Krzesławka dręczypupa zaczajona, czyli Dukaja, Lema i Sapkowskiego słowa z kosmosu

kosmos_i_galaktyka_gettyimages_30.jpg, default, Kosmos i Galaktyka, fot. NASA/Getty Images, center, #000000

Czym różni się "procesunek" od "ajesunku"? Co "Cyberiada" ma wspólnego z Homerem? Kim jest L. Nardeau de Vince i dlaczego w Soplicowie powiało chłodem?

Na ich widok ma się ochotę krzyknąć: "Ale kosmos!". Nazywają nieznane zjawiska i budują atmosferę tajemniczości. Dookreślając przyszłość, komentują historię. Kreują fikcyjny świat, czerpiąc garściami z rzeczywistości i dziedzictwa kulturowego. Literatura fantastycznonaukowa jest kopalnią innowacji językowych, czyli nowych wyrazów (neologizmów), alternatywnych znaczeń słów (neosemantyzmów), odmiennych sposobów wymawiania głosek, odświeżonych końcówek fleksyjnych czy niespotykanych połączeń wyrazowych. Językowym mistrzem na tym polu jest bez wątpienia Stanisław Lem, ale wyobraźnią dorównuje mu Jacek Dukaj, a i Andrzej Sapkowski wtrąci swoje trzy grosze. Sprawdźmy, do czego służą pisarzom językowe "nowotwory".

Płeć postseksualisty

Thumbnail — Ilustracja: Dawid Ryski "Jak ocalał świat" z książki "Robotite muinasjutud", 2021, wydawca: Instytut Adama Mickiewicza, fot. IAM

A gdyby tak obudzić się w XXIX wieku, w opanowanym przez sztuczną inteligencję świecie, zamieszkanym przez stahsów (skrót od Standard Homo Sapiens), phoebe’ów (Post-Human Being) i osca (Out-of-Space Computer)? Przytrafia się to Adamowi Zamoyskiemu – reprezentantowi grupy "standardowych" ludzi i zarazem bohaterowi "Perfekcyjnej niedoskonałości" Jacka Dukaja. Z punktu widzenia językowego najciekawszy w tej powieści jest postczłowiek. Dzięki swoim zdolnościom do autoprogramowania phoebe’owie mogą zmieniać formę fizyczną i osobowość. Aby w pełni oddać te właściwości i uwiarygodnić wymyślone postaci, autor również zdecydował się na zmianę: stworzył dodatkowy rodzaj gramatyczny.

Ten postgramatyczny ruch wymagał opracowania wzorca odmiany dla nowej formy życia. Zadanie niełatwe, gdyż polszczyzna w koniugacji wykorzystuje niemal wszystkie samogłoski na końcu wyrazu (w ramach ćwiczeń można odmienić czasownik "napisać"). Pozostaje tylko jeden "nieużytek", który dla autora "Perfekcyjnej niedoskonałości" stał się głównym budulcem postrodzaju – "u". Jak to wygląda w praktyce?

Ja nie jestem bezpłciowu, nie jestem aseksualnu – rzekłu sucho phoebe, spoglądając na Zamoyskiego bez mrugnięcia. – Po prostu moja seksualność całkowicie transcenduje kategorie męskości i kobiecości.

W tekście znajdziemy także przymiotniki "nagu", "niezdecydowanu" czy zaimki: "onu", "nu", "wu", "moju", "żadnu". Tym ryzykownym zabiegiem naruszającym zasady gramatyki Dukaj zwraca uwagę na kwestię narzucania tożsamości przez język. Podkreśla również element obcości, a wręcz potęguje wrogość wobec nieznanej formy bytu. Dzięki temu świat przedstawiony "Perfekcyjnej niedoskonałości" wydaje się konsekwentnie realizowaną wizją, a nie tylko doraźnym, językowym eksperymentem.

Dobrze pomyślane

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ilustracja z książki Jacka Dukaja "Starość aksolotla", projekt: Maciej Panasiuk/Platige Image Studio

Obrazek

starosc_aksolotla_ebook_autor_platige_image_3.jpg

W literaturze fantastycznonaukowej roi się od neologizmów imitujących słownictwo z zakresu nauki i techniki. Taki Dukajowy "myślunek" powstał poprzez proste połączenie rzeczownika z cząstką (sufiksem) "-unek", która jest charakterystyczna dla grupy wyrazów specjalistycznych. W eseistycznym zbiorze "Po piśmie" zaprezentowano kolejne etapy rozwoju człowieka: "myślunek pisma" i "myślunek postpiśmienny", zaś sam "myślunek" to zbiór pewnych nawyków i zdolności, które kształtują społeczeństwo, kulturę, politykę, moralność. "Postpiśmienność" tożsama jest z upadkiem kultury.

