Motyla noga, psiakostka i inne brzydkie słówka

michal_rusinek_forum_3.jpg, default, Michał Rusinek wraz z córką Natalką prezentuje książkę pt. "Jak przeklinać? Poradnik dla dzieci", Warszawa, fot. Darek Golik/Forum, center, #000000

#dziedzictwo

#literatura

Przekleństwo jako środek literacki? "A niech to synekdocha!" – denerwował się Michał Rusinek w poradniku dla dzieci. Dojrzalsi Rej i Kochanowski pewnie dodaliby kilka bardziej rubasznych zwrotów. Opowiemy o tym, kiedy wulgaryzmy weszły na salony literackie i czy można kląć "legalnie".

*

Bo przekleństwo jest rykiem lwa, który za kratą
Gromami swego gardła jak orkan wybucha:
Drży dozorca, bo krata zdaje mu się krucha,
A lew rozjuszony – grozi życia stratą!

Thumbnail — "Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów", autor: Maciej Grochowski, fot. wydawnictwo PWN

Pewnie nie warto o nich pisać ani tym bardziej ich używać. Naruszają tabu i podlegają społecznej dezaprobacie, mogą obrażać i ranić innych. Gdy jednak zakazane wyrazy pojawiają się w tekstach literackich i w rozmowach intelektualistów, a nawet poświęca się im osobne leksykony, to czy należy przemilczeć te fakty? Autor "Słownika polskich przekleństw i wulgaryzmów" Maciej Grochowski zdaje sobie sprawę z kontrowersji, jakie budzi jego praca naukowa, lecz jednocześnie przekonuje, że tego typu publikacje przyczyniają się do pogłębienia świadomości językowej odbiorców. Być może nie każdy wie, czym różni się wulgaryzm od przekleństwa, jakie pełnią funkcje – bo służą nie tylko obrażaniu i wyrażaniu negatywnych emocji – albo co kryje się za opozycją "dworny / gruby" język. Zacznijmy od tej ostatniej kwestii.

W literaturze polskiej te dwa przymiotniki skłócił ze sobą, niedosłownie, Mikołaj Rej. W "Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego" dowodził: "Bo się rodzi gniewliwy, rodzi się pokorny / Rodzi się jeden prostak, drugi zasię dworny". W szesnastowiecznej polszczyźnie słowo "dworny" znaczyło tyle, co "wytworny, obyty, grzeczny, piękny, doskonały". Dwór kojarzono z elegancją, wykształceniem, wysoką kulturą, natomiast stanowisko dworzanina zarezerwowane było dla osób szlachetnie urodzonych, o nienagannych manierach. Jeśli opowiadano "dworne żarty", to były one nieobraźliwe. Jeżeli mówiono "dworną polszczyzną", to była ona gładka, uprzejma, wręcz urodziwa.

Zupełnie inaczej rzecz wyglądała z wyrazem "gruby", czyli "prostackim" (jak u Reja), "nieokrzesanym, niewybrednym, barbarzyńskim". Przewoźnik z poematu "Flis" Klonowica sypał "grubymi żarty", a jego dowcipy pełne przekleństw nie były powszechnie aprobowane. Badaczka języka Antonina Grybosiowa przekonuje, że już wtedy istniało językowe tabu. Nagminnie łamali je Rej, Kochanowski czy Potocki, o czym mówił w wywiadzie na łamach "Nowej Trybuny Opolskiej" autor "Słownika polskich przekleństw i wulgaryzmów":

Jak się na co dzień zachowywali językowo – tego nie wiem. Wiem natomiast, że w ich tekstach są wyrażenia o charakterze wulgarnym. Te utwory oczywiście nie należą do kanonu lektur szkolnych czy akademickich, ale istnieją.

Aby przekonać się o słuszności tego stwierdzenia, wystarczy zajrzeć do "Słownika seksualizmów polskich" Jacka Lewinsona – pozycja ta zawiera około 10 tysięcy haseł ilustrowanych dwoma tysiącami cytatów z literatury pięknej.

