Wpływ: Adam Mickiewicz i poezja, która działa

Wywrotowo: Rzeczpospolita

W wielu swoich utworach, także tych, które ukazały się w warunkach cenzury, Adam Mickiewicz zaszyfrował modele krytyki i oporu wobec potężniejszego wroga. W innych przemycił wywrotowe strategie walki o narodową i kulturową odrębność. Ale nawet utwory pozornie dalekie od politycznego przekazu miały często nieprzewidywalne oddziaływanie polityczne, przyczyniając się do emancypacji narodów sąsiedzkich, które niegdyś współtworzyły Rzeczpospolitą. Jak Mickiewicza czytali Ukraińcy, Litwini, Białorusini i Żydzi – a jak mieszkańcy Krymu?

Szewczenko, Mickiewicz i narodziny antyimperialnego dyskursu poetyckiego

Choć nigdy się nie spotkali, ich losy i twórczość łączą powinowactwa, które sięgają głębiej niż literatura. Obaj w swoich językach stworzyli podwaliny nowatorskiego dyskursu antyimperialnego – za co ukraiński poeta zapłacił najwyższą cenę.

Ojczysty poeta Białorusinów: pole Mickiewicza i narodziny literatury białoruskiej

“Ballady i romanse” oraz “Dziady” Adama Mickiewicza wyznaczają początek nowej romantycznej epoki w literaturze polskiej. Co jednak, jeśli te same dzieła stoją też u zarania nowoczesnej literatury białoruskiej? Na czym polegała rola Mickiewicza i jego wpływ na formowanie się białoruskiej świadomości narodowej?

“Litwo, ojczyzno moja…”, czyli “Pan Tadeusz” i początki nowoczesnej literatury litewskiej

Jakie znaczenie ma fakt, że Mickiewicz w inwokacji do “Pana Tadeusza” nie użył słowa “Polska”? I jaki był wpływ dzieła Poety na litewską literaturę i narodową tożsamość – z jej kultem dzikiej przyrody i ekopoetyką?

Prorok w cudzym kraju, czyli “Konrad Wallenrod” czytany przez Żydów

Wywrotowe strategie oporu i modele skutecznego działania stworzone w literaturze przez Mickiewicza wywierały wpływ nie tylko na polskich czytelników. Jednym z najciekawszych przykładów takiego oddziaływania Poety jest historia recepcji “Konrada Wallenroda” w literaturze hebrajskiej tworzonej przez polskich Żydów.

Tatarskie sonety krymskie, czyli opór i poezja na okupowanym terytorium

W “Sonetach krymskich” Mickiewicza nie znajdziemy śladów Rosji. Jest za to wielokulturowy Krym tatarski z całą jego przebrzmiałą chwałą i pamięcią niedawnej przeszłości. Czy właśnie dlatego dzieło to mogło z czasem stać się punktem wyjścia dla antyimperialnych krymskich cykli, napisanych w różnych językach przez poetów i poetki z Ukrainy?

Te zamki, połamane w zwaliska bez ładu,
Zdobiły cię i strzegły, o niewdzięczny Krymie!
Dzisiaj sterczą na górach jak czaszki olbrzymie,
W nich gad mieszka, lub człowiek podlejszy od gadu.
[...]
Dziś sępy czarnym skrzydłem oblatują groby,
Jak w mieście, które całkiem wybije zaraza,
Wiecznie z baszt powiewają chorągwie żałoby.

“Ruiny zamku w Bałakławie” ("Sonety krymskie")

Te zamki, połamane w zwaliska bez ładu,
Zdobiły cię i strzegły, o niewdzięczny Krymie!
Dzisiaj sterczą na górach jak czaszki olbrzymie,
W nich gad mieszka, lub człowiek podlejszy od gadu.
[...]
Dziś sępy czarnym skrzydłem oblatują groby,
Jak w mieście, które całkiem wybije zaraza,
Wiecznie z baszt powiewają chorągwie żałoby.

“Ruiny zamku w Bałakławie” ("Sonety krymskie")

Globalnie: Z dala

Poetycka twórczość Mickiewicza wywarła niespodziewany wpływ na twórców różnych narodów i kultur – często tworzących w podobnie kolonialnych warunkach podporządkowania wobec imperium lub metropolii. Słowa Mickiewicza docierały do najodleglejszych części globu – adaptowane do lokalnych warunków społeczno-politycznych zostawiały emancypacyjny ślad tysiące kilometrów od ojczyzny Poety. Co w Mickiewiczu widzieli czytelnicy z antypodów, peryferii i kolonii: od Kaukazu po Brazylię i od Bliskiego Wschodu po Chiny?

“Do Matki Polki” w Brazylii, czyli doświadczenie niewolnictwa w Ameryce Południowej

Co mógł zobaczyć romantyczny XIX-wieczny poeta z Brazylii w wierszu “Do Matki Polki” Adama Mickiewicza? I co jego interpretacja mówi nam o doświadczeniu politycznego i kolonialnego ucisku po obu stronach Atlantyku?

Mickiewicz prometejski, czyli Farys i Wallenrod na Kaukazie

Choć Adam Mickiewicz sam nigdy na Kaukaz nie dotarł, jego poetyckie słowo i wolnościowe przesłanie docierały także tutaj. Jaką rolę w historii narodów Kaukazu pełnili Mickiewiczowscy bohaterowie – i jakimi kanałami docierali oni do czytelników na pograniczu Europy i Azji?

