Roland Topor - Życie i twórczość | Artysta

Mistrz czarnego humoru, śmiechem oswajający lęki. Cenił dwuznaczności i niedopowiedzenia. Sztuka ilustracji była dla niego sztuką kompromisu. Mawiał, że pisanie i rysowanie są różnymi sposobami cieszenia się wolnością, a gdyby miał talent do rzeźby lub muzyki, na pewno i te dziedziny by uprawiał.

pt., 01/07/1938 - 12:00 - śr., 04/16/1997 - 12:00

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Roland Topor, fot. Louis Monier/Rue des Archives/Forum

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Text color

#000000

Ustaw cały banner jako link

Off

"Nie jestem drzewem" – polskie korzenie

Za największego artystę uważał ojca, którego naiwne, zielone pejzaże bez ludzi zdobiły ściany późniejszego mieszkania Rolanda. Urodzony w Warszawie Abram Topór studiował rzeźbę, a zdobywszy drugie miejsce w konkursie, wyjechał w nagrodę na stypendium do Paryża w 1929 roku. Postanowił zostać na stałe i sprowadził do Francji narzeczoną Zlatę Binsztok, hafciarkę (motyw hafciarki pojawiać się będzie w pracach Rolanda). Urzędnik w nazwisku emigranta zgubił kreskę nad literą "o". W 1934 roku Toporom urodziła się córka Hélène, w 1938 – syn Roland. Rodzice rozmawiali w jidysz, na język polski przechodzili, gdy chcieli coś ukryć przed dziećmi. Chociaż Roland nie opanował polszczyzny, "szeleszczące" wyrazy i trudne nazwiska wymawiał bezbłędnie. Bohaterom swoich książek czasem nadawał polskie imiona, jak Smarkacz i Prześcieradło w "Księżniczce Anginie".

O ojczyźnie rodziców mówił, że na skutek geograficznego położenia istnieje w niej coś, co nazwałby "zakręconym barokiem". "Ludzie mają duże doświadczenie we wszechpanującej schizofrenii". Z domu Roland wyniósł ciekawość do obcych kultur i ludzi, a w swojej twórczości wracał do zagadnienia emigracji i Europy Środkowo-Wschodniej. Warszawa stała się inspiracją do przedstawienia apokaliptycznej wizji ponurego miasta w książce "Portret Suzanne", linoryt łączący symbole religijne z erotycznymi nazwał "Pejzażem polskim". Nad Wisłą stał się popularny w latach 60. i 70., gdy "Przekrój" i "Szpilki" drukowały jego rysunki i opowiadania. Kilkakrotnie odwiedził Polskę, głównie w związku z wystawami i premierą książek. Wśród ulubionych autorów wymieniał Gombrowicza, Mrożka, Witkacego, Leca i Schulza. Do francuskich wydań dzieł kilku z nich stworzył okładki i ilustracje. W warszawskim Centrum Sztuki Studio otrzymał tytuł szlachecki, Muzeum Karykatury nadało mu tytuł "humoris causa". Zniecierpliwiony pytaniami o korzenie odpowiedział: "Nie jestem drzewem. A gdybym nawet był, czemu nikt nie spyta mnie o owoce?".

"Panikuję, więc jestem" – rysunki

Dwaj siedzący za stołem panowie dostają po głowie spadającymi z nieba cegłami – ten rysunek Topora znalazł się na okładce satyrycznego pisma "Bizarre" w 1958 roku. Studiował wówczas w paryskiej École des Beaux-Arts (nauka zajęła mu w sumie 10 lat). Rok później odbyła się jego pierwsza wystawa, a w latach 1961-1966 był czołowym rysownikiem "Hara-Kiri". To dopiero początek długiej listy czasopism, z którymi współpracował: "L’Express", "Libération", "Charlie Hebdo", "Le Monde", "Elle", "Esquire", "The New York Times", "Die Zeit" etc. Mimo to nie uważał się za rysownika prasowego. Jego prace były proste, niewielkiego formatu, robione tuszem. Dopiero kilkanaście lat później przerobił je na większe i w kolorze. W "Abecadle Topora" Agnieszka Taborska pisała:

