Młodzi, gniewni
Ten rozrachunek z literackim konformizmem i estetyzmem do połowy lat 70. stanowił przedmiot wielu polemik. Jerzy Kwiatkowski pisał o książce Kornhausera i Zagajewskiego na łamach "Twórczości":
Jakież tu [...] lekceważenie dla pisarstwa wyrażającego nieco bardziej uniwersalną problematykę. Jakie grymasy niechęci wobec poety, którego nie interesują grozy i lęki konkretnej sytuacji, lecz szeroko pojętej współczesności.
Polemizował także Andrzej Kijowski. Z jego dobrze uargumentowanego eseju warto przytoczyć brawurową puentę:
Współczesność to ukryta tajemnica przyszłości. Studiować ją, to znaczy odgadywać jej tajemnice, to znaczy przewidywać, to znaczy prorokować. Literatura, którą Kornhauser i Zagajewski nazywają "realistyczną", miała właśnie tę zdolność odkrywania głównej dynamiki zmian w tych sferach życia, gdzie była ona najmniej spodziewana. Kornhauser i Zagajewski wyobrażają sobie literaturę współczesną jako kontrolera życia z punktu widzenia idei. Ale współczesność jest zawsze pasażerem na gapę.
[Andrzej Kijowski, "Dziś i jutro" w: "Kroniki Dedala", Czytelnik, Warszawa 1986]
Tezy obu autorów "Świata nie przedstawionego" zbieżne były z postulatem "poezji mającej przedstawić świat" Czesława Miłosza. Zagajewski zapisał po latach w tomie "W cudzym pięknie" (1998):
Nowa Fala – stąd bierze się jej siła i słabość – czerpała z emocji zbiorowych, przeczuwanych nieraz tylko czy hipotetycznych (nie codziennie społeczeństwo raczy się objawić w kościele czy w stoczni). Podobnie jak dobry kabaret polityczny, który karmi się tym, co czuje i myśli w danym tygodniu i miesiącu inteligentny everyman, poezja Nowej Fali była permanentnym, niebezpiecznym artystycznie dialogiem z domniemanym Krytycznym Obywatelem, pionierem rodzącego się dopiero, powoli i z trudem, społeczeństwa obywatelskiego.
W 1972 ukazał się debiutancki tomik Zagajewskiego, "Komunikat" (1972). W wierszu "Prawda" autor deklarował: "Powiedz prawdę, do tego służysz". Po następnym "nowofalowym" zbiorku "Sklepy mięsne" (1975) wychodzi utrzymana w podobnym stylu powieść "Ciepło, zimno" (1975).
Adam Zagajewski opowiedział o prawdzie tak, jak opowiada się w powieściach dzieje miłości. Jego powieść budzi miłość do prawdy, porywa ku prawdzie, wzbudza namiętność prawdy. "Cierpienia młodego Wertera" były konstytucją duszy romantycznej: ogłaszały prawo do miłości. "Ciepło, zimno" Adama Zagajewskiego to konstytucja duszy krytycznej; ogłasza prawo do prawdy osobiście wybranej oraz obowiązek jej osobistego wyboru.
[Andrzej Kijowski, "Prawda i organizm" w: "Kroniki Dedala", Czytelnik, Warszawa 1986]
W opozycji
Pokolenie Nowej Fali nie mogło pozostać głuche na radykalizującą się atmosferę życia publicznego. W połowie lat 70. Adam Zagajewski wzmocnił szeregi opozycji demokratycznej w Polsce. W grudniu 1975 roku został jednym z sygnatariuszy "Memoriału 59", wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji PRL, który ostatecznie podpisało 101 przedstawicieli kultury i nauki. Od tego czasu został objęty zakazem druku. Pod datą 27 stycznia 1976 roku skomentował to, bezceremonialny jak zwykle, Krzysztof Mętrak.
