Namiętność, zaklęcia i Witkacy, czyli ekslibris po polsku

ekslibris-krasickiego-mnw.jpg, default, Namiętność, zaklęcia i Witkacy, czyli ekslibris po polsku, Jan Balzer, Ekslibris Jana Krasickiego, 1775-1799, Praga (Czechy), fot. Muzeum Narodowe w Warszawie, center

#design

#literatura

"Kto tę książkę świśnie, niech na gałęzi zawiśnie!" – wypisywano na ekslibrisach. Czy zaklęcie działało? Prześledźmy drogę znaku książkowego od glinianej tabliczki do samodzielnego dzieła sztuki.

Z miłości do książek

Bibliofil Marian Jan Wojciechowski w książce poświęconej ekslibrisom wspomina 76-letniego, żonatego mężczyznę, który w odpowiedzi na ogłoszenie o nawiązaniu korespondencji z ekslibristą dowolnej płci otrzymał niedwuznaczną propozycję od młodej dziewczyny. "Romantyczka kochająca jazz i żużel" zakończyła list pytaniem: "Jaką by Pan chciał mieć kobietę?". By uniknąć równie niezręcznej sytuacji, uporządkujmy kilka faktów.

Łaciński zwrot ex libris dosłownie oznacza "z książek". W języku polskim mówimy o ekslibrisie, rzadziej o księgoznaku lub dedykowanej miniaturze graficznej. Według Wojciechowskiego jest on "najwłaściwszym i najszlachetniejszym sposobem oznaczenia własności książki, gdyż jako miniaturowe dzieło sztuki graficznej budzi uczucia estetyczne, będąc jednocześnie dowodem kultury jego właściciela".

Aby grafikę uznano za ekslibris, musi zawierać napis "ex libris" lub jego odpowiednik, nazwę posiadacza księgozbioru (czasem jest to instytucja) oraz rysunek – najlepiej, jeśli odzwierciedla osobowość właściciela. W dodatku format powinien umożliwić wklejenie jej do książki, na drugą stronę okładki.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Antoni Słonimski, Projekt ekslibrisu dla Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

slonimski_ekslibris-mnw.jpg

Dawniej księgoznaki pełniły również funkcję magiczną. Umieszczano na nich przestrogi i zaklęcia, które miały chronić księgę przed zniszczeniem lub kradzieżą. Na przykład:

Kto karty zagina, czy latem, czy wiosną,
Niech uszy mu długie jak osłu wyrosną!

albo:

Kto tę książkę ukradnie, niech mu ręka odpadnie,
A kto ją schowa pod futro, tego obwieszą jutro.

Na nic się jednak zdały wszelkie ostrzeżenia, gdy namiętność do białych kruków brała górę nad moralnością. Miłośnicy książek wypożyczali cenne dzieła i ich nie zwracali, przekonując, że dali im bezpieczne schronienie we własnych zbiorach. Do bardziej znanych "książkołapów" należeli podobno: Józef Andrzej Załuski, Józef Maksymilian Ossoliński działający na spółkę z Samuelem Bogumiłem Linde, Ignacy Potocki czy Tadeusz Czacki. Wszyscy jednak przekazali swoje kolekcje narodowi polskiemu.

Od faraona do Kielisińskiego

W długiej karierze znaki własnościowe książki zaliczyły wzloty i upadki oraz kilka razy przeszły spektakularną metamorfozę. Na początku praekslibrisy były fajansowymi tabliczkami doczepianymi do zwojów papirusów. Najstarsza zachowana – ok. 1400 roku p.n.e. – miała kolor błękitny z ciemnoniebieskim napisem i należała do egipskiego faraona Amenhotepa III (dziś w zbiorach British Museum Library). W średniowieczu protoekslibrisy miały postać herbu rodowego, malowanego najczęściej na dolnym marginesie pierwszej strony rękopisu. W Gnieźnie, na odwrocie tytułowej karty Biblii z 1373 roku, zachował się herb Bogoria rektora Akademii Bolońskiej – Jarosława ze Skotnik.