Ich drobna, »panicznie« zwielokrotniona kreska – wywodząca się z dziewiętnastowiecznych grafik i rysunków Ropsa, Kubina czy Dorégo – w połączeniu z jaskrawymi kolorami tworzy surrealistyczny efekt bajkowego, pełnego niedopowiedzeń świata, gdzie czary przeplatają się z grozą, a realizm z fantazją. Rysunki te jakby świadomie unikają stylu, bawią się pastiszem, parodiowaniem staroświeckich sztychów, pocztówek, ilustracji z pisemek kobiecych.

Humor rysunków Topora maskował obłudną naturę człowieka, niepokój egzystencjalny, łagodził obsesje artysty, takie jak śmierć czy erotyzm. Wyzwolone ciało zostaje często sprowadzone do symbolu. Fragmenty kończyn, twarze bez oczu, nosa i ust, palce zakończone ludzkimi głowami tworzą groteskowe, często makabryczne obrazy. Toporowi bliski był surrealizm, ale nie w wersji francuskiej (uważał go za zbyt hermetyczny), lecz belgijskiej ("więcej było w nim nonkonformizmu, magii i szaleństwa"). Aby zerwać z łatką surrealisty, wraz z reżyserem Alejandrem Jodorowskim i pisarzami Fernandem Arrabalem i Jacques’em Sternbergiem założyli przy obiedzie w 1962 roku Grupę Paniczną. Ich motto brzmiało: "Panikuję, więc jestem". Topor w wywiadzie z Taborską mówił:

Odpowiadało nam też to, co nazwa ta ze sobą niosła: zamiłowanie do chaosu i przeświadczenie, że wielość zdań jest lepsza od jednomyślności, że wymyślanie różnych rozwiązań […] jest zawsze ciekawsze od założenia, że w sztuce tylko jedno podejście jest właściwe.

Do legendy przeszło spotkanie z Bretonem, podczas którego Topor ostentacyjnie zakpił z tego czołowego teoretyka surrealizmu. Mimo odmiennych poglądów Breton musiał cenić swojego prześmiewcę, gdyż w swoich zbiorach posiadał obraz olejny "Kobieta z pomarańczową kulą" namalowany przez Rolanda w 1962 roku. W tym czasie Topor zaprzyjaźnił się z Romanem Cieślewiczem, który dołączył do kręgu Grupy Panicznej, a w 1976 roku wspólnie założyli magazyn "Kamikaze". Inny polski artysta Wojciech Pszoniak tak mówił o Toporze:

Był kompozycją, trójwymiarowym, pełnym ruchu, nietypowym obrazem. Uprawiając eklektyczną sztukę, pełną humoru i seksu, wybrał ryzykowną drogę artystycznego chodzenia po linie. […] Był wielką indywidualnością o niesłychanej inteligencji. Trzeba być niezwykle wrażliwym, żeby wymyślić to wszystko, co on w swoich rysunkach robi z ciałem.

"Nonsens jest bliższy rzeczywistości niż rozum" – literatura

Od naszkicowania obrazka zazwyczaj zaczynał pisanie. Jako pisarz debiutował w 1959 roku w piśmie "Fiction" opowiadaniem "L’amour fou" ("Miłość szalona"). Zasłynął powieścią "Chimeryczny lokator", w której brawurowo pokazał motyw przemiany człowieka. Właściwie we wszystkich dziełach literackich ujmował rzeczywistość w krzywym zwierciadle, kpił z bezwartościowej sztuki. Cenił niedopowiedzenie i gry językowe, a absurd uczynił znakiem rozpoznawczym. Unieważnił podział na literaturę dla dzieci i dla dorosłych, podejmując w baśniowych opowieściach temat śmierci czy równość płci. W jednym z wywiadów przekonywał:

Mimo że ograniczanie kobiet do jednej tylko roli jest zbrodnią przeciw ludzkości, większość społeczeństw wciąż je tak traktuje. Jakim prawem sprowadza się je do funkcji matki, tym bardziej, że nie wszystkie będą przecież miały dzieci?

