Franciszka i Stefan Themersonowie (Themerson) - Życie i twórczość | Artysta

Ona – malarka, scenografka, rysowniczka, ilustratorka, on – pisarz, poeta, kompozytor. Artyści i filmowcy. Wspólnie stworzyli filmy będące kamieniem milowym dla rozwoju polskiej kinematografii awangardowej, na powojennej emigracji prowadzili wydawnictwo Gaberbocchus Press i zorganizowali wokół siebie międzynarodowe środowisko artystyczne.

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Franciszka i Stefan Themersonowie, fot. Wikimedia.org

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Text color

#000000

Ustaw cały banner jako link

Off

Franciszka Themerson urodziła się 28 czerwca 1907 roku w Warszawie w rodzinie artystycznej – jej matka Łucja Kaufman i siostra Maryla Chaykin były pianistkami, a ojciec, Jakub Weinles, malarzem. Franciszka najpierw studiowała w konserwatorium, później, w latach 1924-1931 na Akademii Sztuk Pięknych (wówczas Szkole Sztuk Pięknych).

Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1901 roku w Płocku. Był synem lekarza i działacza społecznego Mieczysława Themersona i Ludwiki Themerson. Pierwszą wojnę światową spędził wraz z rodziną w Rosji. W 1928 roku przeniósł się na studia do Warszawy – początkowo studiował fizykę, którą później porzucił na rzecz architektury.

Poznali się w 1929 roku, dwa lata później wzięli ślub. Połączyło ich zainteresowanie filmem awangardowym – dziedziną, która wówczas była polem do eksperymentów formalnych z pogranicza sztuki i inżynierii.

W okresie międzywojennym wspólnie zrealizowali pięć filmów – przez lata uważano, że zachował się tylko ostatni z nich, "Żywot człowieka poczciwego" (1937). O pozostałych dostępne były jedynie informacje, na podstawie których możemy częściowo je sobie wyobrazić. Pierwszym filmem Themersonów była zrealizowana w 1930 roku "Apteka". Trwała cztery minuty; to przy okazji tworzenia tego filmu Themersonowie opracowali swoją słynną technikę. Na specjalnym stole kładli przedmioty na kalce technicznej, po czym filmowali je od spodu używając taśmy pozytywowej. Metoda ta była zmodyfikowaną wersją istniejącej już wcześniej techniki fotogramu, do tamtej pory wykorzystywanej jedynie w fotografii. Themerson ujmująco wspominał pierwszy publiczny pokaz filmu:

Text

Ktoś spytał: "a co te krople robią na ekranie?". Nie umiałem mówić wtedy, kiedy nie mam nic do powiedzenia. Nie miałem nic do powiedzenia na temat kropli, więc milczałem. Wtedy uznano, że jestem zarozumiały. Nie byłem zarozumiały. Byłem bezwstydnie młodym chłopcem z prowincji, który wiedział czego chce, ale na szczęście zupełnie nie wiedział, jakie wielkie przeszkody piętrzyły się dookoła niego.

Drugim filmem była "Europa" (1932) – ekranizacja poematu napisanego przez Anatola Sterna. Poeta wspominał pierwsze spotkanie z Themersonem, na którym młody twórca zaproponował mu przeniesienie "Europy" na ekran:

Oczywiście, przyjąłem propozycję tę z łatwo zrozumiałym entuzjazmem. Spotkać się z tego rodzaju propozycją w kraju, który uważał filmy eksperymentalne René Claira, Man Raya i Buñuela za fanaberie i cudactwa – było cudowną, pokrzepiającą niespodzianką. Omawialiśmy scenariusz filmu. Potem Stefan i Franciszka Themersonowie przynieśli mi gotowy scenopis. Nie dokonałem w nim niemal żadnych poprawek, szczerze mówiąc, byłem tak rozentuzjazmowany, że nie stać mnie było nawet na krytyczny stosunek do pracy Themersonów. Dobrze była mi znana ciernista droga twórców nowej sztuki w Polsce.

Pokazy tego filmu uzupełniano o deklamacje poematu Sterna lub muzykę gramofonową. Film zaginął podczas II wojny światowej, choć Themersonowie na prośbę Józefa Robakowskiego zrekonstruowali jego listę montażową w latach 70. "Europa" została odnaleziona w 2019 roku [sic!] w berlińskim Bundesarchiv przez Instytut Pileckiego. Publiczny pokaz odbył się w kwietniu 2020 roku w Tate Modern.