Rewolucja nadeszła wraz z wynalezieniem druku. Rozrastające się księgozbiory zdobiono superekslibrisami, czyli znakami tłoczonymi na skórzanej, zewnętrznej stronie przedniej okładziny księgi. Właściwe ekslibrisy zaczęły pojawiać się w XVI wieku. Były rytowane na klockach drewnianych (drzeworyty) lub na płytach miedzianych (miedzioryty), a następnie odbijane na kartkach papieru i naklejane na wewnętrzną stronę oprawy. W Niemczech mistrzem w tej dziedzinie był Albrecht Dürer. Polska również nie pozostawała w tyle i jako jeden z pierwszych krajów europejskich rozwijała tę sztukę graficzną. Najstarszym rodzimym przykładem jest dzieło Hieronima Wietora wykonane w 1516 roku w Wiedniu dla biskupa wrocławskiego Macieja Drzewickiego herbu Ciołek.

Thumbnail — Jan Filipowicz, Ekslibris Biblioteki Załuskich w Warszawie, Warszawa, Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

O ile w XVI wieku dominowały ekslibrisy heraldyczne szlachty, o tyle w XVII zaczęły pojawiać się także herby mieszczańskie i miast oraz znaki portretowe zaspakajające próżność królów. Zasłużony drzeworyt powoli wypierał obiecujący miedzioryt, pierwsze kroki stawiała jeszcze nieudolna akwaforta i typografia. Rozwijała się technika, ale upadała jakość. Moda na odbitki graficzne opanowała XVIII stulecie. Ekslibris stał się produktem: prostym, używanym do oznaczenia bibliotek domowych oraz ślepym – w Europie Zachodniej (w Polsce wiek później) zaczęto tworzyć masowe grafiki z pustym miejscem na nazwisko właściciela.

Pojawiły się za to nowe motywy: roślinność, detale architektoniczne, pejzaże, książki, widoki bibliotek. Jednym z piękniejszych XVIII-wiecznych ekslibrisów jest akwaforta Biblioteki Załuskich autorstwa lwowskiego rytownika Jana Józefa Filipowicza. Umieszczony w centrum kompozycji herb Junosza otaczają regały wypełnione po brzegi woluminami. Spoczywający na poduszce baranek z otwartą księgą wysuwa się optycznie na plan pierwszy – choć powinien znajdować się w głębi – dzięki zastosowaniu skrótów perspektywicznych. Nieco wcześniej odbitkę graficzną dla właściciela tejże biblioteki sporządził Jan Fryderyk Mylius. Jednak jego miedzioryt, kompozycyjnie płaski, nie robi już takiego wrażenia jak dzieło Filipowicza.

Chęć posiadania ekslibrisu zgłaszały już nie tylko stany szlachecki i duchowny, ale także instytucje świeckie, środowiska uczonych i literatów. Chociaż okres rozbiorów Polski zahamował rozwój artystyczny znaków książkowych, w XIX wieku powszechne stało się ich kolekcjonowanie. Warto zwrócić uwagę na Kajetana Wincentego Kielisińskiego, uznawanego za pierwszego twórcę ekslibrisów dla zbieraczy. Artysta przez wiele lat był bibliotekarzem, a w jego pracach widać wpływy Norblina. W akwafortowych znakach powtarzają się motywy militarne i przyrodnicze, a wykonane są w duchu romantyzmu.

Na przełomie wieków XIX i XX ekslibrisy były dekoracyjne, nastrojowe i pełne symboliki. Ich wykonanie wreszcie urosło do rangi sztuki. Nic dziwnego, że tą dziedziną zainteresowali się artyści tacy jak: Wojciech Gerson, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer czy Stanisław Ignacy Witkiewicz.