"Księżniczka Angina", której bohaterka jest pewną siebie dziewczynką, to ukłon w stronę feministek, podobnie jak trzy książki z gatunku romansu dla dorastających dziewcząt, publikowane przez Topora pod pseudonimami: Laurent Taupor, Maud Morel, Elisabeth Nerval. "Alicją w Krainie Liter" nawiązał do powieści Lewisa Carrolla, a takich intertekstualnych aluzji do innych tekstów kultury znajdziemy u Topora znacznie więcej.

Najlepiej czuł się w skondensowanej formie, dlatego od powieści wolał opowiadania. Swoje poglądy krótko wyłożył w aforyzmach tworzących zbiór "Myśli zawiązanych na supełek". Erotyczna powieść "Erika" liczy 160 stron i tyle samo słów. W "Stu argumentach na rzecz niezwłocznego samobójstwa" wymieszał czarny humor, celność obserwacji i dystans do siebie. Po Paryżu przemieszczał się głównie taksówkami, co zaowocowało "Historyjkami taksówkowymi". "Opowiadań panicznych" czy "Balu na ugorze" nie byłoby, gdyby nie częste wizyty Topora w paryskich kafejkach i barach. Ze strachem przed śmiercią zmierzył się w swojej ostatniej książce "Made in Taiwan. Copyright in Mexico", którą złożył w wydawnictwie w przeddzień udaru.

Ponad współczesnymi literatami stawiał klasyków: Chamforta, Villona, Twaina, Dumasa, Kafkę, Conrada. Kreując postaci sięgał do Sherlocka Holmesa i doktora Dolittle’a. Jedną z jego ulubionych lektur był "Pinokio". Zaprojektował ponad 200 okładek książek, ilustrował własne. "Kropki nad i" to wybór jego tekstów piosenek, które później śpiewał syn, Nicolas Topor, także rysownik. W połowie lat 90. ukazała się książka fotograficzna Martina Parra "Quel monde!" ("Co za świat!"), do której tekst napisał Roland.

"Teatr daje więcej twórczych możliwości" – film i teatr

W młodości Topora fascynował film, a że nie był długodystansowcem, zaczął od krótkometrażowej animacji. W 1960 roku narysował "Lokatorów" – historię staruszków, którzy mordują swoich najemców, by zwłokami ozdobić swój ogród. Z reżyserem René Laloux’em spotkał się ponownie pięć lat później przy realizacji "Martwego czasu", gdzie ludzie odpoczywają między jednym a drugim morderstwem. Ich "Ślimaki" – animacja, przy której Topor współtworzył scenariusz i wykonał prace plastyczne – zdobyły w 1966 roku nagrodę jury Krakowskiego Festiwalu Filmowego.

Potem przyszedł czas na pełny metraż. Futurystyczna "Dzika planeta" z 1973 roku, postrzegana przez Taborską jako metafora zwalczania rasizmu i alegoria walki o prawa zwierząt, otrzymała nagrodę specjalną w Cannes. Laloux nazwał Topora "Prévertem czarnego humoru" i sądził, że jego wyobraźnia mogłaby go uczynić czołowym scenarzystą francuskiego kina. Federico Fellini, powierzywszy Toporowi rysunki do sceny latarni magicznej w "Casanovie", powiedział:

Najbardziej fascynuje mnie u Topora wszechogarniająca melancholia; jego świat jest światem wyzbytym nadziei, lecz przedstawionym tak doskonale, z taką ilością szczegółów, że zakrawa na miejsce niemal przytulne.