Dukaj lubi rozbijać i odświeżać znane frazy. Dlatego też na kartach jego powieści zamiast z "transferem danych" spotkamy się raczej z "transferem przeżyć". Tego typu przesunięcia znaczeniowe są samonapędzającą się lawiną myśli i skojarzeń. Skoro cywilizacja została zdominowana przez sztuczną inteligencję, a istota ludzka nie wykazuje zdolności wytwarzania lub kontrolowania emocji, należało wymyślić substancję psychoaktywną wspomagającą ten proces. W "Linii oporu" to zadanie pełni "gejdż" wraz z całą rodziną wyrazów: "zgejdżować", "przegejdżować", "wygejdżowują". Antidotum na kryzys sensu życia są "plaje" (od ang. play) oraz "szlaje" (od pot. szlajać się): "Wyjść, upić się, zgejdżować, wypłaszczyć, wyplajać, wyszlajać jak pies".

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z serialu "Kierunek: Noc", reżyseria: Inti Calfat i Dirk Verheye, 2020, fot. Netflix

Obrazek

into_the_night_keyset_ep1_07.jpg

W "Starości aksolotla" sprawa się nieco bardziej komplikuje. Mamy tu do czynienia z "procesunkiem" oraz "ajesunkiem". O ile ten pierwszy jest po prostu wynikiem przetwarzania danych ("równoległy procesunek tych twoich backupów"), o tyle drugi oznacza zmianę formy z cielesnej na cyfrową ("ludziaki się ajesują, transformują, wchodzą w alianse i rodzą własne ludziaki"). Językowo wygląda to bardzo atrakcyjnie: "ajes" to spolszczona nazwa programu komputerowego IS3 (InSoul 3), który u Dukaja stanowi "software neurologiczny" – "oprogramowanie przeznaczone dla urządzeń pracujących na sieciach neuronów w mózgu".

Naukową atmosferę, ale o wiele łatwiejszą w odbiorze, wprowadza Stanisław Lem w m.in. "Bajkach robotów", "Cyberiadzie" czy "Kongresie futurologicznym". W tej ostatniej, antyutopijnej wizji świata kreowanego poprzez przyjmowanie przez ludzi lekarstw, występuje ponad sto nazw farmaceutyków. "Euforasol" wywołuje euforię, a "furyasol" – złość, "maskon" fałszuje rzeczywistość, "agressium" powoduje agresję, "empatian" wyzwala empatię, zaś skutkiem zażycia "altruizanu" jest gotowość do poświęceń. W "Bajkach robotów" spotkamy "astrożeglarzy" i "astrozłodziei" równie łatwych do rozszyfrowania, co "cyberkanalie" i "elektropoeci" (poeta będący robotem elektrycznym) z "Cyberiady". Jej autor podkreślał, że "trzeba dbać o to, aby nowotwór wyglądał całkiem sobie zwyczajnie, by udawał, że jest w potocznej mowie z dawien dawna zadomowiony". Jeśli u Dukaja neologizmy ze świata nauki i techniki służyły głównie celom poznawczym, to u Lema obserwujemy większą ekspresję i chęć rozbawienia – a nie przerażenia – czytelnika.

Dręczypupa vs pieścidławka

Zafascynowany cybernetyką, astronomią i medycyną Lem okazuje się równie wytrawnym botanikiem i zoologiem, a przede wszystkim zaangażowanym ekologiem. Dowodów na to dostarcza opowiadanie "Ratujmy kosmos (List otwarty Ijona Tichego)", ukazujące negatywne skutki turystyki kosmicznej. Prezentując zagrożone lub wymarłe gatunki flory i fauny, autor po raz kolejny wykazał się błyskotliwością i poczuciem humoru. W tym niewielkim objętościowo utworze rozkwitają "cichlusty", "krotowrzaski", "goryczki rozumne" i "goryczki szalone", "wściekłoje" i "okrucytie cudawki". Zaś wśród "echoni pyskatek" czyhają drapieżniki – "czajaki połkliwe", gady – "wężonogi teleskopki" czy ptaki – "pismaczki przedrzeźniaczki".