Witkacy – odkrycie pierwsze

Maj 2009. Hanna Długołęcka oraz Paweł Tanewski prowadzą badania bibliologiczne w warszawskiej Szkole Głównej Handlowej. Otwierają słownik angielski "Chambers’s Twentieth Century Dictionary of the English Language" wydany ok. 1900 roku, w opracowaniu Thomasa Davidsona. Strona tytułowa: sygnatura ołówkiem, w prawym górnym rogu – "Ignacy Witkiewicz / 1918" (powtórzona na stronie 104, górny margines). Powyżej – nieczytelny podpis, u dołu – "Petrograd 1916". Wewnętrzna część okładki: naklejony rysunek o wymiarach 16,3 x 12,5 cm. U jego dołu napis: wiersz górny – "NEC HERCULES contra PLURes" (z łac. "siła złego na jednego" lub w wolnym tłumaczeniu "i Herkules cielę, kiedy wrogów wiele"), wiersz dolny, nieco manierycznie wystylizowane pismo – "Ex Libris Witkacy".

Rysunek przedstawia głowę mężczyzny w kraciastej czapce, palącego fajkę. Wyraz twarzy raczej nie zwiastuje łagodnego usposobienia. W tle jaskrawoniebieskie niebo, jakieś płynne i kanciaste plamy barwne, mizerna roślinność. Kompozycję ujęto w ramę namalowaną czarnym tuszem. Całość wykonano ołówkiem i tuszami barwnymi, dla uzyskania połysku pokryto cienką warstwą kleju. Autoportret? Jeśli tak, to też kolejny dowód na to, że Witkacy miał specyficzne poczucie humoru.

Skąd przekonanie, że to jego dzieło? Ekscentryczna kreska i charakter pisma jeszcze o niczym nie świadczą. Istnieją jednak pewne analogie do pozostałych prac twórcy. Witkiewicz wykonał ekslibrisy dla Leona Reynela, Anny i Tadeusza Sinków czy Zofii Stryjeńskiej o podobnej kompozycji i gamie kolorystycznej. Ponadto znaleziona grafika książkowa wykazuje stylistyczne pokrewieństwo z niezachowanym projektem okładki książki Kazimiery Iłłakowiczówny pt. "Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i o dziewczynce Kio". Ekslibris własny Witkacego prawdopodobnie powstał już po powrocie artysty z Rosji, czyli w drugiej połowie 1918 roku.

Nie do końca też wiadomo, jak egzemplarz owego słownika znalazł się w zbiorach bibliotecznych SGH. Możliwe, że trafił tam wraz z księgozbiorem Jana Koszczyca Witkiewicza. Kuzyn artysty zaprojektował gmach uczelni, wówczas Wyższej Szkoły Handlowej, której pieczątki znajdują się na stronach dwóch ksiąg należących kiedyś do Witkacego. O tej drugiej za chwilę.

Kobieta w opisie, mężczyzna w podpisie

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Józef Mehoffer , Ekslibris Wojciecha Biesiadeckiego, fot. Małgorzata Kwiatkowska/Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

mehoffer_eksilib-mnw.jpg

XX-wieczny ekslibris polski w miarę szybko otrząsnął się z bylejakości poprzednich stuleci. Wyspiański, traktujący książkę jako dzieło sztuki, dbał o piękno kroju pisma (sam posiadał księgoznak napisowy), w zdobnictwie stosował motywy roślinne. Mehoffer przepadał za secesyjną dekoracyjnością, a jego porażkę (zdobył wyróżnienie) w konkursie na znak własności dla Muzeum Narodowego w Krakowie uznano za najbardziej chybiony wyrok sędziów. W "Chimerze" z 1905, dla której zresztą artysta projektował szatę graficzną, zachwycano się:

Mówimy o kapitalnej, wielkostylowej kompozycyi Józefa Mehoffera: "Vita somnium breve", która pod względem głębokości i wyrazistości koncepcyi, ogromnej, spokojnej harmonii w układzie, subtelnie stopniowanej ekspresyi w postaciach, szerokiej, szlachetnej dekoracyjności w traktowaniu, mistrzowskiej wreszcie odrębności i mocy w rysunku – zwycięsko stanąć może obok najlepszych prac Anning Bella, Ospovata, B. Shawa […] i innych szeroko uznanych majstrów exlibris’u, a wytrzyma porównanie nawet z przesłynnym (i przedziwnym) "Ygdrasil’em" K. Rickettsa.