**

Przekleństwo jest kołyską świadomości ducha,

Co poznał, że nad mrokiem jest i świeci lato;

Jest pobudką bojową, jest bojową czatą,

I jest ostrzem dla miecza – i rdzą dla łańcucha.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Okładka i rozkładówka "Jak przekręcać i przeklinać", autor: Rusinek Michał, fot. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak

Obrazek

jak_przekrecac_i_przeklinac_kol_e_.jpg

Czas wyjaśnić różnicę między wulgaryzmem a przekleństwem, które niesłusznie uważane są za pojęcia synonimiczne. Grochowski wyjaśnia, że wulgaryzm jest "jednostką leksykalną, za pomocą której mówiący ujawnia swoje emocje względem czegoś lub kogoś, łamiąc przy tym tabu językowe". Dodaje, że najczęściej ma on związek z intymną częścią ciała lub czynnością fizjologiczną (np. aktem seksualnym). Etymologia wskazuje zaś na związek z mową ludu: łaciński wyraz "vulgaris", czyli "pospolity, zwykły, codzienny" wywodzi się od rzeczownika "vulgus" oznaczającego "pospólstwo, lud, tłum". Zatem to, co kiedyś było właściwe ludowi, uległo wartościowaniu negatywnemu i współcześnie uznawane jest za nieprzyzwoite, dosadne, prostackie. Słowo to wydostało się z kręgu ściśle językowego, gdyż wulgarnie można także spoglądać, ubierać się czy tańczyć.

Mimo że ponad 90 procent dorosłych Polaków deklaruje, że razi ich, gdy inni wypowiadają słowa niecenzuralne, to aż ośmiu na dziesięciu badanych przyznaje się do używania wulgaryzmów (sondaż CBOS z 2013 roku). Jeśli zaś chodzi o stopień nasycenia nimi polszczyzny potocznej, to według Jana Miodka zajmujemy niechlubne pierwsze miejsce w Europie. Nie można nam odmówić kreatywności. Jerzy Bralczyk wyłonił pięć podstawowych wyrazów – reszta to tylko ich warianty, kombinacje czy wyrazy pochodne. Pewnie najsłynniejsze z nich, czyli pięcioliterowiec na "k", w "Słowniku polszczyzny rzeczywistej" występuje w kilkudziesięciu funkcjach komunikacyjnych: od zachwytu do dezaprobaty, od rady po groźbę, jako wprowadzenie, przerywnik czy wzmocnienie. Grochowski do wulgaryzmów zalicza niewinnie brzmiące słowa jak: "bździak" (o kimś, kogo mówiący ignoruje), "kij" (w wyrażeniach:"kij komuś w oko/ucho" oraz "i kij" kończący wypowiedź), "kit" (np. lekceważące "kit ci w oko!"), "syn" (zestawienie "taki synu!" używane jest jako wyzwisko), "taki" (w wersji "takiego!" kojarzonej często z tzw. gestem Kozakiewicza).

*******

Jest trucizną, sztyletem, ogniem. Jest mogiłą,

Gdzie duchy mroków legną na wieki. Jest siłą,

Co do nowego życia przywołuje truny.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Marian Olszewski, "Rozmowa II", 1912, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Obrazek

rozmowa_1912_polona.jpg

Jeśli ktoś mówi w sposób wulgarny, to niekoniecznie przeklina i na odwrót. Oczywiście może dojść do reakcji krzyżowej, gdy dane określenie klasyfikuje się do obu grup. Według Grochowskiego przekleństwo służyłoby raczej spontanicznemu ujawnieniu emocji względem czegoś lub kogoś, nie będąc zarazem nośnikiem żadnej informacji. Autor słownika wyróżnia trzy podgrupy tego pojęcia. Z kontekstem "wartościującym" mamy do czynienia, gdy komunikujemy negatywną ocenę danej osoby lub działania. Charakter "instrumentalny" przekleństwa motywowany jest z kolei "utrwaloną w kulturze ludowej i religijnej wiarą w magiczną moc słów" – jak wyjaśnia Grochowski – czyli dotyczy formułowania klątw, zaklęć. Złorzeczono już w czasach starożytnej Mezopotamii w celu osłabienia wroga. Czasownik "kląć" pochodzi od prasłowiańskiego *klęti oznaczającego "rzucać klątwę, przysięgać, mówić słowa mające moc sprawczą". Przekleństwo było więc kiedyś zobowiązaniem, zaklinaniem rzeczywistości. I w końcu trzeci, najbardziej powszechny zakres użycia przekleństw, to tzw. sens "wyrażeniowy". Odzwierciedla go "jednostka ktoś przeklina, użyta w odniesieniu do spontanicznego zachowania werbalnego jakiejś osoby, polegającego na wypowiadaniu określonych sekwencji dźwięków" – czytamy w "Słowniku polskich przekleństw i wulgaryzmów". Ten rodzaj przekleństw motywowany jest zazwyczaj emocjami lub przyzwyczajeniem.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Rozkładówka "Jak przekręcać i przeklinać", autor: Rusinek Michał, fot. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak

Obrazek

jak_przekrecac_i_przeklinac_rozkladowka_.jpg

Do ciekawszych i mniej znanych przykładów należą hasła: "dunder" (np. "żeby go dunder świsnął!"), "kaduk" ("do kaduka!"), "kartacz" ("do stu/stu tysięcy kartaczy!"), "potaśtać" ("bodajby go potaśtało!"). Czasem wydawałoby się neutralne rzeczowniki, takie jak: "drzwi" ("bodajby kogoś drzwi ścisnęły!"), "kuchnia" (np. w pytaniu: "Czyś ty, kuchnia, z byka spadł?"), "kurtka" ("kurtka na wacie!"), potrafią być niegrzeczne.

Nie ma naukowych dowodów na to, że zwierzęta przeklinają, za to bardzo często pojawiają się w wyrażeniach mało kulturalnych. Legendarna już "motyla noga" znana z komedii Barei "Miś" została w filmie przedstawiona w bardzo złym świetle. Inne kończyny też pojawiają się w przekleństwach "kurza stopa" (również melodia, noga i twarz) czy "na krowie kopytko". Pies występuje najczęściej w postaci parentezy, czyli zdania wtrąconego w nawiasie, uzupełniającego: "psiadusza", "psiakość" (także zdrobniale "psiakostka"), "psiakrew", "psianoga". Nie tylko złota rybka może spełniać życzenia, lecz także gęś ("niech kogoś/coś gęś kopnie!") albo kaczka ("niech kogoś/coś kaczki zdepczą!").

********

Jest hymnem, jest modlitwą do tych potęg wiecznych,

Co, zepchnięte zazdrośnie z wyżyn nadsłonecznych,

Wydzierają z niebiosów bogom – ich pioruny.

Dlaczego używamy jędrnych słów? Językoznawczyni z Uniwersytetu Jagiellońskiego Jadwiga Kowalikowa w rozprawie dotyczącej wulgaryzacji we współczesnej polszczyźnie zaprezentowała wyniki sondażu przeprowadzonego wśród studentów polonistyki. Zapytano ich o powody sięgania po niecenzuralne wyrazy (przez innych i samych siebie). Najczęściej kierują się potrzebą odreagowania stresu, wyzwolenia się z gorsetu społecznych konwenansów. Poza tym odczuwają naturalną chęć wykroczenia poza uczelniane ramy kultury wysokiej i zejścia "do parteru i prozy życia". Szukają też mocnych i oszczędnych zarazem środków ekspresji, aby zakomunikować swoje poglądy, intencje, uczucia. Niektórymi kieruje nonszalancja, gotowość zademonstrowania prawa do wolności słowa. Innymi – przekora wobec tych, którzy wulgaryzmy krytykują. Kolejni zaś ulegają modzie. Jedni pragną zerwać zakazany owoc, drudzy obawiają się odrzucenia przez daną grupę społeczną.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "Dzień świra" w reżyserii Marka Koterskiego, 2002. Na zdjęciu: Michał Koterski i Marek Kondrat, fot. Vision Film

Obrazek

dzien_swira_kadr_f.jpg

Jednak nie wszyscy klną świadomie. Bezrefleksyjność powoduje, że nieprzyzwoite wyrazy użyte są w niewłaściwym, niesłownikowym znaczeniu. W tym miejscu Kowalikowa przytacza przykład kariery słowa określającego pierwotnie najstarszy zawód świata. Dziś najczęściej występuje ono jako przerywnik, jęk namysłu, jak chociażby w scenie rozmowy ojca z synem w "Dniu świra" Marka Koterskiego. O magicznej funkcji brzydkich wyrazów mogliby powiedzieć więcej bohaterowie "Seksmisji" w reżyserii Juliusza Machulskiego – tam popularny wulgaryzm był kodem dostępu uruchamiającym windę.

