Hugo Kołłątaj, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Hugo Kołłątaj, duchowny i uczony, uczestnik prac Komisji Edukacji Narodowej i jeden z twórców Konstytucji 3 Maja, zmarł 28 lutego 1812 roku w Warszawie.
Hugo Kołłątaj herbu Kotwica urodził się 1 kwietnia 1750 roku w Dederkałach Wielkich na Wołyniu w rodzinie szlacheckiej. Uczęszczał do szkół w Pińczowie, później studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie zdobył tytuł doktora filozofii.
Następnie kształcił się w Wiedniu i w Rzymie. Tam doktoryzował się z prawa i teologii, a także przyjął święcenia kapłańskie. Wróciwszy do kraju w 1774 roku objął kanonię krakowską, pełnił również posługę kapłańską w parafiach w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych.
W czasie politycznych reform, które próbował wprowadzić król Stanisław August Poniatowski, Kołłątaj uczestniczył w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych oraz Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Był m.in. autorem koncepcji rozbudowy szkół na terenie kraju.
Jako delegat KEN, a później rektor Akademii Krakowskiej przyczynił się do reformy uczelni otwierając drogę do edukacji studentom z mieszczaństwa. Wprowadził do programu zajęcia z literatury polskiej i nauk przyrodniczych, zajął się także finansami i rozwojem Akademii.
Po przeprowadzce do stolicy w 1779 roku skupił wokół siebie grono entuzjastów reform i publicystów tworząc tzw. kuźnicę kołłątajowską, w której udzielali się m.in. Stanisław Małachowski i Franciszek Salezy Jezierski. Współtworzył Konstytucję 3 Maja. Podczas Sejmu Czteroletniego był aktywnym działaczem obozu patriotycznego.
W tym czasie napisał rozprawę "Do Stanisława Małachowskiego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" (1788-1789), w której przedstawił program swojego stronnictwa postulujący m.in. reformy społeczne, dziedziczność tronu, równouprawnienie mieszczan, wolność dla chłopów (zniesienie pańszczyzny na rzecz czynszu), likwidację liberum veto oraz wprowadzenie powszechnego opodatkowania.
Po sukcesie konfederacji targowickiej zawiązanej wiosną 1792 roku przez przywódców obozu magnackiego obozu przeciwko reformom konstytucji 3 maja, Kołłątaj przebywał przez pewien czas w Dreźnie i Lipsku, gdzie napisał "O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja".
Później aktywnie uczestniczył w przygotowaniach do insurekcji kościuszkowskiej. Był współtwórcą uniwersału połanieckiego, przyznającego ziemię uczestniczącym w powstaniu chłopom. Po klęsce zrywu w 1794 roku wyjechał z Warszawy. Ścigany przez Rosjan, został aresztowany przez władze austriackie i uwięziony. Odzyskawszy wolność przeniósł się na Wołyń, gdzie wspólnie z Tadeuszem Czackim założył Gimnazjum Wołyńskie, którego nazwę później zmieniono na Liceum Krzemienieckie.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego nie udało się Kołłątajowi dołączyć do Napoleona, pomimo wezwań tego ostatniego. Przez pewien czas był wówczas więziony w Moskwie. Pod koniec życia, pozostając w pewnym zapomnieniu, wydał "Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, którą od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim" (1808).
Hugo Kołłątaj zmarł 28 lutego 1812 w Warszawie. Spoczął na stołecznym Cmentarzu Powązkowskim.
Źródło: PAP