Moralność pani Zapolskiej

Gabriela Zapolska, Lido 1908, fot. Muzeum Literatury/East News, default, Gabriela Zapolska, Lido 1908, fot. Muzeum Literatury/East News, center, #000000

#literatura

#teatr

"Dziś w ciężkich boleściach ukończyłam »Dulską«. […] Może to właśnie będzie coś doskonałego, a może nic nie warte" – napisała w liście do męża Gabriela Zapolska. Niesłusznie zwątpiła w potencjał tej ponadczasowej sztuki. Doceniono talent dramatyczny pisarki, choć przez lata walczyła o triumf na scenie jako aktorka. Poza sceną grała główne role w towarzyskich skandalach i procesach sądowych. Ile było Dulskiej w Zapolskiej?

1906, październik – listopad

Gabriela Zapolska, 1900, fot. Muzeum Literatury/East News

"Dulską" pisze w gorączce – szybko, zaledwie w kilkanaście dni, z bólem w boku i męczącym kaszlem. Po ostatnich pobytach sanatoryjnych przydałby się jej zastrzyk gotówki, więc bez wahania przyjmuje zlecenie Ludwika Hellera, nowego dyrektora Teatru Miejskiego we Lwowie. Ten nalega na dotrzymanie terminu – 15 listopada. Czas odmierza jej XVIII-wieczny zegar z kurantem, wiszący na tle gobelinu nad pokrytym brązem biurkiem. Jednak ze względu na stan zdrowia pracuje głównie w łóżku.

Pierwszy akt Zapolska oddaje 4 listopada. "Jestem w wenie – pisze do męża, Stanisława Janowskiego – i aż się trzęsę ze złości, gdy mi kto przeszkadza". Hellerowi się podoba, podobnie jak krytykom teatralnym Kornelowi Makuszyńskiemu i Henrykowi Cepnikowi. "Wszyscy się pokładali od śmiechu" – chwali się mężowi. Ostatni akt odsyła 14 listopada.

Zdaje mi się, że gdybym była Francuzem i taką silną, życiową rzecz napisała, to zyskałabym majątek i sławę olbrzymią. U nas – spastwią się nade mną i zarobię parę centów.

Sala sądowa to nie teatr!

Thumbnail — Gabriela Zapolska, 1914, fot. Polona.pl

Obawy Zapolskiej co do krytyki nie były bezpodstawne. Rozgłos zyskała już wczesnymi utworami, za które posądzono ją o plagiat. Jan Popławski na łamach "Prawdy" redagowanej przez Aleksandra Świętochowskiego doszukał się pierwowzoru opowiadania "Małaszka" w rosyjskiej powieści (później nie potrafił wskazać, której) oraz podobieństw noweli "Gdybyś ożyła" z francuską "Mademoiselle Galathée" Enaulta. Poza tym wytknął autorce brak talentu. Wobec takich zarzutów pisarka wytoczyła dziennikarzom proces, jedyny literacki toczący się w XIX wieku na ziemiach polskich. W sądzie przegrała. Artykuł uznano za niewykraczający poza krytykę literacką, a zgromadzona na sali młodzież uniwersytecka przyjęła wyrok gromkimi brawami (co sędzia skomentował słowami: "Sala sądowa – to nie teatr!"). Jednak opinia publiczna z Dygasińskim i Prusem na czele stanęła po stronie Zapolskiej. Autor zjadliwego artykułu wyzwał nawet na pojedynek jednego z obrońców pisarki, Henryka Nagla. Niestety żadna ze stron nie posiadała wystarczających środków na wypożyczenie pistoletów, a starcie obu panów kilka tygodni później zakończyło się bezkrwawo.

