Budynki, które leczą duszę
Pierwsze placówki zajmujące się chorymi psychicznie powstawały na terenie Polski już w XV wieku. W połowie XVII wieku profesjonalnych domów dla obłąkanych działało już kilka. Choć to potrzebne i pożyteczne obiekty, wiele szpitali psychiatrycznych owianych jest legendami.
W Polsce już w średniowieczu roztaczano opiekę nad osobami chorymi psychicznie. Zajmowali się tym przede wszystkim zakonnicy i zakonnice; np. już w połowie XV wieku przy zamku krzyżackim w Świeciu działał Thorichte Hof (dziedziniec nierozumnych), jedna z najstarszych znanych tego typu placówek. Co ciekawe w tym samym mieście do dziś istnieje najdłużej, nieprzerwanie działający szpital psychiatryczny w Polsce – założono go w pobernardyńskim klasztorze w połowie XIX wieku – w 2015 roku placówka obchodziła 160-lecie istnienia.
Tradycja zajmowania się osobami cierpiącymi na choroby duszy ma w Polsce długą tradycję (obowiązek opieki nad obłąkanymi w prawie zapisano już w XVI wieku – ustanowił je król Zygmunt Stary w spisanym w 1529 roku tzw. Pierwszym Statucie Litewskim). Przez wieki zmieniły się metody leczenia i diagnozowania, znacznie wzrosła wiedza o chorobach psychicznych. Do dziś trwają jednak legendy związane ze szpitalami.
Szpital Tworkowski, Pruszków
Idea budowy pod Warszawą szpitala psychiatrycznego narodziła się w latach 30. XIX wieku. Dzięki uporowi środowiska lekarskiego pomysł udało się zrealizować w latach 90. tego samego stulecia – to wtedy powstały pierwsze zabudowania na kupionej na potrzeby szpitala, liczącej 58 hektarów części dawnego folwarku Tworki.
Szpital Tworkowski to jedna z najbardziej znanych i cenionych tego typu placówek w Polsce. Szpital dziś przypomina swego rodzaju "miasto w mieście", z licznymi budynkami o rozmaitej funkcji (np. w 1904 roku na terenie Tworek zbudowano cerkiew ormiańską, w 1930 roku rekonsekrowaną na kościół rzymskokatolicki); ponadto kompleks rozwijany był zgodnie z ideą miasta ogrodu, jest więc zatopiony w zieleni.
Ponieważ szpital był rozbudowywany przez kilka dekad, poszczególne obiekty wzniesiono w różnych stylach architektonicznych – od neogotyku (w Tworkach pracował m.in. słynny twórca neogotyckich świątyń, Józef Pius Dziekoński), przez art deco i styl dworkowy (rozbudowa w okresie dwudziestolecia międzywojennego), aż po powojenny modernizm.
Szpital w Kobierzynie koło Krakowa
Szpital im. dr. J. Babińskiego w Krakowie-Kobierzynie jest największą tego typu placówką w Małopolsce. To nowoczesna jednostka medyczna, ale i godne uwagi założenie architektoniczno – parkowe. Mówi się, że to "szpital ogród", wzorowany na opracowanej pod koniec XIX wieku idei miasta ogrodu. Pomysł zbudowania ośrodka leczniczego dla chorych psychicznie narodził się w Krakowie w 1903 roku, w 1907 ruszyła budowa, która jednak przeciągnęła się aż do 1917 roku. Kompleks rozlokowanych wśród zieleni, kameralnych zabudowań szpitalnych zaprojektowali Władysław Klimczak, Zygmunt Jarlany, Andrzej Dodkowski i Tadeusz Zieliński, łącząc elementy stylu dworkowego z modnymi wówczas wpływami austriackiej secesji czy stylu art deco. Wśród szpitalnych pawilonów niezwykle wysmakowaną formą wyróżniają się m.in. budynki dawnej administracji i izby przyjęć, teatru, willa dyrektora. Choć wiele razy rozbudowywany, szpital zachował do dziś urok malowniczego kompleksu reprezentującego architekturę najwyższej próby z pierwszych lat XX wieku.
