Pierwsza wystawa dzieł Dunikowskiego, zorganizowana w Krakowie w 1902 roku, wywołała sprzeczne oceny krytyki. Pojawiło się wiele ocen negujących sens twórczości artysty, określających jego prace mianem "straszydeł gipsowych" lub "łbów perukarskich". Natomiast do kręgu entuzjastów sztuki artysty należeli tacy wybitni krytycy, jak Cezary Jellenta, Jan Kleczyński i Eligiusz Niewiadomski. Dziś wczesny okres twórczości Dunikowskiego uchodzi za jedno z najciekawszych zjawisk w sztuce europejskiej początku XX wieku. Pochodzące z tego czasu rzeźby, takie jak (oprócz wymienionych powyżej) - "Macierzyństwo", przed 1904; cykl "Kobiet brzemiennych", 1906; "Ewa", 1906 - są dziełami na wskroś oryginalnymi, zaświadczającymi o nie mającym sobie równych talencie twórcy.
W trakcie pobytu w Paryżu powstały rzeźby o zgeometryzowanych formach, coraz bardziej zbliżające się ku abstrakcji - do najwybitniejszych z nich należy "Autoportret" (Idę ku słońcu) oraz "Grobowiec Bolesława Śmiałego". W "Autoportrecie" masywna sylweta figury została poddana deformacjom sugerującym, że podlega innym prawom aniżeli te, które obowiązują w przestrzeni euklidesowej. Polichromia rozwijającego się za figurą tła układa się w trójkąty kojarzące się w górnej partii z rozszczepiającym się na trzy barwy podstawowe widmem światła słonecznego, w dolnej zaś ze sferą mroku i brunatnego podłoża ziemskiego padołu. Ukształtowanie głowy zaopatrzonej w dwa oblicza - jedno zwrócone ku ziemi, drugie (kojarzące się z maską) wzniesione ku niebu, a także zagadkowe "kryształy" dźwigane w uniesionych dłoniach, nasuwają myśl o micie prometejskim, ale także o Dedalu i Ikarze. Pomimo potężnej masy całości kompozycji, stojąc przed nią odnosi się wrażenie, że figura jest pozbawiona punktu oparcia i pozostaje zawieszona w nieokreślonej przestrzeni.
"Grobowiec Bolesława Śmiałego" uchodzi za jedną z najwybitniejszych polskich koncepcji monumentalnych XX wieku. W dziele tym, poświęconym pamięci króla-wygnańca, a inspirowanym zapewne dramatem Stanisława Wyspiańskiego, zawarta jest wielka ekspresja osiągnięta dzięki abstrakcyjnej grze spiętrzonych brył. Równocześnie jednak artysta podjął dialog z tradycją antyku oraz zainteresował się problemem koloru w rzeźbie, tworząc posągi polichromowane, takie jak np. powstałe w latach 1917-1920: "Francuzka I", "Głowa Sary" i "Portret Zofii Minderowej").
W okresie dwudziestolecia międzywojennego tworzył serie podobizn wybitnych Polaków, składające się na cykl "Głów wawelskich"; według niezrealizowanego zamierzenia miały być one zamontowane w pustych kasetonach Sali Poselskiej Zamku Królewskiego na Wawelu, w Krakowie. W dziedzinie rzeźby monumentalnej powstały wówczas "Pomnik Wdzięczności Ameryce" (wraz z architektem Zdzisławem Kalinowskim), 1920; "Pomnik Mikołaja Kopernika" na Wystawę Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu, 1924 oraz "Pomnik Józefa Dietla" w Krakowie, 1936.
Koszmar życia w Oświęcimiu znalazł wyraz w rysunkach wykonywanych w obozowej stolarni, w której artysta był zatrudniony, oraz w obrazach powstałych po wojnie, kiedy to po trwającej rok kuracji zdolny był znów do twórczej pracy. Wielkoformatowe obrazy olejne, takie jak "Ruszty", "Boże Narodzenie w Oświęcimiu", "Krzyk", "Droga do wolności" stanowią przejmującą próbę rozliczenia się ze straszliwymi przeżyciami obozowymi. Dunikowski zrywa tu z wszelkimi konwencjami, operuje ekspresyjną formą - brutalną deformacją i nasyconymi, jaskrawymi barwami.
Domeną twórczości artysty pozostała jednak rzeźba. Pomimo, iż artysta wyrażał akces dla założeń polityki kulturalnej powojennego reżimu, tworzył dzieła wybitne, jak "Pomnik Czynu Powstańczego" na Górze Św. Anny (1946-1955), "Pomnik Wyzwolenia Ziemi Mazursko-Warmińskiej" w Olsztynie (1949-1955) oraz niezrealizowane projekty "Pomnika Bohaterów Warszawy". Eksperymentatorska pasja, którą przepojona jest cała twórczość Dunikowskiego, dała o sobie znać również w ostatnich latach życia, kiedy to artysta pracował nad monumentalną abstrakcyjną kompozycją malarską zatytułowaną "Człowiek w przestworzu". Ostatnim dziełem monumentalnym powstałym według projektu artysty jest "Pomnik Żołnierza Polskiego" na Muranowie w Warszawie (1963).
Podstawowa bibliografia:
- Treter Mieczysław, "Ksawery Dunikowski. Próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb", Lwów 1924.
- Walicki Michał, Wojciechowski Aleksander, "Xawerego Dunikowskiego Głowy Wawelskie", Warszawa 1956.
- Kodurowa Aleksandra, "Xawery Dunikowski. Rzeźby. Obrazy. Rysunki. Katalog", Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1975.
- "Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. II", Wrocław 1975 (Aleksandra Kodurowa).
- Szubert Piotr, "Rzeźba polska przełomu XIX i XX wieku", Warszawa 1995.
Autor: Piotr Szubert, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, luty 2002.