Topor sprawdził się też w roli plakacisty i aktora. Epizodyczne, ale charakterystyczne grane przez niego postaci pojawiły się m.in. w obrazach filmowych Williama Kleina (komedia o świecie mody z 1966 roku), Dušana Makavejeva (rola lekarza w "Sweet Movie" z 1974 roku), Wernera Herzoga (luźna adaptacja powieści "Dracula" Stokera), Volkera Schlöndorffa (w "Miłości Swanna" z 1984 roku Topor wciela się w malarza z dzieła Prousta) czy wreszcie Romana Polańskiego ("Lokator" to adaptacja powieści Topora, Trelkovskiego zagrał reżyser, a autorowi przypadła niewielka rola).

W pewnym momencie Topor doszedł do wniosku, że scena daje więcej wolności twórczej. Kierując się przekonaniem, że tylko ci, którzy robią teatr, się w nim nie nudzą, zajął się reżyserią, scenografią i projektowaniem kostiumów. Z teatralnych pomieszczeń najbardziej lubił pracownię krawiecką. Dekoracje i kostiumy stworzył m.in. do bolońskiej opery "Le Grand Macabre" (1978), opery buffa "Les Mamelles de Tirésias" ("Cycki Terezjasza", 1985), adaptacji Szekspira "Antoniusz i Kleopatra" (1989), "Czarodziejskiego fletu" (1990).

Do jednej z najbardziej widowiskowych należy oprawa sceniczna opery buffa "Ubu Rex" z muzyką Krzysztofa Pendereckiego, librettem Jerzego Jarockiego i Pendereckiego według "Ubu Króla" Alfreda Jarry’ego. Premiera odbyła się w 1991 roku w Monachium, a na scenie można było zobaczyć głównego bohatera z czterema rękoma (z laską, rewolwerem, szczotką klozetową i skrzypcami) czy polskiego szlachcica z czajnikiem na głowie. Rok później poza projektem kostiumów i dekoracji zajął się także reżyserią paryskiego "Ubu Króla" z Wojciechem Pszoniakiem w tytułowej roli. Recenzenci skrytykowali wszystko: od gry aktorskiej po barokową scenografię.

Pisał też dramaty: za "Joko świętuje rocznicę" otrzymał nagrodę Deux Magots w 1969 roku, w 1972 roku opublikował pseudosztukę teatralną "Dzidziuś pana Laurenta", wspólnie z Jean-Michelem Ribes’em stworzył zbiór "Bitwy", w podparyskiej willi rozgrywa się akcja dramatu "Da Vinci miał rację".

W myśl zasady, że w ośmiu godzinach snu jest więcej sztuki niż w szesnastu godzinach działalności produkcyjnej, dzień zaczynał późno. Mimo to nieustannie tworzył, nawet podczas spacerów ulicami Paryża czy spotkań z przyjaciółmi w barze. Przysłuchiwał się rozmowom, uważnie obserwował. Gdy w końcu zdecydował się wsiąść do samolotu, maszyna miała awarię i musiała zawrócić. Na gości zawsze czekał z butelką czerwonego wina. Stronił od polityki, choć ma na swoim koncie karykatury de Gaulle’a i spłaszczoną pięścią twarz Nixona. Rysował na serwetach w restauracjach, pończochach, kończynach w gipsie. Trudno policzyć jego prace, gdyż rozdawał je znajomym, po czym odkupywał, gdy mieli kłopoty finansowe. Umarł w 1997 roku bez grosza przy duszy. W "Stu argumentach na rzecz niezwłocznego samobójstwa" żartował, że zostanie twórcą nowego stylu: Dead Art.

Źródła: Agnieszka Taborska, "Archipelagi Rolanda Topora", Kraków 2021; "Abecadło Topora", oprac. Agnieszka Taborska, Warszawa 2005; Frantz Vaillant, "Roland Topor. Zduszony śmiech", Warszawa 2009.