Niezwykłe polskie cmentarze
Na cmentarze chodzimy głównie z powodu naszych zmarłych bliskich. Wiele nekropolii w Polsce odznacza się jednak także wyjątkowym klimatem, historią, architekturą.
Cmentarz Powązkowski w Warszawie
Najstarsza nekropolia w stolicy została założona w 1790 roku. Wtedy cmentarz liczył 2 hektary, dziś zajmuje ich 44. Dwa lata później na skraju cmentarza Dominik Merlini, nadworny architekt Augusta III Sasa, potem Stanisława Augusta Poniatowskiego, autor m.in. Pałacu na Wodzie w Łazienkach czy Królikarni, zaprojektował kościół św. Karola Boromeusza, który do dziś zdobnymi, białymi wieżami góruje nad okolicą.
Na Cmentarzu Powązkowskim pochowanych jest ok. miliona osób. Najbardziej znanym fragmentem nekropolii jest Aleja Zasłużonych, miejsce spoczynku wielu postaci niezwykle ważnych dla polskiej historii, kultury, nauki. Są tu wiekowe groby – np. Hugona Kołłątaja czy żołnierzy z czasów insurekcji kościuszkowskiej, a także współczesne groby niedawno zmarłych artystów, m.in. Julii Hartwig czy Wojciecha Młynarskiego.
Cmentarz Rakowicki w Krakowie
Podobnie jak na Cmentarzu Powązkowskim, także na Rakowickim znajduje się sektor z mogiłami osób szczególnie zasłużonych dla historii Polski. Ze względu na ważną pozycję, jaką Kraków zajmuje na artystycznej mapie kraju, jest tu pochowanych wiele postaci ze świata sztuki, m.in. Helena Modrzejewska, Tadeusz Kantor, Piotr Skrzynecki, Marek Grechuta, Wisława Szymborska. Wśród zabytkowych mogił znaleźć można nagrobki, projektowane przez najważniejszych polskich rzeźbiarzy, m.in. Xawerego Dunikowskiego, Wacława Krzyżanowskiego, Franciszka Mączyńskiego czy Bronisława Chromego.
Cmentarz Centralny, Szczecin
Cmentarz Centralny w Szczecinie powstał w 1900 roku; jego pierwotny projekt opracował Wilhelm Meyer-Schwartau, ostateczny kształt temu terenowi nadał kilkanaście lat później Georg Hannig. Obiekt słynie z tego, że jest trzecią co do wielkości nekropolią w Europie. Jednak to nie zajmowana powierzchnia jest najbardziej godna uwagi. Szczeciński cmentarz to rozległe założenie parkowe z pawilonami w różnych stylach architektonicznych oraz zabytkową zielenią. Na teren nekropolii prowadzi brama, wzniesiona w stylu neoromańskim, w podobnej stylistyce zbudowano cmentarną kaplicę. Wśród grobów nietrudno znaleźć tu liczne zabytkowe i cenne pod względem artystycznym mauzolea i kompozycje rzeźbiarskie. W 2007 roku na obszarze cmentarza powstało lapidarium – odtworzone geometryczne założenie rzeźbiarsko-ogrodowe, projektowane jeszcze przez Georga Hanniga. Zebrano tu wiele elementów architektonicznych i rzeźb nagrobnych, pochodzących z nieistniejących już grobów.
Stary Cmentarz w Łodzi
Założony w 1855 roku cmentarz jest trójwyznaniowy, co doskonale odzwierciedla wielokulturowość ówczesnej Łodzi. Na jednym terenie istnieją to do dziś nekropolie katolicka, ewangelicka i prawosławna. Są tu pochowani słynni XIX-wieczni łódzcy przemysłowcy, osoby ważne dla rozwoju miasta, działacze społeczni, prawnicy, lekarze, twórcy kultury.
Ponad 200 nagrobków z tego cmentarza znajduje się dziś w rejestrze zabytków, wiele z nich to wybitne przykłady rzeźby i małej architektury. Najokazalszym spośród zabytków na tym cmentarzu jest wzniesione w 1888 roku mauzoleum Karola Scheiblera w formie ogromnej, neogotyckiej kaplicy projektu Edwarda Lilpopa i Józefa Dziekońskiego.
Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem
Cmentarz został ufundowany w 1848 roku przez Jana Pęksę i jest najstarszą nekropolią w stolicy Podhala. Swoją nazwę zawdzięcza nazwisku fundatora oraz położeniu: w gwarze góralskiej "brzyz" ("brzyzek") oznacza urwisko nad potokiem.
Miejsce jest wyjątkowe ze względu na malownicze położenie oraz liczne przykłady sztuki ludowej (zabytkowe drewniane krzyże i rzeźby); na cmentarzu znajduje się także kilka rzeźb autorstwa Władysława Hasiora. Uwagę przyciągają również nazwiska pochowanych tu zmarłych. Spoczywają tu twórcy istotni nie tylko dla Zakopanego, ale też dla kultury czy nauki polskiej. Są wśród nich Tytus Chałubiński, Sabała, Stanisław Witkiewicz i jego syn – Witkacy (to grób symboliczny), Kornel Makuszyński, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Karol Stryjeński, Antoni Kenar.
Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu
Przez wiele dekad cmentarze żydowskie w Polsce pozostawały zapomniane i zaniedbane. W ostatnich latach część z nich została na szczęście uporządkowana i dziś stanowią nie tylko miejsca spoczynku zmarłych, ale i cenne zabytki. Jedną z najpiękniejszych takich nekropolii jest Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu. Jego początki sięgają drugiej połowy XIX wieku. Ze względu na to, że na miejsce ostatniego spoczynku tę nekropolię wybierali majętni Żydzi (także mieszkający poza granicami dzisiejszej Polski), na cmentarzu powstało wiele monumentalnych, zdobnych, efektownych mauzoleów i nagrobków. Znaleźć tu można nawet przykłady małej architektury w stylu mauretańskim czy egipskim. Stary Cmentarz Żydowski ma 4,6 ha powierzchni i liczy ok. 12 tysięcy nagrobków. Dziś jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia.
Cmentarz mennonicki w Sosnówce
Pod koniec XVI wieku mieszkający do tej pory w Holandii mennonici – wyznawcy odłamu protestantyzmu – w wyniku prześladowań musieli opuścić swój kraj. Niektórzy z nich osiedli w tolerancyjnej wówczas Polsce, szczególnie chętnie w Dolinie Dolnej Wisły. Właśnie tam, w Sosnówce, w powiecie grudziądzkim znajduje się jeden z zachowanych w Polsce cmentarzy mennonickich. Nekropolia założona została prawdopodobnie ok. 1690 roku – wśród zachowanych pozostałości nagrobków można znaleźć te pamiętające XVII wiek. Na bramie cmentarnej dziś znajduje się tablica, na której wyliczono najcenniejsze zabytki tego miejsca:
Zachowany czytelnie układ przestrzenny, liczne nagrobki o wybitnej wartości artystycznej. Najstarsze datowane z lat 1691, 1836, 1861. Relikt bramy głównej.
Cmentarz Muzułmański w Kruszynianach
Muzułmanie to mniejszość, która na należących do Polski ziemiach żyła już ponad 600 lat temu. W Kryszynianach cmentarz w II połowie XVII wieku założyła społeczność tatarska. Najstarszy zachowany w tym miejscu nagrobek pochodzi z 1699 roku. Co ciekawe, nekropolia do dziś służy jako miejsce pochówku wyznawców islamu. Na jednym terenie, w sąsiedztwie zabytkowego, drewnianego meczetu z XVIII wieku można tu zobaczyć nagrobki sprzed 300 lat i te zupełnie współczesne.
Cmentarz przy ulicy Lipowej w Lublinie
Historia cmentarza przy ulicy Lipowej w Lublinie sięga 1794 roku. Od początku istnienia nekropolia miała wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter, do dziś zachowane są tu nagrobki katolickie, ewangelickie i prawosławne. Ze względów historycznych szczególnie cenna jest ta trzecia część nekropolii. Ponad 500-wiekowym nagrobkom towarzyszy tu wzniesiona w pierwszych latach XX wieku Cerkiew Świętych Niewiast Niosących Wonności, ceglana kaplica w stylu bizantyjsko-ruskim, dwupoziomowa i pięciokopułowa. Obiekt ten w niewielkiej skali zbiera wszystkie najważniejsze elementy architektury prawosławnej.
Cmentarz Łemkowski, Świerzowa Ruska
Świerzowa Ruska w Beskidzie Niskim była łemkowską wsią, założoną prawdopodobnie w drugiej połowie XVI wieku. Na początku XX wieku we wsi mieszkało blisko 500 osób, działała szkoła ludowa, cerkiew. W 1947 roku wieś wysiedlono, a zabudowania pozostały opuszczone i popadły w ruinę. Teren dawnej wioski znalazł się po latach na terenie Magurskiego Parku Narodowego i długo był niedostępny nawet dla turystów. W 2015 roku jednak utworzono tu nie tylko szlaki, ale i liczącą osiem przystanków ścieżkę edukacyjną, dzięki której można poznać dzieje mieszkających tu Łemków oraz zwiedzić zachowany w niewielkim stopniu miejscowy cmentarz. Dwadzieścia kamiennych nagrobków (niektóre z XIX wieku) i drewniane krzyże i rzeźby to dziś jedyne pamiątki po ludziach zamieszkujących to miejsce przez kilkaset lat.
Cmentarz Południowy, Antoninów, gmina Piaseczno
Mimo że na terenie Polski dominują nekropolie zakładane przed wieloma laty, powstają też nowe obiekty. Do tej grupy należy Cmentarz Południowy, zbudowany pod koniec lat 90. XX wieku w Antoninowie, na południowych peryferiach Warszawy. To bardzo ciekawy przykład obiektu użyteczności publicznej, który ze względu na funkcję musiał otrzymać wyjątkową formę. Zespół architektów pod kierunkiem Piotra Szaroszyka stworzył kompleks kameralnych zabudowań (sale ceremonialne, dom przedpogrzebowy, administrację itp.), które wpisano w krajobraz i połączono z alejami grobów czy katakumb. Za pomocą prostych środków współczesnej architektury projektanci zbudowali charakterystyczny dla cmentarzy nastrój zadumy, wyciszenia. Architekci tak tłumaczą swój pomysł:
Kompozycję urbanistyczną cmentarza oparto na zasadzie zachowania i kontynuacji istniejącego w tym miejscu polnego, mazowieckiego krajobrazu. Pola i sady przekształcono w kwatery grobów, miedze – w alejki, zachowano wszystkie niezdewastowane wcześniej drzewa i krzewy.
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy