Tatarzy stanowili jedyne ogniwo łączące Rzeczpospolitą ze światem islamu i kulturą orientu. Materialnym śladem ich obecności na ziemiach polskich jest Szlak Tatarski, który obejmuje Białystok oraz Sokółkę, Bohoniki, Kruszyniany, Krynki i Supraśl. Choć liczy jedynie 150 km, pozwala doświadczyć wyjątkowości miejsca, w którym przez 400 lat żyli obok siebie katolicy, żydzi, prawosławni i muzułmanie.
Skąd pochodzą polscy Tatarzy?
Pierwsi Tatarzy przybyli do Polski w XIV w., kiedy to Wielki Książe Litewski Witold udzielił im schronienia w nagrodę za służbę żołnierską w wojnie z Krzyżakami. Przybysze w większości byli politycznymi wygnańcami, starszyzną Złotej Ordy i Chanatu Krymskiego. Ich kunszt bojowy okazał się niezwykle potrzebny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w burzliwym okresie, jakim był wiek XV.
Tatarzy walczyli dzielnie pod Grunwaldem w 1410 r. Przez kilka kolejnych stuleci nadawano im tytuły rycerskie, odznaczenia i ziemie za zasługi żołnierskie u boku polskiej armii. Jan III Sobieski podarował Tatarom znaczne połacie ziem na Podlasiu, chcąc ich udobruchać, gdy w XVII w. wzniecili bunt z powodu zakwestionowania przez polską szlachtę ich prawa do szlachectwa. Blisko dzisiejszej granicy polsko-białoruskiej Tatarzy utworzyli swoją enklawę, która stać się miała największym ośrodkiem kultury muzułmańskiej w Polsce. Jej mieszkańcy nazywani są Tatarami litewskimi (jako że zamieszkiwali litewską część Rzeczypospolitej Obojga Narodów), Tatarami polskimi, Lipkami bądź Muślimami.
Kim oni są?
Etnologowie wyróżniają trzy wyróżniające cechy tej mniejszości. Po pierwsze, Tatarzy jako jedyna społeczność w Polsce są muzułmanami i to właśnie zasługą religii jest zachowanie przez nich odrębnej kultury i tożsamości. Tatarska wersja islamu, wywodząca się z odłamu sunnickiego, różni się nieco od dominującej na Bliskim Wschodzie, głównie ze względu na długotrwałe wpływy katolicyzmu. Tatarzy mają w zwyczaju na przykład ubierać choinkę na Boże Narodzenie, a zamiast do Mekki pielgrzymują do miejsc pochówku swoich świątobliwych przodków.
Po drugie, etnologowie wyodrębnili zespół cech zwany „tatarskością”, na który składają się: kultywowanie endogamii (zwyczaju zawierania małżeństw w obrębie własnej społeczności), podobieństwo fizyczne (lekko skośne oczy, wydatne kości policzkowe, krępa postura, śniada cera) oraz silna wiara w pochodzenie od wspólnych przodków.
Trzeci element tożsamości Lipków to ich przywiązanie do polskości. Jako że wspólnota tatarska zamieszkuje polskie ziemie od ponad 600 lat, przyjęła za swój ojczysty język polski, utożsamia się z polską historią i kultywuje pamięć o udziale tatarskich żołnierzy w najważniejszych konfliktach zbrojnych Rzeczpospolitej. Sami siebie Lipkowie określają jako Tatarów polskich lub wręcz Polaków tatarskiego pochodzenia.
Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 roku liczba ludności tatarskiej w Polsce sięga 2000 (choć dane wahają się w granicach 1500 – 5000). Jednak ogromna większość z nich to nie potomkowie XVII-wiecznych imigrantów, tylko powojenni muzułmańscy repatrianci ze Związku Radzieckiego. Społeczność rdzennych Tatarów polskich poniosła ogromne straty podczas II wojny światowej.
Nieco ponad połowa dzisiejszych Tatarów polskich wciąż żyje na Podlasiu, reszta rozprzestrzeniła się w różnych kierunkach: do Trójmiasta, na Mazury czy nawet do zachodniej Polski (Gorzów Wielkopolski). Jedyne miejsca, gdzie kultura tatarska kultywowana jest do dziś, to dwie małe wioski nieopodal granicy polsko-białoruskiej, bardzo już wyludnione – Bohoniki i Kruszyniany. To tam tatarska wspólnota gromadzi się podczas obchodów świąt Kurban Bajram i Ramadan Bajram.
