Życiorys
Urodził się w zamożnej, ziemiańskiej rodzinie – jego ojciec, Adolf Tetmajer, był posłem do Sejmu Krajowego Galicji, właścicielem ziemskim i marszałkiem powiatu nowotarskiego. Jego starszym, przyrodnim bratem był malarz Włodzimierz Tetmajer. W 1883 roku, po sprzedaży wiejskiego majątku, rodzina Tetmajerów przeniosła się do Krakowa, gdzie przyszły poeta uczęszczał do gimnazjum. W 1884 zdał maturę i rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był współredaktorem Kuriera Polskiego (1889-93). W 1895 jako sekretarz Adama Krasińskiego przebywał w Heidelbergu. Po powrocie do kraju mieszkał w Krakowie i Zakopanem, odbywał także liczne podróże po Europie – do Włoch, Szwajcarii, Francji i Niemiec. Podczas I wojny światowej był ideowo związany z Legionami, redagował także pismo Praca Narodowa i zorganizował Komitet Obrony Spisza, Orawy i Podhala. Po wojnie zamieszkał w Warszawie, w 1921 roku został wybrany prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy, w 1928 – wyróżniony nagrodą literacką miasta Warszawy, a w 1934 roku mianowany członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury. Choroba psychiczna i utrata wzroku uniemożliwiła mu twórczość przez kilkanaście ostatnich lat życia. W 1939 roku, po wybuchu wojny, Przerwa-Tetmajer został pozbawiony pomocy i usunięty z Hotelu Europejskiego, gdzie miał zapewnione utrzymanie i mieszkanie. Niedługo potem zmarł w szpitalu.
Ludźmierz, stary dwór Tetmajerów, w którym urodził się Kazimierz Przerwa-Tetmajer, fot. nac.gov.pl Twórczość
Za właściwy początek twórczości Przerwy-Tetmajera uznaje się wydane w 1891 roku "Poezje" – tom, który oprócz charakterystycznych dla późniejszej twórczości wierszy młodopolskich zawierał jeszcze liczne utwory dotyczące problematyki społecznej. Wydane w 1894 roku "Poezje. Seria Druga" przyniosły mu wielką sławę i popularność, którą ugruntowały wydane w 1898 roku "Poezje. Seria trzecia". W swoich wierszach-manifestach wyrażał panujące w jego pokoleniu nastroje zniechęcenia i poczucia niemocy – pisał np. "Melancholia, smutek, zniechęcenie są treścią mojej duszy" w cyklu "Zamyślenia").
Fascynował się filozofią Schopenhauera i Nietzschego oraz filozofią indyjską (zwłaszcza pojęciem nirwany – stworzył nawet wiersz "Hymn do Nirwany"). Poczucie dekadentyzmu końca wieku doszło do głosu w sławnym utworze "Koniec wieku XIX", a uwielbienie dla sztuki w słynnym wierszu "Evviva l'arte". Stał się w opinii ogółu ucieleśnieniem poety modernistycznego, czego wyrazem było umieszczenie go pod postacią Poety w wystawionym w 1901 roku "Weselu" Wyspiańskiego. W kolejnych czterech seriach swoich "Poezji", wydawanych w latach 1900-1912, kontynuował wiele z powyższych motywów, odchodząc jednak od prostych lirycznych wyznań w kierunku wyrażania tych samych nastrojów ekwiwalentami obrazowymi i liryką nastrojowo-symbolistyczną (m.in. "Anioł Pański").
Przerwa-Tetmajer nadał nową, śmiałą jak na owe czasy formę swoim erotykom, zrywając z wielowiekową pruderią oficjalnej poezji polskiej, opisując w odważny sposób sceny miłosne, a w przedmiotowy – kobiece ciała ("Lubię, kiedy kobieta omdlewa w objęciu"), ukazując miłość nie tylko jako hedonistyczną chęć użycia, lecz także jako źródło swojego ukojenia i ucieczki od własnego istnienia ("Hymn do miłości"), a nawet wydostania się z nastrojów dekadenckich ("Dla rymu III", zaczynający się od słów "A kiedy będziesz moją żoną").
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, fot. nac.gov.pl Uważany był za jednego z największych piewców piękna Tatr. Górska przyroda była inspiracją jego licznych wierszy, często stawała się ukojeniem i ucieczką od melancholii, podobnie jak uroda gwary góralskiej, tężyzna ludu i jego zbójnickich bohaterów (poeta fascynował się postacią Janosika). Opisy przyrody (takie np. jak w wierszu "Melodia mgieł nocnych") służyły również wyrażeniu nastroju, wykorzystywały technikę impresjonistyczną, pełne były wrażeń ulotnych z pogranicza ciszy i głosu, kształtu i bezkształtu.