Większość tych neologizmów zbudowanych jest ze słów, które czytelnik kojarzy, potrafi więc niemal bezbłędnie rozszyfrować właściwości tychże osobników. Trudniej już domyślić się, że "krzesławka dręczypupa zaczajona" udaje wiklinowe krzesło-pułapkę na turystów albo że przed fotografowaniem "fetorówka obrzydlnica" broni się, wytwarzając do pięciu tysięcy "cuchów" na sekundę.

Aby uwiarygodnić ten kosmiczny świat, Lem przypisuje niektórym gatunkom łacińskie nazwy. I tak "cieplak odmiany barowej" to inaczej "Thermomendax spirituosus halucinogenes", "drwacz wyprzasek brzeszczozgrzębny" zwie się "Gauleiterium Flagellans", natomiast "stróżyczka pieścidławka" znana jest w naukowych kręgach jako "Lingula stranguloides Erdmenglerbeyeri". Ta stylizacja potęguje wrażenie obcości, ale też ułatwia zadanie tłumaczom, którzy wprost przepisują łacińskie odpowiedniki.

Andrzej Sapkowski w wiedźmińskim uniwersum odwołuje się nie tyle do terminologii naukowej, ile do mitologii słowiańskiej czy polszczyzny archaicznej. Fantastyczne potwory to zazwyczaj językowe hybrydy. "Szczurołak" przypomina człowieka o szczurzych łapach, nogach i uzębieniu żyjącego w Rivii, a jego nazwa powstała na podobieństwo "wilkołaka" (do którego notabene szczurołak czuje niechęć). Analogicznie stało się z ukrywającym się w jaskiniach "bobołakiem", który może mieć coś wspólnego z "bobo" – demonem z wierzeń słowiańskich. Na kartach wiedźmińskiej sagi występują ponadto odczasownikowe: "pławuny", "wijuny" czy "błędaki".

Brzmi znajomo?

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "Solaris", reżyseria: Steven Soderbergh, 2002, fot. East News

Obrazek

solaris_lem_film_en.jpg

Sapkowski wykreował także "gigaskorpiona", którego nazwa wskazuje na greckie korzenie: przedrostek "giga-" (pochodzący z grec. "gigas", czyli "olbrzymi") stosowany jest w terminologii naukowej. Z grecyzmów obficie czerpie Dukaj w "Innych pieśniach" – opowieści zanurzonej w filozofii Arystotelesa, z iście Homerowskimi opisami bitew. W jego "Lodzie" pojawiają się z kolei rusycyzmy, za to na germanizmy możemy natknąć się u Lema, chociażby w "Szpitalu przemienienia". Czemu służą te zapożyczenia? Najprostsza odpowiedź to chęć wzmożenia uczucia obcości. Jednak elementy zaczerpnięte z innych języków a użyte do tworzenia neologizmów są także świetnym materiałem służącym grze słownej.

W drugim tomie "Dzienników gwiazdowych" Lema docent Bohu Wamohu dowodzi, że nazwiska wielkich odkrywców czy myślicieli zawierają charakterystyczną cząstkę "-stein-", co po niemiecku oznacza "kamień": Einstein (fizyk), Wittgenstein (filozof), Gertruda Stein (pisarka) czy Rudolf Steiner (filozof). Ponadto bohater opowiadania "Podróż dwudziesta szósta i ostatnia" – będącego satyrą na zimną wojnę – trafia na planetę, gdzie konfrontuje się ze zniekształconą, fonetyczną angielszczyzną: "Rasza" zamiast "Russia", "Czajna" w miejsce "China", "Ejbom" zastępujące "A-Bomb". Podczas innej kosmicznej wyprawy natykamy się na postaci o znajomo brzmiących nazwiskach: H. Ohmer, P. Latton, Harry S. Totteles, L. Nardeau de Vince.

Zabieg ten w prozie fantastycznonaukowej wywołuje z jednej strony efekt komiczny, z drugiej – odsyła nas do rzeczywistych wydarzeń i osób albo też innych tekstów kultury, przede wszystkim dzieł literackich. Tak dzieje się w przypadku tytułu cyklu opowiadań "Cyberiada". Neologizm złożony ze słów "cybernetyka" oraz "Iliada" od razu sugeruje kontrast, za pomocą którego Lem konstruuje swoją opowieść – między techniką a historią, między niezbadaną przyszłością a dobrze znaną tradycją. Podobnie zbudowane są inne nowotwory językowe z przedrostkiem "cyber-": "cyberkoń", "cybergaj" (jedna z gier robotów), "cyberka" (taniec), "cyberownica" (robotyczna czarownica), "cyberotyka".