Farys, czyli polski jeździec pośród piasków pustyni – wśród Arabów i Żydów

Jak pisany w mroźnym Petersburgu orientalny poemat Mickiewicza zapędził się na beduińską pustynię – a stamtąd prosto do literatury arabskiej i hebrajskiej.

Potęga poezji Mara, czyli Mickiewicza głos zemsty w Chinach

Co Mickiewicz ma wspólnego z Chinami? Zważywszy na geograficzny dystans, a także różnice historyczne i kulturowe, wydawałoby się, że bardzo niewiele. A jednak głos Mickiewicza docierał do Państwa Środka – i to już na początku XX wieku. Jak do tego doszło?

Płomień rozgryzie malowane dzieje,
Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,
Pieśń ujdzie cało! Tłum ludzi obiega;
A jeśli podłe dusze nie umieją
Karmić ją żalem i poić nadzieją,
Ucieka w góry, do gruzów przylega
I stamtąd dawne opowiada czasy…

“Konrad Wallenrod”

Antyimperialnie: Rosja

Jako jeden z pierwszych intelektualistów w nowoczesnej Europie Mickiewicz na własnej skórze doświadczył działania opresyjnego państwa policyjnego – z długim cieniem imperium zmagał się zresztą przez całe życie. Jako jeden z pierwszych zidentyfikował też zagrożenie płynące z despotyzmu dla całego wolnego świata. Jego imperiologiczne diagnozy, także te poetyckie, były niezwykle przenikliwe, a z dzisiejszej perspektywy – wręcz prorocze. Jednocześnie jego podejście dalekie było od nieznoszącej sprzeciwu zaciekłości: szukał ziaren, które mogą w przyszłości stać się zaczynem zmiany oraz wskazać drogi przyszłego pojednania. Gdzie możemy je znaleźć?

Adam Mickiewicz i początki “tekstu petersburskiego” literatury rosyjskiej

“Jeździec miedziany”, fantastyczny poemat Aleksandra Puszkina, wyznaczył w literaturze rosyjskiej zupełnie nową epokę, inicjując w niej nurt, w którym następnie powstały arcydzieła od Gogola i Dostojewskiego po Błoka, Mandelsztama i Achmatową. Co z tym wszystkim ma wspólnego Mickiewicz?

Poeta jako imperiolog, czyli co Mickiewicz wiedział o Rosji

Brutalna polityka Imperium Rosyjskiego naznaczyła całe życie poety, a także dzieje jego narodu. Co Mickiewicz wiedział o Rosji – i w jaki sposób ta wiedza pozostaje wciąż aktualna?

Aleksander Błok w Warszawie, czyli “polski poemat” literatury rosyjskiej

Jak pobyt w Warszawie i pogrzeb ojca stały się źródłem pisanego całe życie poematu słynnego rosyjskiego poety, w którym do głosu doszły wydobyte z głębi podświadomości antyimperialne tony i… polski mesjanizm.

Teraz na świat wylewam ten kielich trucizny,
Żrąca jest i paląca mojej gorycz mowy,
Gorycz wyssana ze krwi i z łez mej ojczyzny,
Niech zrze i pali, nie was, lecz wasze okowy.

Kto z was podniesie skargę, dla mnie jego skarga
Będzie jak psa szczekanie, który tak się wdroży
Do cierpliwie i długo noszonej obroży,
Że w końcu gotów kąsać — rękę, co ją targa.

“Do przyjaciół Moskali”

Politycznie: Czyn

Poezja Mickiewicza była formą działania i transformacji świata. Tak też działała, czego dowodem kolejne pokolenia jego czytelników – polskich spiskowców i bojowników o wolność “naszą i waszą”. On sam przez całe życie podejmował się wszelkiej działalności – politycznej, publicystycznej, uniwersyteckiej – w której widział potencjalne narzędzie zmiany i wpływu na rzeczywistość. I choć za życia Mickiewicz nie ujrzał efektów swojej pracy – niepodległej, wielokulturowej Polski czy Europy jako federacji suwerennych i solidarnych państw – cele te z czasem udało się osiągnąć. Jaka była rola Mickiewicza w tych procesach?

“Witaj, jutrzenko swobody” – Mickiewicz i narodowe powstanie

Czy poezja może wywołać narodowe powstanie? Kiedy i jak literatura w Polsce zaczęła konspirować.

Jedyni prawdziwi Wallenrodowie

Lektura “Konrada Wallenroda” skutkowała całą epidemią polskich biografii, w których wallenrodyczne ideały walki o ojczyznę wszelkimi środkami stawały się życiową zasadą. Niektórzy z tych Wallenrodów doskonale ucieleśnili cechy pierwowzoru. Czy byli też bliscy osiągnięcia jego nadrzędnego celu – zniszczenia potężnego Imperium od wewnątrz?

“Niech zstąpi Duch Twój” – Mickiewicz i Kościół

Próby Mickiewicza wpłynięcia na politykę i oblicze Kościoła Katolickiego za jego życia spełzły na niczym – on sam zaś podczas pamiętnej audiencji w Watykanie był przez głowę Kościoła uciszany. A jednak głos Poety, choć z dużym opóźnieniem, został przez Kościół usłyszany. Co Kościół Katolicki wziął od Mickiewicza?

Księgi narodu ukraińskiego i wspólna Europa

Jak dzieło polskiego mesjanizmu stało się inspiracją dla najważniejszego utworu nowoczesnej politycznej świadomości Ukrainy. I jak ten ostatni utwór pozostaje wciąż aktualny dzisiaj - w momencie egzystencjalnego zagrożenia dla europejskiego projektu wspólnotowego.

“[...] czas, bracie, robić poezją”

w liście do Aleksandra Chodźki