucz od przepaści", Oficyna Literacka, Kraków 1994.
- "Skupienie", Miniatura, Kraków 1996.
- "Panu Tadeuszowi", 13 Muz, Szczecin 2001 (tytuł stanowi zarazem dedykację dla Tadeusza Różewicza).
- "Mówienia", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
- "Życiowy wybór (wiersze 1968-1998)", Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2006.
- "Blag. Języczenie", Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2008.
- "Kanibale lubią ludzi", Wyd. Forma, Szczecin 2012
- "After All", Frank I. Vigoda, USA 2013,
- "Pomysł zapisu informacji (nielogiczny)", Wyd. Miniatura, Kraków 2013
- "Logo Reya", Wyd. Miniatura, Kraków 2015.
- "W tym samym czasie" (ilustracje Zofia Siwy). Zaułek Wydawniczy Pomyłka, Szczecin 2018.
- "Zaczyna się" (ilustracje Jan Bokiewicz). Convivo, Warszawa 2017/2018.
- "Istnienie" Zaułek Wydawniczy Pomyłka, Szczecin 2020
- "Łowca", Convivo, Warszawa 2021,
- "Mucha", Convivo, Warszawa 2021,
- "Na języki", Zaułek Wydawniczy Pomyłka, Tanowo, 2022,
- "Jeszcze trochę inne historie", Convivo, Warszawa 2022,
- "List", Convivo, Warszawa 2023.
Proza:
- "Zdjęcie" (powieść autobiograficzna), Wydawnictwo Forma, Stowarzyszenie OFFicyna, Szczecin, Bezrzecze 2008.
- "Podróż mego życia", Wydawnictwo Forma, Stowarzyszenie OFFicyna, Szczecin, Bezrzecze 2010.
- "…zmowa kontrolowana", Wyd. Papierowy Motyl, Warszawa 2014.
- "Dane elementarne", Wyd. Forma, Szczecin 2014.
- "Wyjście z utopii", Oficyna Wydawnicza Volumen, 2016.
Eseistyka:
- "Własnymi słowami", "Głos", Warszawa 1979.
- "Szkoła polska", "Przedświt" Warszawa 1984.
- "Dochodzenie do siebie. Wybrane wątki literatury po 1989 roku", "Pogranicze", Sejny 1997.
- "Współczesna powieść polityczna", PWN, Warszawa 2001.
- "Przestrzenie słowa", Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2002.
- "Powinności literatury i inne szkice krytyczne", Universitas, Kraków 2008.
- "Ludzki język muzyki. Czytanie Różewicza", Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2008.
- "Znaki przesilenia". Convivo, Warszawa 2017.
- "Przestrzenie literatury i okolice". Marszałek Development & Press, Toruń 2021.
Inne:
- "Każdy jest kimś" (aforyzmy), Miniatura, Kraków 2000.
- "Przed burzą", Miniatura, Kraków 2001.
- "Wymysły" (aforyzmy), Miniatura, Kraków 2005.