Jak świętują?
Ramadan Bajram i Kurban Bajram to najważniejsze święta Tatarów polskich. Pierwsze z nich to przypadające na zakończenie Ramadanu, a więc ścisłego postu, święto dziękczynienia, któremu towarzyszy zwyczaj spożywania tradycyjnych słodyczy oraz wręczania sobie nawzajem podarków. Drugie jest najważniejszym świętem kalendarza muzułmańskiego.
Rytualna ofiara z barana, jagnięcia lub krowy upamiętnia czyn Abrahama (lub Ibrahima), który zgodnie z przekazem zawartym w Starym Testamencie i Koranie, był do tego stopnia wierny Bogu, iż nie wahał się poświęcić własnego syna, gdy Bóg sobie tego zażyczył. O Tatarach polskich zrobiło się głośno, kiedy w 2013 roku Sejm ograniczył prawo rytualnego uboju zwierząt. Okazało się, że praktykowana przez nich tradycja nie spełnia współczesnych standardów.
Gdzie się modlą?
Spośród wszystkich pięciu meczetów funkcjonujących w Polsce dwa znajdują się na terenie tatarskiej enklawy, w małych wioskach: Bohonikach i Kruszynianach. Oba wybudowane zostały przez miejscowych, prawdopodobnie Żydów, którzy nie byli ekspertami w zakresie muzułmańskiej architektury religijnej, znali natomiast kościoły i cerkwie, jakie można zobaczyć w okolicy.
Meczet w Kruszynianach jest starszy. Nie wiadomo dokładnie, kiedy został wzniesiony, jednak najstarsze wzmianki o nim pochodzą z początku XVIII wieku. Na pierwszy rzut oka przypomina on nieco katolicki kościół. Ma kształt prostokąta o wymiarach 10 x 13 m, po obu stronach fasady znajdują się wieżyczki, trzecia zaś, mniejsza umiejscowiona jest na szczycie. Z zewnątrz budynek obity jest drewnem pomalowanym na kolor zielony (a więc kolor islamu), w środku znajdują się dwie sale modlitewne – jedna przeznaczona dla mężczyzn, druga dla kobiet. Świątynia dostępna jest dla zwiedzających, a od miejscowego przewodnika usłyszeć można wiele ciekawych historii na temat społeczności tatarskiej.
Meczet w Bohonikach jest mniejszy, i bardziej przypomina tradycyjny. Zamiast dwóch wieżyczek ma jedną, zwieńczoną cebulastą kopułą z półksiężycem na czubku. Zbudowany został przez lokalną społeczność w 1873 r., jednak podczas II wojny światowej zdewastowali go Niemcy, przerabiając na szpital polowy. Po wojnie Tatarzy zdołali pieczołowicie go odrestaurować w pierwotnym kształcie.
Co to są mizary?
Mizary to muzułmańskie cmentarze. Na Szlaku Tatarskim znajdują się dwa – jeden w Bohonikach, drugi w Kruszynianach. Tatarskie mizary, podobnie jak meczety, częściowo spełniają wytyczne zawarte w Koranie, a częściowo odzwierciedlają wpływ tradycji katolickiej. Każda mogiła składa się z dwóch kamieni – większy zaznacza wezgłowie, mniejszy umiejscowiony jest u stóp. Wszystkie zwrócone są w stronę Mekki, tak aby dusze zmarłych wiedziały, w którą stronę podążać po uwolnieniu z ciała.
Późniejsze mogiły mają chrześcijańską formę, a więc przykryte są dużym kamiennym nagrobkiem z półksiężycem umiejscowionym na wzór krzyża u szczytu wezgłowia, a czasem nawet z podobizną zmarłego (!), co nie tylko jest nietypowe, ale wręcz sprzeczne z zasadami wyłożonymi w hadisach - pismach stanowiących uzupełnienie Koranu.
Co znajdę w Tatarskiej Jurcie?