Podpisy – Adam Zagajewski i Stanisław Barańczak. Ktoś, kto uwierzył we wczesnej młodości w marksizm, był wykładowcą filozofii w szkole partyjnej, jak Barańczak wstąpił do partii – reaguje bardziej ostro, chorobliwie, z tupetem niż ci, którzy… odmawiają współpracy. Problem ortodoksji zawiedzionej w młodzieńczym poczuciu moralnym. […] Grzech pychy Adama Zagajewskiego i Stanisława Barańczaka doprowadził ich do partii, ale pozostawił im gorycz…
[Krzysztof Mętrak, "Dziennik 1969–1979", Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997]
Stwierdzenie takie jest o tyle nieuprawnione, że zgodnie ze świadectwem Waldemara Żyszkiewicza, również poety i następcy Zagajewskiego na stanowisku uczelnianego asystenta – i to bynajmniej nie w żadnej szkole partyjnej, lecz na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie – przedmiot ów faktycznie miał paskudną, stygmatyzującą nazwę. Wszelako rzadko który z uczelnianych wykładowców pokładał swoje ambicje w gorliwym uprawianiu marksistowskiej działki. Wszyscy na ogół prowadzili zajęcia z całej historii filozofii, materializmowi historycznemu poświęcając nader skromny wycinek czasu, na jaki ten temat akurat zasługiwał.
W latach 1976–1977 Zagajewski uczestniczył w tworzeniu niezależnego pisma literacko-społecznego "Zapis". W 1976 roku rozpoczął współpracę z "Tygodnikiem Powszechnym", a w latach 1977–1979 z miesięcznikiem "Znak". W 1978 roku podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych i był jego wykładowcą.
W latach 1973–1983 należał do Związku Literatów Polskich. Od 1979 – do Polskiego PEN Clubu; znalazł się w jego zarządzie. Od marca 1979 do września 1981 przebywał na stypendium literackim Deutscher Akademischer Austausch–Dienst (DAAD) w Berlinie Zachodnim, z trzymiesięczną przerwą w 1981 roku na pobyt w Stanach Zjednoczonych. Stan wojenny zastał poetę w Krakowie.
Od grudnia 1982 roku przebywał za granicą. Mieszkał w Paryżu, drukował m.in. w "Kulturze" (Paryż, 1980–1983) oraz czasopismach wychodzących w Polsce poza cenzurą, m.in. w "Wezwaniu" (1982, 1985), "Arce" (1985) i "Ogniwie" (1985–1986). Jako współzałożyciel wychodzących w Paryżu (obecnie w Warszawie) "Zeszytów Literackich" w 1983 wszedł w skład ich redakcji.
Jego powieści: "Słuch absolutny" (1979) i "Cienka kreska" (1983) opowiadają o rozterkach duszy współczesnego artysty. Antynomiczność, wielość rzeczywistości to stały motyw obecny również i w beletrystyce Zagajewskiego. Z podobnej perspektywy przedstawiany jest świat w jego esejach.
Poza młodzieńczym manifestem literackim "Świat nie przedstawiony" są one kolejno dopisywanymi partiami z duchowej autobiografii autora. Mini eseje i małe prozy zawarte w "Dwóch miastach" i "W cudzym pięknie" przynoszą rozważania filozoficzne, refleksje z lektur i podróży po Europie. Zagajewski pisze o Krakowie i o Paryżu, o miastach dzieciństwa, mitycznych miejscach swej środkowoeuropejskiej edukacji, o Brunonie Schulzu. O Nietzschem, Jungerze, Cioranie, Gotfriedzie Bennie, o zagrożeniach, jakie nasza cywilizacja niesie dla życia duchowego, o paradoksach, rodzących się w sytuacji, gdy coraz więcej jest środków przekazu, a coraz mniej do przekazania. I o wielu innych, kluczowych dla naszej współczesności, postaciach i sprawach.
Wisławę Szymborską wspomina Adam Zagajewski from Culture.pl on Vimeo.
Błogosławieństwo i zniewolenie emigracji
Od czasu "Listu. Ody do wielości" (Paryż 1983) poetyka wierszy Zagajewskiego stawała się bardziej refleksyjna, z metaforami zakorzenionymi w filozofii, literaturze i malarstwie. Tom "Jechać do Lwowa" (1985) poeta wydał z rysunkami Józefa Czapskiego. Dedykowany rodzicom wiersz, który dał tytuł zbiorkowi, kończy stwierdzeniem: "Lwów jest wszędzie".
W eseistycznej książce "Solidarność i samotność" (1986) przeciwstawiał potrzebę udziału w rzeczywistości zbiorowych wydarzeń z niezbędnym do twórczego skupienia odosobnieniem. Niezgodę na wyzwania nieprzewidywalnego losu pisarza emigranta ocenia w przeciwstawnych kategoriach – błogosławieństwa, choć zarazem swoistego zniewolenia.
Sama formuła "solidarność i samotność" jest formułą bardzo trafną z punktu widzenia kogoś, kto uprawia literaturę i po prostu musi sobie zagwarantować osobną przestrzeń. Perspektywa Zagajewskiego jest dla każdej literatury i w każdej sytuacji perspektywą do przyjęcia, pytanie tylko, co się z tym dalej dzieje. Bo "solidarność i samotność" jest najlepszą definicją na zachowanie się przyzwoite artysty, który chce mieć swoją samotnię, pustelnię, i robić swoje, ale bez zrywania więzi ze wspólnotą. "Towarzyszę wam, ale pozwólcie mi robić to, na co mam ochotę, ponieważ ja się rozwijam jako artysta. Dajcie mi prawo do błędu".
Tomasz Burek, "Czy stan wojenny był klęską polskiej literatury?", "Newsweek", 16 grudnia 2006
Znany krytyk literacki po latach docenił w ten sposób poetę, którego wcześniej nazwał… "łowcą błyskotek".
W 1985 Zagajewski otrzymał stypendium literackie im. Kurta Tucholsky'ego, przyznane mu przez Szwedzki PEN Club. Brał udział w międzynarodowych spotkaniach pisarzy (m.in. Paryż 1986, Wiedeń 1987, Lizbona 1988). W latach 1988–2006 prowadził zajęcia w cyklu Creative Writing Program w University of Houston (Teksas) w Stanach Zjednoczonych.
Po roku 1989 zaczęły się ukazywać polskie wydania jego książek. Są wśród nich eseistyczne "Dwa miasta" (1991): "Zrozumiałem, że świat jest podwójny, podzielony, zarazem wspaniały i trywialny, ciężki i lotny, bohaterski i tchórzliwy" – wyznaje po latach komunistyczny funkcjonariusz w tekście "Zdrada". Są też tomy poetyckie "Ziemia ognista" (1994), "Trzej aniołowie" (1997) i niejednoznacznie przyjęty tom "Pragnienie" (1999).
W liryce Zagajewskiego świat przegląda się niczym w krystalicznie czystym zwierciadle. Zachwyca nawet wtedy, gdy jest okrutny. Nad okrucieństwem świata poeta stara się zapanować poprzez sztukę. Nieprzypadkowo w swoich wierszach zwraca się do swoich mistrzów. Zadaje im pytania, rozmawia z nimi, spiera się, ale także nie kryje wobec nich podziwu. Zagajewski swoje wiersze dedykuje wybitnym indywidualnościom, z którymi zetknął go łaskawy los: Czesławowi Miłoszowi, Konstantemu Jeleńskiemu, Józefowi Czapskiemu, Ryszardowi Krynickiemu. W jego wierszach pojawiają się kompozytorzy – Franz Schubert i Anton Bruckner, filozofowie – Fryderyk Nietzsche i Simone Weil, poeci – Nelly Sachs i Vladimir Holan. A także malarze Holandii, od których możemy się uczyć nie tylko sztuki patrzenia, ale również sztuki życia: "Lubili mieszkać. Mieszkali wszędzie,/ w drewnianym oparciu krzesła/ i w strużce mleka wąskiej jak cieśnina Beringa".
[Janusz Drzewucki, "Mieszkać wszędzie", "Rzeczpospolita", 10 sierpnia 1998]
Adam Zagajewski o Czesławie Miłoszu from Culture.pl on Vimeo.
W 1998 nakładem wydawnictwa a5, ukazał się zbiór esejów "W cudzym pięknie", z tytułem zapożyczonym z jednego z wierszy poety.
Tylko w cudzym pięknie
jest pocieszenie, w cudzej
muzyce i obcych wierszach.
Tylko u innych jest zbawienie,
choćby samotność smakowała jak
opium. Nie są piekłem inni,
jeśli ujrzeć ich rano, kiedy
czyste mają czoło, umyte przez sny.
dlatego długo myślę, jakiego
użyć słowa, on czy ty. Każde on
jest zdradą jakiegoś ty, lecz
za to w cudzym wierszu wiernie
czeka chłodna rozmowa.
Duchowa autobiografia
Każde pisarstwo jest formą pamiętania. Jeżeli w książce "W cudzym pięknie" jest coś z triumfalizmu, polega on na tym, że pamięć wydaje się tu pracować bez żadnych zakłóceń. Obrazowanie – to znaczy wskrzeszanie myślą przeszłości – przychodzi na zawołanie i nigdy nie błądzi. Odnowa pamięci jest oczywiście obowiązkiem etycznym: jest nakazem, by nie ustawać w próbach dotarcia do prawdy. Fakt ten jest mniej oczywisty dla Amerykanów, którzy wysiłek pamięci utożsamiają beztrosko z fabrykowaniem użytecznych albo terapeutycznych fikcji, niż dla pisarza z okaleczonego świata Zagajewskiego.
[Susan Sontag, "Próba mądrości", "Rzeczpospolita", 1–2 września 2001]
W 1990 roku poeta ożenił się z Mają Wodecką – aktorką, psycholożką po Uniwersytecie Jagiellońskim, tłumaczką. Za przekład tomików Adama Zagajewskiego na język francuski Wodecka otrzymała w 1990 roku nagrodę im. Jeana Malrieu.
W 1992 roku Zagajewski otrzymał stypendium literackie John Simon Guggenheim Foundation. W 2002 powrócił z żoną na stałe do Polski i zamieszkał w Krakowie. Oboje są wciąż aktywni w życiu literackim świata i okolic. Poeta dedykował swojej towarzyszce życia tomik "Asymetria" (2014).
Oto jestem teraz jak pasażer niewielkiej łodzi podwodnej, która ma nie jeden peryskop, tylko cztery. Jeden, główny, pokazuje mi moją rodzinną tradycję. Drugi otwiera się na literaturę niemiecką, na jej poezję, jej – niegdyś – pragnienie nieskończoności. Trzeci – na krajobraz kultury francuskiej, z jej przenikliwą inteligencją i jej jansenistycznym moralizmem. Czwarty – na Szekspira, Keatsa i Roberta Lowella, literaturę konkretu, pasji i konwersacji.
Tak pisał w jednym z felietonów, który wszedł do tomu "Obrona żarliwości" (2002). Zagajewski zastanawia się nad zagrożeniami, jakie nasza cywilizacja niesie dla życia duchowego. Pisze o paradoksach, jakie rodzą się w sytuacji, gdy jest coraz więcej środków przekazu, a coraz mniej do przekazania.
Najmniej chyba w "Obronie żarliwości" Ameryki, drobne ślady zaledwie. Najwięcej – Europy, głównie zachodniej: Niemcy, Francja, Włochy. Jest też odrobina wschodu – esej o Lwowie, zatytułowany "Czy należy odwiedzać miejsca święte?". Dziwna rzecz. Teksty "zachodnie" błyszczą erudycją, skrzą się świetnymi nazwiskami wielkich myślicieli i starannie dobranymi cytatami. Elegancja stylu, myśli i skojarzeń. Ten o Lwowie, o podróży sprzed roku, jest nieefektowny, zgrzebny jak worek na kartofle. W jakiś sposób bezradny. Relacja – z kilku dni pobytu w mitycznym mieście, z odwiedzin rodzinnego domu "teraz zamieszkanego przez starszą panią i jej syna, dermatologa" – jakby wyduszona z siebie. Może jednak przez to tym bardziej wzruszająca. […] Kto nie bardzo wie, na czym właściwie polegała fascynacja kolejnych pokoleń pisarzy, poetów i filozofów osobą i dziełem autora "Zaratustry", niech koniecznie przeczyta tekst "Nietzsche w Krakowie". Zrozumie prawie wszystko – Zagajewski jest w nim nie tylko błyskotliwym eseistą, ale i utalentowanym profesorem literatury, który stara się całą sprawę rzetelnie wyjaśnić…
[Elżbieta Sawicka, "Pasażer łodzi podwodnej", "Rzeczpospolita", 05 października 2002]
Od 2007 roku Adam Zagajewski prowadził zajęcia na University of Chicago w Committee on Social Thought. W tym też roku ukazały się jego "Anteny". Kreśląc wiersz "Autoportret", rozmyślał:
Terytorium prawdy
jest najwyraźniej małe,
wąskie jak ścieżka nad urwiskiem.