Zofiówka, Otwock
Historia obiektu zwanego Zofiówką jest tragiczna, a jednocześnie niczym w soczewce zbierają się w niej dramatyczne wydarzenia, które dotknęły nasz kraj w ostatnim stuleciu. Towarzystwo Opieki nad Umysłowo i Nerwowo Chorymi Żydami przez wiele lat starało się o budowę profesjonalnej placówki leczniczo-opiekuńczej; udało się to w 1907 roku, dzięki Zofii Endelmanowej, która na potrzeby budowy przekazała swoją biżuterię. W ten sposób najliczniejsza mniejszość zamieszkująca teren Polski zyskała nowoczesny szpital, w którym można było leczyć blisko 300 osób jednocześnie. W czasie II wojny światowej Zofiówka znalazła się na terenie otwockiego getta; Niemcy zwozili tu chorych psychicznie pacjentów z innych miast, aby wszystkich w sierpniu 1942 roku wszystkich zamordować lub wywieźć do Treblinki. Niedługo później w Zofiówce powstał ośrodek nazistowskiej akcji Lebensborn, w ramach której dobierano w pary osoby o stosownym pochodzeniu i wyglądzie, aby rozwijać "rasę nadludzi".
Po II wojnie światowej dawny żydowski ośrodek psychiatryczny przemieniono w sanatorium dla chorych na gruźlicę, w latach 80. znów leczono tam choroby psychiczne, jednak od 1998 roku zabytkowy budynek wraz z parkiem jest opuszczony i popada w ruinę.
Zakład psychiatryczny w Owińskach
Podobnie jak otwocka Zofiówka, zakład psychiatryczny w Owińskach w Wielkopolsce ma także swoją mroczną historię. W 1838 roku na potrzeby szpitala dla psychicznie chorych adaptowano zabudowania należące niegdyś do klasztoru cystersów. Była to pierwsza tego typu placówka, powstała na terenie Wielkopolski. Szpital dynamicznie się rozwijał – podobno w chwili wybuchu II wojny światowej przebywało tu ok. tysiąca pacjentów.
Już we wrześniu 1939 roku szpital objęto zbrodniczą nazistowską akcją T4, w ramach której Niemcy eksterminowali osoby chore psychicznie. Wszyscy pacjenci placówki w Owińskach stracili życie – wywieziono ich w Fortu VII w Poznaniu, gdzie zginęli za sprawą pierwszy raz użytego do mordowania ludności cywilnej gazu. Po wojnie obiekt pełnił funkcję ośrodka wychowawczego dla młodzieży, od 1994 roku pozostaje jednak pusty. Mimo że posiada prywatnego właściciela (który planował utworzenie tu m.in. domu starców) popada w coraz większą ruinę – jest za to miejscem popularnym wśród eksploratorów opuszczonych obiektów oraz… horrorów. Bo podobno w szpitalu do dziś straszy.
Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Obrzyce
Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Obrzyce koło Międzyrzecza (dziś Obrzyce do część miasta Międzyrzecz) pierwszych pacjentów przyjął w 1904 roku. Nazywał się wtedy Zakładem dla Obłąkanych i składał z rozlokowanych na geometrycznej siatce wewnętrznych uliczek licznych zabudowań (powstało m.in. 13 pawilonów dla chorych, budynek administracyjny, kościół, zaplecze gospodarcze i techniczne, domy dla dyrekcji i lekarzy). Teren szpitala zaprojektowano tak, by sprawiał przyjazne wrażenie: przypomina on raczej willowe osiedle niż placówkę medyczną, na teren prowadzi ozdobna brama, a domy mają zdobne formy z wysokimi dachami i ceglanym detalem. Mimo że szpital był wielokrotnie rozbudowywany, do dziś widać ślady uporządkowanej, niemieckiej koncepcji. Jedenaście budynków z tego kompleksu znajduje się w rejestrze zabytków.
Aż do wybuchu II wojny światowej szpital służył leczeniu pacjentów z terenu Prus; w 1941 roku i ta placówka stała się miejscem przeprowadzenia akcji T4 – chorych o innym niż niemieckie pochodzeniu zamordowano. Mimo tragicznej historii zaraz po wojnie szpital znów zaczął działać. Pacjentów leczy się tu do dziś, w nowych i zabytkowych pawilonach.