Do historii współczesnej Polski odwołuje się Dukaj w baśniowym "Wrońcu". Wykreowany literacko świat stanu wojennego widzimy oczami dziecka. Pozwala to autorowi stworzyć osobliwy słownik wyrazów przekręconych na skutek niedosłyszenia czy też zmodyfikowanych przez dziecięcą wyobraźnię. "Bubeki" (pracownicy Urzędu Bezpieczeństwa) prześladują "Pangłowców" (punkowców) i "bywateli", a "Milipanci" mówią o "papragrafach". Towarzysze w mowie dziecka zmieniają się w "potwarzyszy", "Złomot" (od skrótu ZOMO) to potwór zagrażający bohaterom, podobnie jak tytułowy "Wroniec" (od WRON). Zabawa słowna w tym przypadku służy wyolbrzymieniu oraz ukazaniu braku zrozumienia dla pewnych mechanizmów. To, co obce, musi zostać określone przez język, czyli w pewnym sensie oswojone.

Wdzięcznym przykładem intertekstualności w prozie Dukaja jest "soplicowo". Polski czytelnik oczami wyobraźni przenosi się do Mickiewiczowskiego dworku, podczas gdy w powieści "Lód" mianem tym określa się siedlisko "lutych" – stworzeń z mrozu.

Coś nowego, coś pożyczonego

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z serialu "The Witcher", 2019, fot. Netflix

Obrazek

the_witcher_netflix_12.jpg

Dukaj przetransferował baśniowe potwory w przyszłość, ale udoskonalił je i wyposażył w nowe funkcje. W łączącym magię i zaawansowaną technologię "Ruchu Generała" demony sortują dane, a dżinny kierują rydwanami, czyli statkami powietrznymi. Autor z wyczuciem nadał wyrazom nowe znaczenie, przystosowując je do realiów opowieści fantasy: "lustro" to rodzaj komunikatora wideo, "dymnik" (pierwotnie okienko wentylacyjne) to "zaklęcie wizualizujące magię", zaś "iluzjoniści" są specjalistami od generowanej komputerowo symulacji.

Tak jak Dukaj zaadaptował z podań ludowych i legend nieziemskie stworzenia, tak Sapkowski pożyczał ze słowiańszczyzny bestie i upiory i lekko je modyfikował. W cyklu książek o Geralcie z Rivii "żagnica" (w pozaliterackim świecie ważka) żyje w jeziorach. "Kikimora" występująca w wierzeniach słowiańskich jako zły duch domowy przybierający postać drobnej kobiety, u Sapkowskiego przypomina pająka. "Pokrzywnik" zaś – w rzeczywistości motyl – na kartach książki staje się obelgą skierowaną pod adresem wiedźmina. To zresztą niejedyne brzydkie słówko w wiedźmińskiej sadze. Pada tam chociażby sformułowanie "mać jego gamratka" ("gamratka" to archaiczne określenie kobiety lekkich obyczajów).

Jak widać fantastyczne słowotwory nie tylko zaskakują, zmuszają do wysiłku intelektualnego, nazywają nieznane zjawiska lub przedmioty, lecz także doskonale wyrażają emocje. A nade wszystko są świetną zabawą językową, działającą na wyobraźnię. Kto, nie znając kontekstu, od razu odgadł, że Lemowe "mieć głowę pod pachą" oznacza "być gotowym do lotu w kosmos"?

Źródła: M. Błaszkowska, "»Nic innego się za nimi nie kryje, tylko rzeczy«. Rola słowa we »Wrońcu« Jacka Dukaja" [w:] "Maska" 2014, nr 23; I. Domaciuk-Czarny, "Intertekstualność nazewniczych neologizmów w grotesce science fiction Stanisława Lema" [w:] "Język Polski", CI, z.1, 2021; M. Potent-Ambroziewicz, "Od morfy po mech – wariacje na temat człowieczeństwa w prozie Jacka Dukaja" [w:] "Annales Universitas Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae", 35, 2017; A. Potocka-Woźniak, "Różnorodność neologizmów w opowiadaniu Stanisława Lema pt. »Kongres futurologiczny«", Warszawa 2017; P. Przytuła, "Poza granice języka – innowacje językowe w prozie Jacka Dukaja" [w:] "Prace Językoznawcze", XXII/2, 2020; H. Salich, "Flora i fauna kosmiczna Stanisława Lema w przekładzie na język angielski" [w:] "Przekładaniec", nr 40/2020; H. Salich, "Techniki i strategie tłumaczenia neologizmów autorskich", Warszawa 2018.

Język Polish

Lem i myślenie o przyszłości

Ta cudowna polszczyzna