Aleksander Ford urodził się w rodzinie żydowskiej we Lwowie jako Mosze Lifszyc. Studiował historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Jako reżyser debiutował na początku lat trzydziestych. Pierwszym ważniejszym filmem, który przyniósł mu rozgłos, był nakręcony w 1932 "Legion ulicy" opowiadający o warszawskich gazeciarzach. W tym samym roku wyjechał do Palestyny, by nakręcić film i reportaże o osadnikach żydowskich ("Sabra", "Kronika Palestyńska", "Makabiada"). Tematykę społeczną podejmowały również obrazy "Ludzie Wisły" o wiślanych flisakach (1938, wraz z Jerzym Zarzyckim) i, zrealizowana w języku jidysz, "Droga młodych" opowiadająca o ośrodku dla dzieci chorujących na gruźlicę w Miedzeszynie (1936). W czasie II wojny światowej Ford przebywał w Związku Radzieckim, gdzie związał się z wytwórnią "Czołówka", następnie z Wytwórnią Filmową Wojska Polskiego, przekształconą w 1945 w Państwowe Przedsiębiorstwo "Film Polski".
Z tego okresu pochodzą filmy: "Przysięgamy ziemi polskiej", który ukazuje formowanie i zaprzysiężenie I Dywizji Wojska Polskiego, (1943) oraz "Majdanek - cmentarzysko Europy" (1944) - reportaż zarejestrowany 24 i 25 lipca 1944 roku, tuż po wyzwoleniu obozu przez wojska radzieckie.
Pierwszy zrealizowany po wojnie film Forda, "Ulica Graniczna" (1948), ukazuje tragiczne losy społeczności żydowskiej w okupowanej Warszawie. Reżyser określał go jako "film o małych ludziach na tle wielkiej epoki", jako że głównymi jego bohaterami jest, między innymi, grupka mieszkających w warszawskiej kamienicy dzieci. Film został nagrodzony Złotym Medalem na Festiwalu Filmowym w Wenecji w 1949 roku.
W 1951 roku zrealizował "Młodość Chopina", której scenariusz powstał na podstawie nowel o słynnym polskim kompozytorze autorstwa Jerzego Broszkiewicza, Gustawa Bachnera, Stanisława Hadyny i Jana Korngolda. Ford splata dojrzewanie artystyczne artysty z ważnymi wydarzeniami społeczno-politycznymi lat 1825-1830: Chopin obraca się w towarzystwie rewolucyjnej młodzieży warszawskiej, wyjeżdża na wieś, gdzie poznaje polską tradycję muzyczną i chłopskie pieśni, wreszcie znajduje się na emigracji, gdzie dowiaduje się o klęsce powstania listopadowego.
Socrealistyczna "Piątka z ulicy Barskiej" z 1954 roku była powrotem do tematyki współczesnej i rozliczeniem ze skutkami wojny. Dramat oparty na powieści Kazimierza Koźniewskiego opowiada o pięciu chłopcach, którzy, nie potrafiąc odnaleźć się w powojennej rzeczywistości, wkraczają na drogę przestępczą. W głównych rolach wystąpili m.in. Aleksandra Śląska i Tadeusz Janczar. Film został wyróżniony Nagrodą Jury na festiwalu w Cannes.
Kolejne dzieło Aleksandra Forda to jeden z pierwszych polskich filmów kolorowych (zrealizowany w systemie CinemaScope i na taśmie Eastmancolor) i jedna z najsłynniejszych produkcji w historii polskiego kina o rekordowej oglądalności (ogółem obejrzało go ponad trzydzieści milionów widzów). Mowa oczywiście o "Krzyżakach", ekranizacji powieści Henryka Sienkiewicza (scenarzyści - Ford i Jerzy Stefan Stawiński - czerpali również z "Krzyżaków 1410" Józefa Ignacego Kraszewskiego), prawdziwej superprodukcji, do której wykonano 28 tysięcy kostiumów i w którym uczestniczyło ponad 10 tysięcy statystów i 470 koni. Film został zrealizowany na zamówienie władzy i pełnił ważną rolę propagandową Jak pisał w 1960 roku w tygodniku "Film" Jerzy Pelc:
"obchody rocznicy [zwycięstwa grunwaldzkiego] miały charakter świadomej politycznej demonstracji przeciw odradzającemu się rewizjonizmowi zachodnioniemieckiemu".