Opactwo Cystersów w Lubiążu
Opactwo Cystersów w Lubiążu to jeden z najcenniejszych zabytków epoki baroku nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Zaliczany do największych obiektów sakralnych na świecie rozwijał się od XIV do XVIII wieku, najbardziej efektowna jego część – Pałac Opatów – powstała w ostatnich latach XVII wieku.
Dziś doskonale zdajemy sobie sprawę z wartości zachowanych murów i bardzo bogato zdobionych wnętrz, przed laty opactwo – choćby ze względu na swoją imponującą skalę – było jednak wykorzystywane do rozmaitych funkcji. W burzliwych latach tuż po II wojnie światowej, kiedy tereny Dolnego Śląska były obiektem międzynarodowych tarć i gier politycznych, w zdobnych salach klasztoru działał szpital psychiatryczny dla żołnierzy Armii Czerwonej. Wracającym ze straszliwej wojny żołnierzom – niezależnie po której stronie frontu walczyli – na pewno potrzebna była pomoc psychiatrów. Ciekawe, czy barokowe wnętrza lubiąskiego opactwa wspomagały proces ich zdrowienia?
Szpital psychiatryczny w Kortowie, Olsztyn
Kortowo – to nazwa znana pewnie przede wszystkim studentom. W tej olsztyńskiej dzielnicy istnieje nowoczesne miasteczko akademickie, stworzone na potrzeby Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. O ile większość obiektów w tym kompleksie to gmachy wzniesione współcześnie, dzieje starszej części Kortowa sięgają XIX wieku. Z tego okresu zachowały się tu nie tylko charakterystyczne ceglane budynki, ale i park z ponad setką gatunków drzew (rośnie tu m.in. egzotyczna metasekwoja chińska), z których część jest dziś pomnikami przyrody.
Te zabytkowe obiekty, które po II wojnie światowej przystosowano do potrzeb wyższej uczelni, to pozostałości po istniejącym tu od lat 80. XIX wieku szpitalu psychiatrycznym. Medyczna placówka działa tu aż do 1939 roku, kiedy to w ramach akcji nazistowskiej T4 większość pacjentów eksterminowano.
Historia tego obiektu – choć tragiczna – nie odbiega niestety od losów wielu innych szpitali psychiatrycznych, działających w tamtym czasie na dzisiejszych terenach Polski. Wokół Kortowa jednak narosło przez lata szczególnie dużo mitów i legend. Mówi się, że działający tu pruski szpital był miejscem pełnym okrucieństwa, w którym pacjentów nie leczono, a dręczono, prowadząc na nich eksperymenty medyczne; panowała tu wyjątkowo wysoka śmiertelność, a pacjenci kierowani tu na leczenie nigdy już nie wracali do domów. Jaka była prawda – trudno dziś dociec.
Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Drewnica w Ząbkach
Nauki psychiatryczne dynamicznie rozwijały się pod koniec XIX i na początku XX wieku – to wtedy w Europie powstało najwięcej szpitali, które służą pacjentom do dziś. Choć eksperci od lat biją na alarm, twierdząc, że chorych przybywa, a problemy psychiczne są zmorą naszych czasów, nowych placówek buduje się niewiele.
Jednym z wyjątków jest szpital w Ząbkach pod Warszawą. Historia tej placówki także sięga końca XIX wieku – założono ją z inicjatywy Pelagii Popławskiej, wykształconej w Szwajcarii lekarki i działaczki społecznej, założycielki Warszawskiego Towarzystwa Pomocy Lekarskiej i Opieki nad Psychicznie i Nerwowo Chorymi. W 1903 roku szpital zaczął działać w dawnych wojskowych barakach, które służyły pacjentom jeszcze do niedawna. W październiku 2018 roku oddano do użytku supernowoczesny kompleks nowych zabudowań. Niskie, pawilonowe obiekty zaprojektowało biuro Pas Projekt Archi Studio, dbając o to, aby architektura była maksymalnie przyjazna pacjentom. Poza salami szpitalnymi powstały tu także m.in. sale do muzykoterapii, centrum rehabilitacji, kawiarnia, czytelnia, sala konferencyjna, ogród zimowy.
Budowa szpitala w Ząbkach to pierwsza tego typu inwestycja w Polsce po II wojnie światowej.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]