W 1933 roku powstał "Drobiazg melodyjny" – film reklamowy, który Themersonowie zrealizowali dla firmy galanteryjnej. Reklama była udźwiękowiona, pokazywano ją w kinach przed seansami. W 1935 roku nakręcili "Zwarcie", zamówione przez Instytut Spraw Społecznych. Dziś nazwalibyśmy je kampanią społeczną – film Themersonów miał przestrzegać widzów i widzki przed niebezpieczeństwami płynącymi z używania prądu. Muzykę do filmu skomponował Witold Lutosławski.

Ostatni przedwojenny film Themersonów, "Przygoda człowieka poczciwego", powstał w 1937 roku. W tej, jak nazwali ją w podtytule twórcy, "humoresce irracjonalnej" tytułowy człowiek poczciwy przypadkowo słyszy skierowane do dwóch mężczyzn niosących szafę (motyw ten 19 lat później wykorzysta w swojej etiudzie Roman Polański) zdanie "Nie będzie dziury w niebie, jeśli pójdziesz tyłem", co skłania go do rozpoczęcia pieszej wycieczki, oczywiście tyłem. Muzykę do filmu skomponował Stefan Kisielewski.

Amerykański artysta Bruce Checefsky zrekonstruował "Aptekę" i "Drobiazg melodyjny" – efekty jego pracy obejrzeć można w filmotece Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

W 1935 roku wspólnie z twórcami, którzy wcześniej związani byli z rozwiązaną przez władzę grupą "Start", założyli Spółdzielnię Autorów Filmowych – należeli do niej również m.in. Wanda Jakubowska, Aleksander Ford czy Stanisław Wohl. Themersonowie redagowali też trójjęzyczne, wydawane po polsku, francusku i angielsku pismo "f.a" poświęcone filmowi artystycznemu.

Małżeństwo nie ograniczało wspólnej działalności jedynie do filmu, razem tworzyli też książki dla dzieci. Upraszczając, można byłoby powiedzieć, że Stefan je pisał, a Franciszka ilustrowała. Jak zaznaczała jednak w wywiadzie Jakuba Majmurka dla "Krytyki Politycznej" Adriana Prodeus, autorka biografii Themersonów:

To nie były żadne ilustracje. Dla Themersonów książka była artystycznie jednością. Tekstem graficznym. Tekst, typografia, ilustracje były tak samo ważne jak słowo. Owszem, Franciszka robiła ilustracje do innych książek, na przykład Tańcowała igła z nitką Brzechwy czy wydawnictw Flammariona, ale to była usługowa działalność. Gdy wyjechali do Francji, a potem do Anglii, z tego się głównie utrzymywali. Ich książki – nie tylko dla dzieci, ale też dla dorosłych – były wizualno-tekstową całością.

Pod koniec 1937 roku Themersonowie przeprowadzili się do Paryża. Tam zastała ich II wojna światowa. Po jej wybuchu Franciszka zaczęła pracować jako ilustratorka i kartografka dla Rządu RP na Uchodźstwie – to umożliwiło jej wyjazd do Londynu w 1940 roku. Stefan został powołany do wojska; do żony udało mu się dołączyć w 1942 roku. Ich dwuletnia rozłąka udokumentowana jest w wydanej w 2019 roku książce "Niewysłane listy. Listy, dzienniki, rysunki, dokumenty. 1940-1942".

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Franciszka Themerson w swoim studiu, fot. dzięki uprzejmości Themerson Estate

Obrazek

ubu_temerson_en_3.jpg

W 1943 zrealizowali w Anglii "Calling Mr. Smith" (polski tytuł: "Wzywamy Pana Smitha"), eksperymentalny, poetycko-dokumentalny film, który miał zwrócić oczy Anglii na rozgrywający się w Polsce horror wojny. Brytyjska cenzura wymusiła na twórcach zmiany – za zbyt szokujące uznano m.in. ujęcie, na którym widać młodą dziewczynę wiszącą na szubienicy. Dwa lata później, w 1945 roku zrobili swój ostatni film, "Oko i ucho", będący próbą przełożenia na język filmu czterech spośród pięciu pieśni Karola Szymanowskiego "Słopiewnie" (opus 46 bis) do słów Juliana Tuwima.

W 1948 roku założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, którego nazwa nawiązywała do wymyślonego przez Lewisa Carrolla słowa "Jabberwocky", będącego też tytułem jednej z jego powieści. Przez 31 lat jego istnienia wydali ponad 60 książek, m.in. Bertranda Russella, Raymonda Queneau, Anatola Sterna oraz samego Themersona. Największy rozgłos zyskał opublikowany przez nich po raz pierwszy po angielsku "Ubu Król" Alfreda Jarry’ego, którym Franciszka była bardzo zafascynowana – zaprojektowała kostiumy i scenografię do inscenizacji w reżyserii Michaela Meschke w sztokholmskim Marionetteatern w 1964 roku, z kolei w 1970 roku ukazał się jej komiks "Ubu" na podstawie sławnej sztuki.