Pisał również prozę, w swoim czasie cieszącą się sporą popularnością. W 1896 wydał nagrodzone w konkursie krakowskiego Czasu opowiadanie "Ksiądz Piotr", w latach 1903-1910 ogłaszał pisane gwarą góralską gawędy ludowe "Na skalnym Podhalu", opisujące życie górali tatrzańskich, dziś uznawane za najdoskonalszy utwór Przerwy-Tetmajera. W 1912 roku wydał "Legendę Tatr" – dwie powieści historyczne o świecie chłopskim, a w latach 1913-17 "Koniec epopei", utwór historyczny o czasach napoleońskich, mający w zamierzeniu rywalizować z "Popiołami" Żeromskiego. Tworzył również poczytne powieści o życiu artystów ("Anioł śmierci", 1898, "Zatracenie", 1905) i satyryczne – "Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem".
Napisał trzy dramaty: "Zawisza Czarny" (1901), "Rewolucja" (1906) i "Judasz" (1917). Dwa pierwsze, pomimo dosyć przychylnych uwag krytyki, nie odniosły sukcesu, trzeci był wystawiony przez Redutę Juliusza Osterwy – przedstawienie to zebrało bardzo przychylne recenzje, jednak głównie dzięki znakomitej inscenizacji, a nie wartości samego tekstu. Dramaty Przerwy-Tetmajera, nie wznawiane i nie komentowane, szybko poszły w zapomnienie.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer dosyć szybko uzyskał wielką sławę, jednak trwała ona raczej krótko – choć jeszcze w 1912 roku z wielką pompą świętowano jubileusz dwudziestopięciolecia jego twórczości, to od tego czasu jego popularność nieustannie malała, co wiązało się także z nasileniem choroby psychicznej. Tadeusz Boy-Żeleński we wspomnieniu pośmiertnym napisał:
Dla świata umarł od dawna – przeszło ćwierć wieku temu. Nieubłagana choroba dzieliła go od ludzi zasłoną prześladowczych urojeń.
Dziś pamiętany jest głównie jako autor dekadenckich liryków z końca wieku oraz gawędy góralskiej "Na Skalnym Podhalu".
Twórczość:
- "Illa", Kraków, Poznań 1886
- "Allegoria", Kraków 1887
- "Poezje", Kraków 1891
- "Poezje. Seria druga. Sfinks. Fantazja dramatyczna", Kraków 1894
- "Ksiądz Piotr", Kraków 1896
- "Anioł śmierci", Warszawa 1898
- "Poezje. Seria trzecia", Warszawa 1898
- "Otchłań. Fantazja psychologiczna", Warszawa 1900
- "Poezje. Seria czwarta", Warszawa 1900
- "Panna Mery. Powieść współczesna", Warszawa 1901
- "Zawisza Czarny. Fantazja dramatyczna", Kraków 1901
- "Na Skalnym Podhalu", cz. I-V, Warszawa, Lwów, Kraków 1903-1910; wyd. całości: Kraków 1914
- "Zatracenie. Romans", Warszawa 1905
- "Poezje. Seria piąta", Warszawa 1905
- "Bajeczny świat Tatr", Warszawa 1906
- "Poezje współczesne", Kraków 1906
- "Rewolucja", Kraków 1906
- "Król Andrzej. Powieść", Warszawa 1908
- "Z wielkiego domu", Warszawa 1908
- "Legenda Tatr", cz. 1 "Maryna z Hrubego", Warszawa 1910, cz. 2 "Janosik Nędza Litmanowski", Warszawa 1911
- "Poezje. Seria szósta", Warszawa 1910
- "Szkice", Warszawa 1910
- "Gra fal. Powieść w związku z <<Królem Andrzejem>>", Warszawa 1911
- "Poezje. Seria siódma", Warszawa 1912
- "Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem. Anegdota", Warszawa 1912
- "Koniec epopei", t. 1-4, Warszawa 1913-1917
- "O żołnierzu polskim", Oświęcim 1915
- "Epilog", Kraków 1917
- "Judasz. Tragedia w 4 aktach", Kraków 1917
- "Poezje. Seria ósma", Warszawa 1924
Niektóre wybory poezji:
- "Poezje", Warszawa, PIW 1958 (wybór i wstęp J.Z. Jakubowski)
- "Poezje wybrane", Wrocław, BN 1968, seria 1 nr. 123 (opracowanie i wstęp: J. Krzyżanowski)
- "Wybór poezji", Wrocław 1991 (wstęp i komentarz: I. Sikora)
- "Poezje", Kraków 1996 (wybór: M. Baranowska)
Autor: Bartłomiej Szleszyński, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, maj 2003