Nierówną walkę Zapolska toczyła nie tylko na sali sądowej. Przez wiele lat zmagała się z bólami reumatycznymi, krwotokami, dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi, chorobą serca, postępującą ślepotą. Przyczyną tych wszystkich dolegliwości była najprawdopodobniej próba samobójcza artystki w 1888 roku. Chcąc się otruć, połknęła garść łebków od zapałek – do ich produkcji używano w tamtych czasach fosforu. Zapolska nawiązała do tych doświadczeń w "Moralności pani Dulskiej". Główna bohaterka, spotkawszy lokatorkę swojej kamienicy, ironizuje:

Zażyła pani zapałek. Taka trywialna trucizna!… Ludzie się śmieli. I jeszcze jak się to skończyło! Cała komedia! Gdyby pani była umarła… no!

1906 i rok wcześniej

Skąd wzięła się Dulska? Ze słuchu i obserwacji. We Lwowie znana jest kamieniczniczka Gołąbowa, którą Zapolska poznaje w 1906 roku. Widzi w niej idealną kandydatkę na bohaterkę "tragifarsy kołtuńskiej" – jak sama określa swoją komedię w trzech aktach. Jeszcze więcej moralności na pokaz pisarka odnajduje u innych przedstawicieli lwowskiego środowiska drobnomieszczańskiego. Mąż opowiada jej o rodzinie Pertaków: matka popiera związek syna ze służącą w obawie o jego zdrowie. Redakcyjny kolega wskazuje na znajomą kamieniczniczkę: Zapolska umawia się z nią na herbatę, uważnie słucha, a w myślach już konstruuje sceny i nazywa ją Dulską.

Nazwisko to nie przypadek. Na początku 1905 roku dziennik "Wiek Nowy" ogłasza ankietę "Kwestia bytu we Lwowie". Odzew marny, więc jeden z dziennikarzy wymyśla primaaprilisowy żart: jako Czesława Dulska wysyła do redakcji list, w którym zachwala autorski sposób gospodarowania oparty na "egoizmie, skąpstwie i wyzysku służącej". Wśród czytelników wrze. Zapolska nie może przegapić takiej okazji. Rok później powstaje "Moralność pani Dulskiej" – opowieść o właścicielce kamienicy, która przymyka oko na romans syna ze służącą do czasu, gdy ta okazuje się być w ciąży. Nie chcąc dopuścić do ożenku, Dulska przekupuje niedoszłą synową. "Chciałam w tej tragifarsie kołtuńskiej dać obraz podłości burżuazyjnej" – wyjaśnia autorka w liście do redaktora "Krytyki" i dodaje: "Gdy ta dziewczyna [Mela – przyp.red.] na końcu woła »Mnie się zdaje, że tu kogoś zamordowali« – to jest to właśnie. Zamordowano tu ludzką duszę".

Zwalczyć kołtuństwo śmiechem

Na scenie jak w życiu – Zapolska przeżywała mniejsze i większe dramaty, lecz jej losy niewiele miały wspólnego z perypetiami Dulskiej. Łączyło je fikcyjne nazwisko. Przyszła pisarka urodziła się na Wołyniu jako Maria Gabriela Stefania Korwin-Piotrowska. Marian Gawalewicz, kochanek, dzięki któremu sięgnęła po pióro, miał mówić, że jest "nadto polska, za polska".

Gabriela Zapolska - portrety [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Poza silnym charakterem dzieliło je niemal wszystko. Jeśli Dulska twierdziła, że "kobieta powinna przejść przez życie cicho i spokojnie", to zachowanie pisarki było jawnym zaprzeczeniem tej postawy. Zapolska wielokrotnie padała ofiarą ostrej krytyki, złośliwych komentarzy, plotek – czasem mimowolnie, nieraz sama je prowokowała. Pisała na przykład o nagich kolanach bohaterki, co wówczas traktowane było wręcz za przejaw prostytucji. Skandale towarzyskie (burzliwe rozwody, głośne romanse), niespełnione macierzyństwo (dzieci zmarły w wieku niemowlęcym), choroby ciała (i duszy), postawa feministyczna (choć emancypację głośno krytykowała) znalazły bezpośrednie odzwierciedlenie w jej twórczości.