Swoją grafikę z 1902 r. parę lat później Mehoffer przekształcił w witraż.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ludwik Misky, "Ekslibris Emila Zegadłowicza", 1912, fot. Kwiatkowska Małgorzata/Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

misky-mnw.jpg

Artyści tworzyli dla artystów. Malarz i grafik Ludwik Misky ilustrował poematy Emila Zegadłowicza, a przy okazji wykonał dla niego kolorową litografię – pegaza pijącego wodę z rzeki. Ekslibris Michała Tarasiewicza wyszedł spod ręki Tadeusza Rychtera – czytający aktor i reżyser pali cygaro, w tle stoi biblioteczny regał w kształcie maszkaronu. Kilka księgoznaków zaprojektował też absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, bardziej znany jako poeta i skamandryta, Antoni Słonimski – m.in. dla Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Tadeusz Rychter, Ekslibris Michała Tarasiewicza (mniejszy), 1903, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

rychter-tarasiewicz-mnw.jpg

A kobiety? Na ekslibrisach przedstawiali je m.in.: Stanisław Dębicki (naga kobieta przepasana wstęgą, stojąca między stronami księgi), Jan Gwalbert Olszewski (naga kobieta na tle palety malarskiej), Aleksander Brzostek (ubrana kobieta czytająca książkę).

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jan Gwalbert Olszewski, Ekslibris Jana Gwalberta Olszewskiego, 1905, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

jan_gwalbert_olszewski_mnw.jpg

Łatwiej znaleźć nazwisko żeńskie na miniaturze (np. Mehoffer wykonał ekslibris dla Anieli Wrzeszczowej) niż w podpisie wskazującym autora. Na ostatnie lata I wojny światowej datowana jest odbitka graficzna malarki Wandy Korzeniowskiej dla Franciszka Biesiadeckiego. Niestety, zrealizowana według wzoru Rychtera. Wiadomo jednak, że absolwentka lwowskiej i monachijskiej uczelni artystycznej tworzyła dla geografa Eugeniusza Romera czy bibliofila Tadeusza Solskiego. Tego ostatniego ukazała jako zagłębionego w lekturze mędrca, któremu przeszkadzają chochliki. W późniejszych latach sztuką ekslibrisu zajmowały się także: Zofia Fijałkowska, Krystyna Wróblewska, Stefania Dretler-Flin, Alina Kalczyńska, Maria Hiszpańska-Neumann, Małgorzata Korolko, Halina Pawlikowska czy Janina Mendyka.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wanda Korzeniowska, Ekslibris Franciszka Biesiadeckiego, 1918, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

korzeniowska_-_exlibris-mnw.jpg

Polskie księgoznaki stały się jednymi z najlepszych w Europie. Czerpały z ekspresjonizmu, kubizmu i formalizmu. Wyróżniało je bogactwo techniki (akwaforta, miedzioryt, linoryt, drzeworyt) oraz tematyki (muzyczna, teatralna, medyczna, sportowa, krajobrazowa, sakralna itp.). Projekty grafików określały nie tylko charakter księgozbioru, lecz także wyrażały pasje ich właścicieli.

Witkacy – odkrycie drugie

Marzec 2010. Długołęcka i Tanewski kontynuują prace w bibliotece akademickiej. Tym razem trafiają na niemiecką publikację o astrofizyce z 1912 roku, która również skrywa niespodziankę. Drugi ekslibris Witkacego jest mniejszy (10,6 cm wysokości i 11,5 cm szerokości), uboższy kolorystycznie (czarny tusz, biały gwasz, niebieska kredka), a także wcześniejszy niż uprzednio odnaleziona grafika. Autor datuje ją na lata 1914–1918 i nadaje tytuł – zapisany na wyklejce książki czerwoną kredką – "Algorab w Kruku". Brzmi znajomo? Artysta tak samo nazywa jedną ze swoich kompozycji astronomicznych, którą kończy w 1918 roku. Zdaje się, że znak książkowy to jej szkic.