W 1957 roku powstał Common Room – miejsce regularnych spotkań artystów, naukowców, intelektualistów, gdzie odbywały się odczyty, prezentacje utworów literackich, koncerty, wystawy, dyskusje. Tak jak w przypadku ich przedwojennej działalności w Polsce, Themersonowie doskonale czuli się w roli organizatorów i animatorów; woleli tworzyć na własnych zasadach nowe grupy, niż dołączać do tych już istniejących.

Franciszka Themerson – "Ubu" [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Oprócz tego Franciszka tworzyła obrazy, rysunki, projektowała scenografie i kostiumy (oprócz wspomnianego już "Ubu Króla" na koncie miała też "Operę za trzy grosze" Brechta dla Marionetteatern), wykładała w Bath Academy of Art oraz Wimbledon School of Art. Swoje obrazy określała jako bi-abstrakcyjne; jak tłumaczyła w wygłoszonym w 1957 roku w Common Room odczycie, odkąd skończyła formalną naukę, nieustająco starała się znaleźć własny język wizualny. Nie przepadała za ekspresjonizmem i ekspresjonizmem abstrakcyjnym. Ostatecznie stworzyła styl malarski, który sama nazywała bi-abstrakcjonizmem. Jak opowiadała sama artystka, zaczęło się od tego, że postanowiła na swoich obrazach umieszczać… panów w melonikach – reprezentantów angielskiej klasy wyższej, których poznała na emigracji:

Text

A potem stało się coś dziwnego. Moi panowie w melonikach zaczęli się zmieniać. Zaczęli zapominać o swoich melonikach, o tym, że są ważni. Przestali być śmieszni. Tu i ówdzie ośmielili się pokazać po sobie, że są zdolni do cierpienia. Przestali być panami – stali się mężczyznami, a czasem kobietami. Nie wstydzili się już wyrażać lęków czy zmartwień i robili to bez ekspresjonistycznego wtargnięcia w uczucia widzów.

Autor cytatu

źródło: odczyt F. Themerson, "Obrazy bi-abstrakcyjne", tłum. K. Kopcińska

W tym samym odczycie Themerson opisywała, jak ucieszyło ją, gdy jeden z krytyków nazwał jej obrazy "białymi współczesnymi malowidłami jaskiniowymi".

Stefan z kolei zajmował się pisaniem. Zaczął już w latach 30. od książek dla dzieci. Podczas wojennej rozłąki z Franciszką pisał też wiersze (opublikowane w 1943 roku w tomie "Dno nieba"). Po przyjeździe do Londynu początkowo współpracował z emigracyjnymi wydawnictwami, publikując m.in. w redagowanym przez Antoniego Słonimskiego miesięczniku "Nowa Polska" opowiadanie "Bayamus, czyli Teatr Poezji Semantycznej" w 1946 roku.

To w tym tekście pojawiło się pojęcie "poezji semantycznej", z którym Themerson kojarzony jest do dziś. Jak pisała Paulina Matysiak:

Text

Wynikała ona [poezja semantyczna] po części z eksperymentów w zakresie typografii (...), a po części z krytyki znaczeń i przeprowadzanych analiz semantycznych. Koncepcja ta miała na celu dążenie do precyzji i jasności wypowiedzi, powrót do pierwotnych znaczeń słów. Ostatecznie doprowadziło to do zastąpienia wyrazów ich słownikowymi definicjami oraz do nielinearnego układu graficznego. Poezja Semantyczna to "coś w rodzaju pisania poezji słowami odartymi z wszelkich skojarzeniowych aureoli, wziętymi tak wprost, jak je dostarcza słownik".

Autor cytatu

P. Matysiak, "Przestrzeń nie(o)pisana. Stefana Themersona strategia artystyczna"

Pierwszą powieść, "Wykład profesora Mmmaa", zaczął pisać w 1942 roku. Ostatecznie ukazała się w 1953 roku po angielsku, oczywiście nakładem Gaberbocchus Press. To powiastka filozoficzna, w której Themerson przygląda się rodzajowi ludzkiemu z perspektywy... termitów. Pisarz sam przygotował przekład na angielski, przedmowę napisał z kolei słynny filozof Bertrand Russell, który o książce pisał:

[J]est jędrna, pełna wyrazu, polotu i zjadliwego humoru. Nie mogę obiecać czytelnikowi, że będzie zrywał boki ze śmiechu, ale mogę mu przyrzec cierpką przyjemność płynącą z analizy nonsensu.

