Zaliczany do pokolenia "Współczesności", debiutującego około 1956 roku. Jeden z polskich "poetów przeklętych". Jego legenda niedostosowanego do świata buntownika jest na tyle silna, że ciągle - niesłusznie - przypisuje mu się samobójczą śmierć.
Urodził się 21 marca 1932 w Krakowie. Jego matka, Maria z Kopycińskich, nauczycielka, pochodziła z mieszczańskiej, katolickiej rodziny. Ojciec, Feliks, społecznik i również nauczyciel, po II wojnie światowej zaangażował się w działalność polityczną. Różnice światopoglądowe stały się przyczyną rozwodu rodziców Bursy (1947), a komunistyczne poglądy ojca - podłożem jego wieloletniego konfliktu z synem.
Podczas wojny Bursa uczęszczał na tajne komplety. Regularną naukę rozpoczął w 1945, w V Gimnazjum i Liceum im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. W czerwcu 1950 przystąpił do matury. Nie zdał jej m.in. z powodów politycznych - wystąpił ze Związku Młodzieży Polskiej, zniechęcony konformizmem kolegi, który należał do organizacji wyłącznie w celu otrzymania dodatkowych punktów na egzaminach na studia. Ostatecznie Bursa zdał maturę eksternistycznie w 1951. Jeszcze jako uczeń poznał swoją przyszłą żonę - Ludwikę Szemioth (ur. 1930), studentkę ASP.
We wrześniu 1951 zapisał się na studia dziennikarskie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zniesmaczony indoktrynacją, szybko przeniósł się na bułgarystykę. W lutym 1952 poślubił Ludwikę Szemioth. Wkrótce przyszedł na świat ich syn Michał. Bursa zadebiutował 16 maja 1954 opublikowanym w "Życiu Literackim " wierszem "Głos w dyskusji o młodzieży". W tym samym roku rozpoczął pracę dziennikarza (działów rolnego, reportażu i kultury) w "Dzienniku Polskim". Zajęcie to, jałowe, znaczone interwencjami cenzury, podjął wyłącznie dla pieniędzy (z przyczyn materialnych przerwał w 1955 studia bułgarystyczne).
Przełomem w życiu Bursy był rok 1956. Rozpoczął wtedy współpracę z teatrem Tadeusza Kantora "Cricot 2" oraz kabaretem Piwnica pod Baranami i aktywnie uczestniczył w życiu literackim Krakowa. Jego poglądy polityczne i poetyka wyklarowały się pod wpływem październikowej "odwilży". Istnieją spory co do tego, czy Bursa należał do PZPR, czy był jedynie kandydatem - w każdym razie po Październiku definitywnie zerwał z partią. Wykreślił się również z ksiąg parafialnych - była to deklaracja tyleż ateizmu, co buntu wobec powszechnego powrotu do Kościoła, który znów mógł legalnie funkcjonować.
Wiersze z tego okresu stanowią samooskarżenie - i oskarżenie własnego pokolenia - o hołdowanie pozorom, konformizm i przybieranie masek. Poeta ostro ukazuje postawę człowieka żyjącego w świecie totalitaryzmu: osaczonego przez biurokrację, zagubionego w "piekle codzienności", powoli przyjmującego rolę ofiary, a jednocześnie kata. Demaskuje przy tym konwencje literackie (romantyzm) i ideowe (patriotyzm) - stąd nieraz oskarżano go o nihilizm i "szarganie świętości".
Świat wierszy Bursy przepełnia okrucieństwo, sadyzm i absurdalne cierpienie, przed którym w nikłym stopniu chroni życie prywatne i rodzina. Więzi międzyludzkie same zresztą ulegają rozpadowi. Społeczeństwo jest zatomizowane, granica między dobrem a złem zatarta, a komunikacja zakłócona przez frazesy. W warstwie stylistycznej utwory Bursy wyszydzają retorykę socrealizmu i banały języka potocznego.
Ostatnie miesiące życia poety to czas dramatyczny i pełen niepowodzeń. Debiutancki tomik "Kat bez maski" został odrzucony przez Wydawnictwo Literackie. Bursa zrezygnował z pracy w "Dzienniku Polskim" po tym, jak redakcja opatrzyła drastycznymi poprawkami cenzorskimi jego reportaż o Polakach wracających z ZSRR. Wreszcie, na kilka dni przed śmiercią, został pominięty w werdykcie jury na I Festiwalu Młodej Poezji Polskiej w Poznaniu.
W 1958 Wydawnictwo Literackie opublikowało jego debiutancki tom "Wiersze". Podczas II Festiwalu Młodej Poezji Polskiej w Poznaniu poeta otrzymał pośmiertnie nagrodę za najciekawszy debiut poetycki roku.
Legenda Bursy buntownika w pewnym stopniu przyćmiła jego dokonania literackie. Tymczasem był to autor dojrzałych, nowatorskich dzieł, m.in. porównywanego do "Kwiatów zła" Baudelaire'a poematu "Luiza" i surrealistycznej powieści "Zabicie ciotki" (adaptacji filmowej dokonał Grzegorz Królikiewicz w 1984). Jego poszukiwania artystyczne wskazują, że gdyby osiągnął dojrzałość, miałby szansę znaleźć oryginalny język poetycki o wielkiej sile wyrazu, będący kontrapunktem dla polskiego romantyzmu.
Bibliografia:
- "Poezje wybrane". Wybór, wstęp i opracowanie Stanisław Stanuch. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977. Biblioteka Poetów.
- "Utwory wierszem i prozą". Wybrał, opracował i wstępem poprzedził Stanisław Stanuch. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969 (1973, 1982).
- "Luiza" i inne utwory. Wybrał i wstępem opatrzył Maciej Chrzanowski. Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988.
O poecie pisali:
- Stanisław Czycz w opowiadaniu "And" przedstawił ostatnie dni życia Bursy i stworzył przenikliwy portret psychologiczny poety - Stanisław Czycz, "And", "Twórczość", 1961, nr 3; [w tegoż:] "Ajol i Laor". Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996;"Wiersze. Proza". Wybrał Krzysztof Lisowski. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
- Stanisław Stanuch, "Andrzej Bursa". Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1984. Portrety współczesnych pisarzy polskich.
- Maciej Chrzanowski, "Andrzej Bursa. Czas, twórczość, mit". Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1986.
- Stanisław Stanuch, "Kaskader uczuć", [w pracy zbior.:] "Kaskaderzy literatury". "O twórczości i legendzie Andrzeja Bursy, Marka Hłaski, Haliny Poświatowskiej, Edwarda Stachury, Ryszarda Milczewskiego-Bruno, Rafała Wojaczka". Pod redakcją Edwarda Kolbusa. Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1986.
- Ewa Dunaj-Kozakow, "Bursa". Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996.
- Stanisław Czycz, "Bursa", [w:] "Stanisław Czycz mistrz cierpienia". Zebrał i opracował Krzysztof Lisowski. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997.
Autor: Małgorzata Olszewska, grudzień 2007. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" wg koncepcji Piotra Matywieckiego.