Szczególnie jaskrawie przedstawiała instytucję małżeństwa jako związek ułomny, deformujący, oddalający od siebie ludzi. O ile jednak w jej powieściach do milczenia zmuszone były kobiety, to w najsłynniejszym utworze Zapolskiej właśnie mężczyzna, mąż Dulskiej, wypowiada zaledwie jedną kwestię, która wywołuje zresztą efekt komiczny. Nastąpiło więc odwrócenie ról narzuconych przez XIX-wieczną obyczajowość. Autorka właśnie poprzez komizm, świadomą ironię, satyryczny zmysł piętnuje (nie)moralność i hipokryzję. "Wojuje z kołtuństwem śmiechem" – jak to określił Makuszyński – lecz śmiechem tragicznym, przysłaniającym płacz.

1906, październik – listopad

Humor i mentalność lwowskiego drobnomieszczaństwa widać też w języku. Zapolska nie do końca potrafi – w rękopisach widać poprawki usuwające gwarowe naleciałości – a pewnie też nie chce wyzbyć się prowincjonalizmów kresowych. Jeśli ma być realistycznie, to będzie po lwowsku. Lokatorów można więc "delożować" (usunąć z mieszkania), pensję należy "fasować" (odebrać wypłatę), oprócz automobili są również "gumy" (dorożka), a jak "lampartować się" (bawić, hulać), to w towarzystwie "kokotki" (pogardliwie o kobiecie). Wypowiedzi bohaterów "Dulskiej" to mieszanka galicyzmów, rutenizmów i germanizmów doprawiona francuską mową wykształconej części społeczeństwa, w pełni oddająca lwowski koloryt językowy.

Zapolska rymuje się z Zolą

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Gabriela Zapolska, 1882, fot. Muzeum Literatury/East News

Obrazek

Gabriela Zapolska, 1882, fot. Muzeum Literatury/East News

Na kartce łatwo poprawić słowa, trudniej na scenie wyzbyć się akcentu. To właśnie teatr był pierwszą miłością Zapolskiej, nie zawsze odwzajemnioną. Występy rozpoczęła w 1879 roku od warszawskiego teatru amatorskiego – pod nazwiskiem pierwszego męża Śnieżko-Błockiego – by dziesięć lat później trafić na paryskie deski. Po drodze zaliczyła jeszcze teatr krakowski, lwowski oraz zespoły objazdowe. We Francji pobierała lekcje dramaturgii (a także estetyki, psychologii czy kostiumologii) u słynnego niegdyś aktora Talbota. Zapolska biegle władała już francuskim, jednak przeszkodą był akcent, na który tamtejsza publiczność była bardzo wyczulona. Ambitna aktorka zmieniła więc nauczyciela. Marie Samary wyszkoliła Zapolską na tyle, że ta otrzymała rolę w komedii "Le sapeur" ("Saper"). Zadowolony z gry aktorskiej reżyser krytykował każde źle wymawiane słowo. Szczęśliwie dla zestresowanej Zapolskiej sztuka nie przypadła do gustu widzom i po kilku przedstawieniach została zdjęta z afisza.

Wkrótce Zapolska trafiła do Théâtre Libre, który torował szlaki dramaturgii naturalistycznej. Polska artystka wsiąknęła w atmosferę skrajnego realizmu zrywającego z teatralną sztucznością. Wystawiano tam sztuki m.in. Ibsena i Zoli, do którego porównuje się pióro Zapolskiej ze względu na realizację idei naturalizmu w jej twórczości. Kilka lat wcześniej aktorka odegrała we Lwowie i w Warszawie swoją ulubioną rolę Nory, bohaterki sztuki norweskiego dramatopisarza. Wówczas zarzucono jej nadmiar "ostrych prowincjonalnych akcentów", natomiast dykcję uznano za "bladą, bez odcieni, bez głębi myślowej". Spotkawszy Ibsena w Théâtre Libre, Zapolska nie została jednak oczarowana: "Jest to potwór, zupełnie widmo z rozczochraną głową. Mówił, że nigdy nic nie napisał inaczej jak tylko po pijanemu".

1906, 15 grudnia

Dzień premiery "Moralności pani Dulskiej" w Teatrze Miejskim w Krakowie. Obsada całkiem niezła: w roli Dulskiej – Stanisława Słubicka, jej męża gra Marian Jednowski, w postać Zbyszka wciela się Jerzy Leszczyński, Hesia to Janina Janiczówna, Mela – Jadwiga Czechowska. W pozostałych rolach występują: Faustyna Krysińska (Julasiewiczowa), Helena Pawłowska (Hanka), Józefa Modzelewska (Tadrachowa), Helena Arkawinówna (Lokatorka). Reżyseruje Ludwik Solski i dokonuje pewnych zmian w dramacie, np. usuwa kresowe naleciałości w języku, Wysoki Zamek we Lwowie zamienia na Kopiec Kościuszki. Wszystko po to, aby zyskać przychylność krakowskiego odbiorcy. Odtąd "Dulska" będzie prezentowana w dwóch wersjach: lwowskiej (zgodnie z oryginałem) i krakowskiej (ze względu na miejsce premiery, a nie – jak często błędnie po wojnie sądzono – z powodu komunistycznego nakazu nieprzypominania o polskości Lwowa).

A teatr we Lwowie? Nie można skompletować obsady, więc spektakl przełożono. Plan Zapolskiej, aby przedstawienie odbyło się jednocześnie na trzech scenach (także w Warszawie), co miałoby zapobiec ewentualnej mobilizacji krytyków, legł w gruzach. W dodatku krakowscy recenzenci są do niej uprzedzeni. Autorka więc niczym Dulska bierze sprawy w swoje ręce. Pisze do krytyków: "A więc do Pana wyciągam moje biedne, schorowane ręce i proszę, proszę, weź Pan w opiekę moją »Dulską«" (do Wilhelma Feldmana). Zaprzyjaźnionemu Makuszyńskiemu niemal dyktuje recenzję swojej sztuki. Janowi Lorentowiczowi przesyła swoją fotografię, by udowodnić, że jest teraz "czymś zbolałym i smutnym".

Niepotrzebnie. "Dulska" zachwyca.

Krytyka w kagańcach

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Teatr Wielki we Lwowie, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

Obrazek

teatr-wielki-we-lwowie-3_41_0_-_824_282248.jpg

Premiera warszawska w Teatrze Małym odbyła się 7 stycznia 1907 roku, zaś lwowska dziewięć dni później. Nad tą ostatnią Zapolska czuwała osobiście. W tytułową rolę wcieliła się znakomita Anna Gostyńska, która szybko stała się ulubioną Dulską pisarki. Zachwalano inwencję pisarską, "w formę artystyczną ujęty protest przeciwko obłudzie, kłamstwu, przeciwko czołgającej się w błocie filisterii", autorkę uznano za "mistrzynię w odtwarzaniu miernoty życiowej". Jedynie konserwatyści mieli jakieś "ale". W samej Warszawie do końca roku sztukę wystawiono 95 razy. Krakowska publiczność od dnia premiery do marca liczyła 5000 widzów – fenomenalny wynik jak na owe czasy.

Wysyłanie listów i drobnych podarunków do krytyków teatralnych przez dramatopisarzy było na porządku dziennym. Nie zawsze odnosiło to zamierzony efekt, a i Zapolska czasem nie potrafiła okiełznać ognistego temperamentu. Krąży nawet anegdota, że podczas jednego przedstawienia w paczkach pozostawionych przez artystkę na fotelach w teatrze, zamiast zwyczajowych bukietów recenzenci mogli znaleźć psie kagańce.

1907, marzec

Zapolska ponownie podupada na zdrowiu, a kuracja na Lido kosztuje. Postanawia otworzyć własny biznes – teatr. Pisze artykuł reklamowy do krakowskich "Nowości Ilustrowanych", u Karola Estreichera zamawia tekst pt. "Pani Dulska podróżuje". Zespół aktorski pod nazwą Teatr Gabrieli Zapolskiej 14 marca rusza w trasę, która obejmie całą Galicję. Grają bez suflera (programowo zrezygnuje z niego dopiero Reduta Osterwy). W Przemyślu dostawiają krzesła. Jarosławska publiczność po spektaklu nie chce opuścić budynku teatru. W Stanisławowie bilety sprzedaje się na czarnym rynku. W Tarnopolu wokół kasy ustawia się policja.