Zwiedzać Szlak Tatarski i nie wstąpić do Tatarskiej Jurty w Kruszynianach to grzech. Gospoda prowadzona jest przez Dżenettę Bogdanowicz wraz z rodziną. Właściciele czynią wszystko, by krzewić tatarskie tradycje, historię i kuchnię. Po długim marszu gość może uraczyć się tu tradycyjnie przyrządzanymi smakołykami, a także obejrzeć filmy i fotografie z ostatnich obchodów tatarskich świąt. Kilka razy w miesiącu organizowane są warsztaty kuchenne, podczas których opanować można sztukę przyrządzania najwykwintniejszych tatarskich przysmaków. Wnętrze gospody, niczym prawdziwa jurta, promieniuje atmosferą otwartości i ciepła (rozumianego zarówno dosłownie, jak i w przenośni).
Co jedzą Tatarzy?
Wprowadzenie w tajniki kuchni tatarskiej wymagałoby osobnego artykułu, wymieńmy więc tylko popisowe pozycje z menu, których koniecznie trzeba spróbować przed opuszczeniem Szlaku Tatarskiego.
Pierekaczewnik
To jedna z potraw tradycyjnie spożywanych podczas święta Ramadan Bajram. Przyrządza się ją z cienkich, niemal przezroczystych płatów ciasta makaronowego, posmarowanych masłem lub gęsim tłuszczem i przełożonych nadzieniem – słodkim (z twarogu, rodzynek i suszonych śliwek) lub wytrawnym (z jagnięciny, cielęciny, gęsi lub indyka). Po przełożeniu płatów nadzieniem zwija się w je spiralę na kształt skorupy ślimaka i piecze w okrągłej formie przez dwie godziny. Jest to danie ciężkostrawne, jednak przepyszne!
Kołduny
Kołduny to rodzaj pierogów przyrządzanych na Litwie i w północno-wschodniej Polsce. Wersja tatarska jest nieprzyzwoicie smakowita! A to dzięki temu, że wnętrze pierogu zawiera nie tylko nadzienie z jagnięciny, ale również odrobinę rosołu. Przy każdym kęsie owa gorąca, słona, tryskająca ciecz dodatkowo wzbogaca smak najlepszego z mięs.
Istnieje osiem rodzajów pierogów serwowanych na Tatarskim Szlaku: kibiny, pieremiacze, cebulniki, samsa, kartoflaniki, czubureki, manty. Można zatem przez okrągły tydzień jeść tylko pierogi, każdego dnia inne!
Babka ziemniaczana i trybuszok
Może i babka ziemniaczana jest jedną z najprostszych potraw pod słońcem, jednak to Tatarzy podnieśli jej przyrządzanie do rangi sztuki. Ich sekret? Bóg tkwi w szczegółach! Lipkowie wiedzą, jakimi rodzajami mięs okrasić ciasto, by wyszła prawdziwie wykwintna potrawa.
Trybuszok, nieco podobne danie, to barani żołądek nadziewany siekanymi ziemniakami i kawałkami jagnięciny, cielęciny lub wołowiny. Wprawdzie w innych częściach kraju można natrafić na trybuszok z wieprzowiną, jednak ten prawdziwy, tatarski, nigdy nie zawiera tego rodzaju mięsa, gdyż jego spożycie jest zakazane przez Koran.
Czak zzak i chałwa
Na deser możemy podać czak czak – ciastko, które jest żywym dowodem na to, jak dalece korzenie kultury tatarskiej sięgają Bliskiego Wschodu. Podobnie bowiem jak słodycze typowe dla tego regionu, zawiera mnóstwo orzechów i rodzynek, nasączone jest miodem i smażone w głębokim tłuszczu. Choć pyszne, jest jednak bardzo kaloryczne, tak samo jak wyśmienita tatarska chałwa, dostępna niemal wszędzie wzdłuż szlaku.
Kto był Tatarem?
Całkiem sporo sławnych osób ma lub miało tatarskie korzenie, między innymi:
Charles Bronson – właściwie Karol Buczynski, znany przede wszystkim z roli w filmie „Pewnego razu na Dzikim Zachodzie”. Jego kości policzkowe i oczy sprawiały, że uznawano go za podobnego do Meksykanina lub Rdzennego Amerykanina, w rzeczywistości jednak pochodził od litewskich Lipków.
Henryk Sienkiewicz – jego ojciec był potomkiem Lipków.
Magdalena Abakanowicz – jedna z najsławniejszych polskich artystek również pochodzi ze szlacheckiej rodziny o tatarskiej proweniencji.