Oba obrazy są malarską wizją gwiazdy Delta w gwiazdozbiorze Kruka. Algorab przedstawiony jest jako siwobrody starzec w turbanie, natomiast konstelacja przybiera wygląd czarnego ptaszyska z rozłożonymi skrzydłami. Dodatkowo miniaturowa wersja ukazuje ledwo dostrzegalną postać kobiecą. Niebiańskie tło usiane jest białymi punktami imitującymi gwiazdy i spiralnymi mgławicami.

Ciała niebieskie od dziecka fascynowały Witkacego. Jego ojciec pisał o sześciolatku: "Najulubieńszym tematem rozmów jest astronomia. Całe godziny gotów jest mówić i słuchać o stosunkach planet i słońca". Ślady tej pasji można z łatwością znaleźć w listach, powieściach czy dramatach twórcy. Najefektowniejsze są jednak pastele astralne tworzone w latach 1917–1918. Do dziś zachowało się kilkanaście kompozycji.

Książka "Populäre Astrophysik" Juliusa Scheinera, która przechowała graficzne dzieło, zawiera kilka innych wskazówek na temat życia artysty. Na pierwszej stronie znajduje się adnotacja: "Total eclipse / without all hope of day / 27/IV/1914", a poniżej: "Chcesz być uczciwym będziesz głupim / chcesz być rozumnym – staniesz się złym / 1/V/1914". Te pesymistyczne dopiski, szczególnie pierwszy – mówiący o całkowitym zaćmieniu i braku nadziei, powstały w okresie depresji Witkacego, na którą cierpiał po samobójczej śmierci narzeczonej. W listach do przyjaciela, Bronisława Malinowskiego, pisał: "Śmierć jest we mnie, gdziekolwiek jestem […]. Niczego tak nie pragnę, jak nie istnieć".

Odnalezione ekslibrisy Witkacego trafiły w 2011 roku do Gabinetu Grafiki i Rysunków Współczesnych Muzeum Narodowego w Warszawie.

Sztuka na sztuki

Mimo że II wojna światowa znacznie ograniczyła aktywność kulturalną, polscy twórcy ekslibrisu działali w konspiracji. Ukazywali cierpienie i zniszczenia (m.in. Stanisław Cieślewski), na miniaturach graficznych pojawiły się symbole Polski Walczącej, Armii Krajowej, krzyże harcerskie czy warszawska Syrenka odziana w zbroję. Księgoznak zaczął odgrywać rolę prospołeczną, ożywiając środowiska artystyczne i kolekcjonerskie. Często właśnie zbieracze zapewniali autorom minimalne środki do życia.

Po wojnie prężnie działały Koła Miłośników Ekslibrisu i organizacje im podobne, zwłaszcza w Warszawie, Krakowie, Lublinie, Toruniu, na Śląsku. Dedykowane miniatury graficzne zaczęto zamawiać dla instytucji publicznych, redakcji czasopism i wydawców, państwowych urzędów lub dla przyjaciół jako upominek. Współcześnie w wielu polskich miastach odbywają się wystawy i konkursy grafiki warsztatowej. Ekslibris "odkleił" się od książki i stał się niezależnym, pełnoprawnym dziełem sztuki.

Źródła:

Marian Jan Wojciechowski, "Ekslibris: godło bibliofila", Wrocław 1978 (do książki, z której korzystałam, wklejono ekslibris Feliksa Przypkowskiego, kolekcjonera zegarów słonecznych)
Anna Żakiewicz, "Witkacowskie odkrycia w bibliotece warszawskiej SGH" oraz "Kompozycje astronomiczne Witkacego"
Anna Mielczarek, "O ekslibrisie w zarysie", Forum Bibliotek Medycznych 2011 R.4 nr 1 (7)
"Chimera" 1905, t.9 oraz ekslibrispolski.pl

Język Polish

exlibris

grafika projektowa

polscy ilustratorzy