Czy potrafisz utrzymać się
na niej?
A może już ją porzuciłeś.
W finale poematu "Anteny w deszczu", konkludował: "Jedno jest pewne: świat jest żywy i płonie". W tomie "Asymetria" (2014) Zagajewski powrócił do tematu zapominanych poetów. O jednego z nich upominał się – w drugoobiegowym tomie "List" (1978) – wierszem "W encyklopedii znowu zabrakło miejsca dla Osipa Mandelsztama". Po wielu latach autor dopowiadał:
Mandelsztam nie mylił się, nie był stworzony
do więzienia, ale więzienia były stworzone
dla niego, niezliczone więzienia i obozy
czekały na niego cierpliwie
W poezji, swojej i nie tylko swojej, nie szukał nowych form wyrazu i szczególnego kształtu języka, lecz sensu. Bo – jak twierdził w "Rozkwitającym poemacie" z "Asymetrii" – "każdy wiersz musi mówić o całości świata". I jak to filozof, w wypowiedziach o współczesnej sztuce i artystach eksperymentujących na własnych organizmach, zalecał umiar.
Kaleczenie ciała nie interesuje mnie zupełnie. Nie zgadzam się. Leczenie, tak.
[Tadeusz Nyczek, "Po co jest sztuka? Część 1. Rozmowy z pisarzami", Wydawnictwo MOCAK, Kraków 2012]
Adam Zagajewski o Witoldzie Gombrowiczu from Culture.pl on Vimeo.
Twórczość
Poezja:
- "Komunikat", Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972
- "Sklepy mięsne", Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975
- "Wiersze", Warszawa 1976
- "List", poezje, II obieg wydawniczy, jako "druk do użytku wewnętrznego", Witryna Poetycka OKS "Od Nowa", Poznań 1978; wydanie rozszerzone, ze wstępem Tadeusza Nyczka: Krakowska Oficyna Studentów 1979
- "List. Oda do wielości. Nowe wiersze", II obieg wydawniczy, Półka Poetów 1982; Instytut Literacki, Paryż 1983
- "Petit", II obieg wydawniczy, Słowo 1983
- "Jechać do Lwowa i inne wiersze", ilustracje Józefa Czapskiego [z "Dzienników"], Aneks, Londyn 1985; II obieg wydawniczy, Margines [Oficyna Literacka] 1986; "Droga" 1986; Fundacja Zeszytów Literackich, 2009
- "Nowe wiersze", II obieg wydawniczy, Świt 1985
- "Płótno", poezje, "Zeszyty Literackie" 1990; Fundacja Zeszytów Literackich 2002
- "Dzikie czereśnie. Wybór wierszy", Znak, Kraków 1992
- "Ziemia ognista", wydawnictwo a5, Poznań 1994
- "Późne święta", wybór wierszy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998
- "Trzej aniołowie" / "Three Angels", wybór wierszy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998
- "Pragnienie", wydawnictwo a5, Kraków 1999, 2000, 2001
- "Powrót", Znak, Kraków 2003
- "Anteny", wydawnictwo a5, Kraków 2005
- "Niewidzialna ręka", Znak, Kraków 2009
- "Wiersze wybrane", wydawnictwo a5, Kraków 2010
- "Asymetria", wiersze, wydawnictwo a5, Kraków 2014
- "Lotnisko w Amsterdamie" / "Airport in Amsterdam", przełożyła Claire Cavanagh, wydawnictwo a5, Kraków 2016
- "Prawdziwe życie", wiersze, wydawnictwo a5, Kraków 2019
Powieści:
- "Ciepło, zimno", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975
- "Słuch absolutny", ukazała się tylko w przekładzie niemieckim jako "Das absolute Gehr", Zürich 1982
- "Cienka kreska", Znak, Kraków 1983
Eseje:
- "Świat nie przedstawiony", z Julianem Kornhauserem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974
- "Drugi oddech", Znak, Kraków 1978
- "Solidarność i samotność", "Zeszyty Literackie" 1986, II obieg wydawniczy: Margines [Oficyna Literacka] 1986; Fundacja Zeszytów Literackich 2002