Sąd i śmierć

Na fali sukcesu "Moralności pani Dulskiej" Zapolska postanowiła opisać dalsze losy swoich bohaterów. W 1908 roku powstał szkic "Pani Dulska przed sądem", a w 1911 roku ukazało się dłuższe opowiadanie "Śmierć Felicjana Dulskiego", przedstawiające historię małżeństwa Zbyszka, kłótni synowej z teściową i domowego leczenia męża przez Dulską zakończonego śmiercią. Wcześniejszy tekst dotyczył znanej także z "Moralności" lokatorki kamienicy. Między paniami doszło do awantury, która swój finał znalazła w sądzie – Dulska przegrała.

Na procesach Zapolska znała się jak mało kto. Jeden odbył się nawet po jej śmierci, a dotyczył sfałszowanego testamentu. Po separacji z Janowskim opiekował się nią jedynie lekarz, który podsunął konającej pacjentce dokument wydziedziczający drugiego męża. Rzekomą ostatnią wolę pisarki jednak obalono.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Grób Gabrieli Zapolskiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, fot. Daniel Nalepka/CC BY-SA 3.0

Obrazek

gabriela_zapolska_-_lwow_cmentarz_lyczakowski_-_widok_z_prawej_strony.jpg

Zapolska umierała w samotności, ale nie w całkowitej nędzy jak przypuszczano. W lwowskim mieszkaniu trzymała wartościowe przedmioty, na koncie zgromadziła pokaźną sumę pieniędzy, a spadkobiercom należały się tantiemy od wydawców. Pisarka, która była również cenioną krytyczką sztuki (i sama rysowała!), posiadała także sporą kolekcję obrazów, m.in. van Gogha, Gauguina, Denisa, Vuillarda. Artystkę pochowano na lwowskim cmentarzu Łyczakowskim, a na nagrobku wypisano wszystkie tytuły jej dzieł. "Moralność pani Dulskiej" była wielokrotnie wystawiana na deskach teatrów polskich i zagranicznych, doczekała się także kilku adaptacji filmowych. Ekranizacja z 1930 roku Bolesława Newolina była pierwszym polskim filmem dźwiękowym, jednak do dziś zachowała się jedynie kopia obrazu bez nagrań szumu rzeki czy gęgania gęsi.

Głośnym echem odbił się siedmiogodzinny spektakl "Z biegiem lat, z biegiem dni..." wyreżyserowany przez Andrzeja Wajdę w krakowskim Starym Teatrze w 1978 roku. Scenariusz przedstawienia napisała Joanna Olczak-Ronikier, brawurowo łącząc utwory młodopolskich i międzywojennych pisarzy, m.in. Boya-Żeleńskiego, Dąbrowskiej, Kadena-Bandrowskiego, Przybyszewskiego czy Zapolskiej (właśnie "Moralność pani Dulskiej" oraz "Sezonową miłość" i "Śmierć Felicjana Dulskiego"). Sukces widowiska zawierającego liczne odniesienia do współczesności skłonił reżysera do przeniesienia go na ekran. Premiera serialu odbyła się w 1980 roku.

Źródła: A. Janicka, "Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki", Białystok 2013; A. Janicka, "Zapolska ironiczna. Rekonesans" [w:] "Ironia modernistów – studia", red. M. Bajko, Białystok 2018; E. Jędrzejko, "Elementy kresowe w języku Gabrieli Zapolskie" [w:] "Prace Językoznawcze", 19, Katowice 1991; K. Kłosińska, "Tajemnica zakładu Dulskich" [w:] "Teksty Drugie", 2015; G. Zapolska, "Moralność pani Dulskiej", wstęp Jan J. Jakubowski, Warszawa 1962; A. Zurli, "Szkło i brylanty. Gabriela Zapolska w swojej epoce", Warszawa 2016

Język Polish

moralność pani dulskiej

gabriela zapolska

kresy

dramat polski