Z angielskim filozofem Themerson nawiązał kontakt listowny, wysyłając mu swoje teksty. Korespondencja szybko przerodziła się w prywatną znajomość. Polski artysta pozostawał pod intelektualnym wpływem Russella, do którego pisał (jeszcze przed spotkaniem na żywo): "Dawno temu książki Pańskie weszły mi w krew, jako element czasem ożywczy, a czasem doprowadzający do szaleństwa".

Format wyświetlania obrazka

mały obrazek [560 px]

Stefan Themerson na tle obrazu Franciszki Themerson, fot. dzięki uprzejmości CSW Warszawa

Obrazek

themerson stefan portret_6432742_0_0.jpg

W późniejszej twórczości Themerson podążał tropem, który wyznaczył sobie pisząc "Wykład Profesora Mmaa" – poddawał przetworzeniom gatunek, jakim jest powiastka filozoficzna, to poważnie zajmując się problemami tej dziedziny, to dobrodusznie z niej drwiąc. Tak jak "Wykład…" pozostawał pełnokrwistą powieścią dzięki przykuwającemu uwagę, pieczołowicie skonstruowanemu światu termitów, tak w pozostałych książkach Themerson również pożenił filozoficzne rozważania ze skrzącymi się humorem fabułami.

Część utworów Themerson napisał po angielsku – był zafascynowany możliwościami, jaką daje tworzenie w obcym języku. "Tom Harris", "Euklides był osłem" oraz "Wyspa Hobsona" po polsku ukazały się w przekładach autorstwa odpowiednio Ewy Krasińskiej, Ireny Szymańskiej i Ewy Kraskowskiej. Z kolei "Kardynała Pölätüo" oraz "Wykład Profesora Mmaa" Themerson sam przełożył na angielski. Prawie wszystkie książki Themersona ukazały się w Anglii nakładem Gaberbocchus Press. Wyjątkiem są dwie ostatnie powieści, "The Mystery of the Sardine" ("Euklides był osłem") oraz "Wyspa Hobsona", które wydane zostały przez Faber and Faber.

Jak w wywiadzie dla Magazynu Szum mówił Marcin Giżycki, współkurator "Dni Themersonów":

Text

Cała twórczość pisarska Themersona (…) jest jednym wielkim traktatem moralnym. Motyw godziwego postępowania i swoistej etyki przyrody (…) pojawia się nie tylko (…) w eseistyce, ale także, a może przede wszystkim, w powieściach. Przekaz jest w gruncie rzeczy prosty, forma natomiast niebanalna.

W 1972 roku Themerson skomponował również operę semantyczną "Święty Franciszek i wilk z Gubbio". Jej libretto i partytura to, jak można się spodziewać po Themersonie, intermedialny kolaż złożony z różnorodnych elementów.

Themersonowie zmarli w 1988 roku w Londynie – Franciszka w czerwcu, Stefan we wrześniu. Opiekunką ich spuścizny jest Jasia Reichardt, historyczka sztuki i kuratorka, siostrzenica Franciszki. Uporządkowane przez nią i wolontariuszy archiwum Themersonów zostało zakupione przez Bibliotekę Narodową i w 2015 roku znalazło się w Polsce.

Źródła: Janusz Lachowski, "Anatol Stern i Stefan Themerson. O Europie, a także przyjaźni dwóch awangardzistów na podstawie ich korespondencji wzajemnej z lat 1959–1968", Rocznik Biblioteki Narodowej, 2015, TOM XLVI, s. 269-288; "Themersonowie. Pies wykłada historię sztuki", rozmowa Jakuba Majmurka z Adrianą Prodeus, Krytyka Polityczna; "Stefan i Franciszka Themerson", katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Sztuki w Łodzi, 1982; "Notatki do krótkiej opowieści o życiu i twórczości Themersonów"; "Themersonowie – film i opowieść", Małgorzata Sady, Konteksty 1:97-102; "Podstawianie nogi", Karolina Iwaszkiewicz i Adam Pluszka, "Dwutygodnik"; Rozmowa z Marcinem Giżyckim, współkuratorem Dni Themersonów w Warszawie, "Magazyn Szum"

awangarda

artyści na emigracji

franciszka i stefan themersonowie