- "Dwa miasta", Paryż – Kraków 1991; wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, Fundacja Zeszytów Literackich 2007
- "W cudzym pięknie", wydawnictwo a5, Kraków 1998, 2000, 2001
- "Obrona żarliwości", wydawnictwo a5, Kraków 2002
- "Poeta rozmawia z filozofem", Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2007
- "Lekka przesada", wydawnictwo a5, Kraków 2011
- "Poezja dla początkujących", Wydawnictwo Zeszytów Literackich, Warszawa 2017
- "Substancja nieuporządkowana", wydawnictwo Znak, Kraków 2019
Tłumaczenia (wybór):
- Raymond Aron, "Widz i uczestnik. Z Raymondem Aronem rozmawiają Jean-Louis Missika i Dominique Wolton", Polonia, Londyn 1984; II obieg wydawniczy, Oficyna Literacka 1984, CDN 1984, Oficyna Literacka 1985; Czytelnik 1992
- Vladimir Volkov, "Montaż", powieść, Polonia, Londyn 1986
- Mircea Eliade, "Religia, literatura i komunizm. Dziennik emigranta", Puls, Londyn 1990
Film:
- 1990 – "Kościelscy i ich nagroda", film dokumentalny (reż. Katarzyna Suchcicka) – z udziałem poety
- 1996 – "Solidarność i samotność Adama Zagajewskiego", film dokumentalny (reż. Paweł Woldan) – bohater
- 2007 – "Czy te drzewa rosną?...", film dokumentalny (reż. Grażyna Banaszkiewicz) – z udziałem poety
- 2013 – "Widok Krakowa", film dokumentalny (reż. Magdalena Piekorz) – scenariusz (wraz z Magdaleną Piekorz), narracja
Teatr Telewizji:
- 1997 – "Zdrada" (reż. Paweł Woldan) – pierwowzór sztuki: opowiadanie "Zdrada" – ze zbioru "Dwa miasta"
Nagrody i wyróżnienia (wybór):
- 1969 – Nagroda "Czerwona Róża", przyznana przez Klub Studentów Wybrzeża "Żak" w Gdańsku
- 1975 – Nagroda Fundacji im. Kościelskich w Genewie za "Świat nie przedstawiony"
- 1980 – Nagroda drugoobiegowego pisma "Zapis" za "List"
- 1985 – Nagroda "Zapisu" w dziedzinie literatury i upowszechniania literatury
- 1985 – Nagroda literacka im. Kurta Tucholsky'ego, Sztokholm, przyznana przez Szwedzki PEN Club
- 1986 – Nagroda im. Andrzeja Kijowskiego, Warszawa
- 1987 – Prix de la Liberté, Paryż, przyznana przez Francuski PEN Club
- 1987 – Nagroda drugoobiegowego pisma "Arka" za "Jechać do Lwowa i inne wiersze" oraz "Solidarność i samotność"
- 1989 – Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku
- 1994 – Nagroda literacka im. Zygmunta Hertza, Paryż, przyznana przez paryską "Kulturę"
- 1996 – Międzynarodowa Nagroda Literacka Vilenica
- 1999 – finalista Nagrody Literackiej Nike za "W cudzym pięknie"
- 2000 – finalista Nagrody Literackiej Nike za "Pragnienie"
- 2000 – Nagroda Fundacji Władysława i Nelly Turzańskich w Toronto za szczególne osiągnięcia w dziedzinie kultury polskiej
- 2001 – Szwedzka Nagroda im. Tomasa Tranströmera
- 2002 – Nagroda im. Horsta Bienka w dziedzinie liryki, przyznana przez Bawarską Akademię Sztuk Pięknych
- 2002 – Nagroda literacka niemieckiej Fundacji Konrada Adenauera za całokształt twórczości
- 2003 – Krakowska Książka Miesiąca za tomik "Powrót"
- 2004 – Międzynarodowa Nagroda Literacka Neustadt zwana "małym Noblem", przyznana przez University of Oklahoma i redakcję miesięcznika "World Literature Today"
- 2005 – Nagroda Literacka Spychera
- 2006 – nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego za "Anteny"