Ford - jeden z założycieli START-u, przedwojennego stowarzyszenia promującego kino artystyczne, i szef Filmu Polskiego - był idealnym kandydatem na reżysera tak ważnego z punktu widzenia władz filmu, chociaż dwa lata wcześniej zdarzyło mu się "podpaść" urzędowi cenzorskiemu. Zrealizowany na podstawie opowiadania Marka Hłaski w 1958 roku "Ósmy dzień tygodnia" nie spodobał się I Sekretarzowi KC PZPR Wiesławowi Gomułce, który po kolaudacji ponoć stwierdził z oburzeniem, że "reżyserzy w Polsce widzą tylko picie wódki". I tak, film stał się "pułkownikiem" o rekordowym stażu: na swoją premierę czekał aż dwadzieścia pięć lat. W latach osiemdziesiątych owiany legendą film oglądano już głównie jako ciekawostkę, przede wszystkim dla kreacji aktorskich młodego Zbigniewa Cybulskiego i Soni Ziemman, która zresztą została żoną Hłaski. Sam pisarz film oceniał krytycznie, w odróżnieniu od publiczności w RFN, gdzie mógł wejść na ekrany już w 1958 roku. Pokazywany był również, jako kolejny z filmów Forda, na festiwalu w Wenecji.
Po sukcesie "Krzyżaków" Aleksander Ford zrealizował jeszcze dramat psychologiczny "Pierwszy dzień wolności" (1964), którego bohaterami są niemiecki lekarz i jego córki, zmuszeni, by skonfrontować się po wojnie z powracającymi z frontu Polakami. Film pokazywany był w konkursie głównym na festiwalu w Cannes.
W 1968, w wyniku antysemickiej nagonki, Ford został zmuszony do emigracji - wyjechał najpierw do Izraela, następnie do RFN, potem do Danii (na obczyźnie zrealizował filmy "Krąg pierwszy" i "Jest pan wolny, doktorze Korczak"), na koniec do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł śmiercią samobójczą w wieku 72 lat w roku 1980.
Jego działalność z perspektywy czasu oceniana jest wielorako - bez wątpienia był jedną z najważniejszych postaci polskiego kina, mawia się czasem, że gdyby w młodości znalazł się w Stanach, byłby jednym z "ojców Hollywood". David Halberstam w rozmowie z Andrzejem Wajdą powiedział wręcz o Fordzie, że "gdyby on przyjechał do USA w latach 20., to byłby nie tylko Goldwynem, ale Goldwyn-Meyerem". Nie da się przecenić jego zasług dla powstania zespołów filmowych, i łódzkiej szkoły filmowej, gdzie w latach 1954-56 sprawował funkcję dziekana Wydziału Reżyserii Dla wielu twórców był mistrzem, jednak niemal niepodzielna władza, jaką sprawował nad całą gałęzią przemysłu sprawiała, że potrafił być dominujący i podcinać skrzydła młodszym twórcom. Jego historia - od wszechmocy do upadku - pozostaje jedną z najbardziej poruszających historii polskiego świata filmowego.
Stanisław Janicki poświęcił Fordowi książkę biograficzną, a także film dokumentalny „Kochany i nienawidzony. Dramat życia i śmierci twórcy Krzyżaków” (2002).
Źródła: Dziennik Łódzki, Onet.pl, filmpolski.pl, oprac. NMR, listopad 2016.