Są też tacy, którzy rubaszne słownictwo traktują jak nośnik humoru. Wówczas wulgaryzm funkcjonuje jako cytat, np. w tekstach piosenek, w ludowych żartach. Niekoniecznie musi być wypowiedziany w całości – czasem wystarczy odpowiednio zbudowany kontekst, aluzja, jedna litera, by słuchający dopowiedział sobie resztę. Podobną rozrywkę opisuje Grybosiowa:

W tę grę opartą na niedosłowności, pełną finezji i polotu uczyli grać inteligencję polską […] twórcy tekstów kabaretowych, np. tacy klasyczni już poeci tego gatunku jak Konstanty Ildefons Gałczyński czy Jeremi Przybora. Gra polegała na wyzyskiwaniu nagłosu, jednej lub kilku głosek wyrazu objętego tabu i dodaniu do niego niewinnie brzmiącego ciągu morfemów budujących wyraz neutralny. Był to suspence – zawieszenie, oczekiwanie i rozwiązanie nieoczekiwane. Przypomnijmy »sk-umbrie w tomacie« Gałczyńskiego czy Portugalczyka »O-scu-lati« Przybory.

Mięsisty język tekstów literackich niekiedy jest stylizacją, częściej jednak realistycznym odzwierciedleniem współczesnej polszczyzny. Wystarczy zajrzeć do reportaży Zimowita Szczerka, powieści Doroty Masłowskiej czy Michała Witkowskiego. Wśród poetów niestroniących od dosadnych wyrazów należy wymienić Marcina Świetlickiego i Jacka Podsiadłę, szczególnie na początku ich kariery. Wcześniej prym wiedli Andrzej Bursa, Rafał Wojaczek, a nawet Edward Stachura, którzy ze względu na swoją egocentryczną osobowość zaliczani byli do grona "kaskaderów literatury" albo "poetów przeklętych" (określenia Jana Marksa). A wszystko zaczęło się od pikantnych fraszek Kochanowskiego i Reja oraz nieprzyzwoitych zwrotów Jana Chryzostoma Paska.

*****

Ciętą ripostę na postępującą brutalizację polszczyzny wystosował w 2008 roku Michał Rusinek. Napisał książkę dla dzieci o tym, jak przeklinać. Co radzi? W teorii – zabawę słowem, kreatywność w wymyślaniu alternatywnych konstrukcji językowych dających upust emocjom. To właśnie dzięki emocjom wnikliwiej przyglądamy się światu i sobie:

Nie gryź i nie niszcz sprzętów wokół,

lecz zawrzyj złość swą w takich słowach,

co się nie mieszczą w zwykłych głowach.

W praktyce – podsuwa garść pomysłów, którymi można zaimponować rówieśnikom. Są to m.in.: cięcielina pała, ty ciarko przechodząca, kwakwa-rakwa, do stu tysięcy niewyspanych wróbelków, skulejko jasna, a niech to synekdocha, o rozpiska, a niech to fafną gżdryce, do fiołka-aniołka! Jerzy Bralczyk tak skwitował poradnik Rusinka:

Kiedy trudno być cicho, mogę tak przekląć, żeby siłę złości skierować tam, gdzie się przyda. Choćby do rozbawienia. Mało rzeczy daje tyle uciechy, co dobrze użyty język.

Cytowane kolejno zwrotki wiersza młodopolskiego poety i filozofa-mistyka Antoniego Lange pochodzą z tomu "Przekleństwa".

Źródła: Maciej Grochowski, "Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów", Warszawa 1995; Antonina Grybosiowa, "Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów" [w:] taż, "Język wtopiony w rzeczywistość", Katowice 2003; Małgorzata Kita, "Estetyzowanie wulgaryzmów" [w:] "Stylistyka", tom 25, 2006; Jadwiga Kowalikowa, "O wulgaryzacji i dewulgaryzacji we współczesnej polszczyźnie" [w:] "Język a Kultura", tom 20, Wrocław 2008; Michał Rusinek, "Jak przeklinać? Poradnik dla dzieci", Kraków 2008; nto.pl.

Język Polish

język polski

polszczyzna potoczna

wulgaryzacja języka

słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów

Ta cudowna polszczyzna