- 2006 – nominacja do Nagrody Literackiej Nike za "Anteny"
- 2008 – Nagroda im. Czesława Miłosza, przyznawana przez Ambasadę USA w Polsce za wkład w rozwój porozumienia polsko-amerykańskiego
- 2008 – finalista Nagrody Mediów Publicznych "Cogito"
- 2010 – Europejska Nagroda Poetycka przyznawana przez włoską Fundację Cassamarca z Treviso
- 2012 – tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
- 2013 – Międzynarodowa Nagroda Literacka "Zhongkun", zwana "chińskim Noblem poetyckim", przyznawana co dwa lata przez Fundację Poetycką Zhongkun we współpracy z Instytutem Badań nad Poezją Uniwersytetu Pekińskiego
- 2015 – Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w kategorii całokształt twórczości
- 2015 – Nagroda im. Heinricha Manna (Heinrich-Mann-Preis) przyznawana przez Berlińską Akademię Sztuk
- 2015 – Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego
- 2015 – nominacja do Nagrody Literackiej Nike za tom "Asymetria"
- 2015 – nominacja do Nagrody Poetyckiej Orfeusz za tom "Asymetria"
- 2015 – Premio Internazionale alla Carriera – nagroda za całokształt twórczości przyznana podczas 6. festiwalu poezji Premio Cetonaverde Poesia w Cetonie (Toskania)
- 2016 – niemiecka Nagroda im. Jeana Amery'ego przyznana za osiągnięcia w dziedzinie europejskiej eseistyki
- 2016 – niemiecka Nagroda im. Leopolda Lucasa przyznana przez Uniwersytet Tybingi za wybitne dokonania w dziedzinie teologii, historii prądów intelektualnych, badań historycznych i filozofii
- 2016 – kanadyjska The Griffin Trust For Excellence In Poetry Lifetime Recognition Award za całokształt twórczości
- 2016 – Pieczęć Uczelni Urbino we Włoszech – prestiżowe odznaczenie uniwersytetu
- 2016 – Wielka Nagroda Poetycka im. Janusa Pannoniusa, XV-wiecznego węgierskiego poety, przyznana w Pécsu przez węgierski PEN Club "jednej z najwybitniejszych osobowości poetyckich naszych czasów" (Gábor Zsille, tłumacz)
- 2017 – Literacka Nagroda Księżnej Asturii – pierwszy Polak uhonorowany nagrodą przyznawaną od 1981 roku (dawniej Nagroda Księcia Asturii)
- 2018 – Nagroda "Złoty Wieniec" – za wybitne osiągnięcia w dziedzinie poezji (Macedonia)
- 2018 – National Book Critics Circle Awards w dziedzinie poezji – za tom "Asymetria" w tłumaczeniu Clare Cavanagh (jeden z pięciu finalistów)
- 2018 – nominacja do Nagrody Literackiej Nike za esej "Poezja dla początkujących"
- 2019 – Krakowska Książka Miesiąca za tom "Prawdziwe życie" i zbiór "Substancja nieuporządkowana"
- 2020 – nominacja do Nagrody Literackiej Nike za zbiór "Substancja nieuporządkowana"
Odznaczenia:
- 1998 – Brązowy Krzyż Zasługi
- 2005 – Złoty Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis" w dziedzinie literatura
- 2007 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, uroczystość wręczenia odbyła się 30 czerwca 2008
- 2012 – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – za wybitne osiągnięcia w pracy twórczej oraz działalności publicystycznej i wydawniczej, za zasługi w popularyzowaniu literatury
- 2016 – Kawaler Legii Honorowej (Francja) – w uznaniu dla wyjątkowego wkładu w polską poezję i literaturę, za zaangażowanie w obronę wolności, zarówno na poziomie politycznym, jak artystycznym, za ponad 30-letnią przyjaźń, jaką obdarzył Francję
Bibliografia (wybór):
