Skąd się wzięły bloki

czuby_-lublin-ag.jpg, default, Skąd się wzięły bloki, Lublin, widok na osiedle mieszkaniowe Czuby z tarasu biurowca Gray Office Park, fot. Jakub Orzechowski/AG

#architektura

Jedna trzecia Polaków mieszka w blokach. Mimo że prefabrykowane wielorodzinne domy są stałym elementem polskiego krajobrazu, obrosły licznymi mitami i legendami. Jaka jest ich prawdziwa historia?

Są różne wersje tego, kiedy i gdzie powstały pierwsze bloki. Bo choć w obiegowej opinii za ich "wynalazcę" uważa się Le Corbusiera, pomysł budowania prostych, wielorodzinnych budynków dla tych, których nie stać na samodzielny dom, narodził się w XIX wieku. Budowano je przy fabrykach, dla robotników. Te domy miały jednak jeszcze dość tradycyjne formy – wznoszono je z cegły, kryto spadzistymi dachami. A proste, geometryczne "klocki", mieszczące po kilkanaście niewielkich mieszkań – to rzeczywiście odkrycie modernistów. W obliczu nieustannego braku mieszkań w dynamicznie rozwijających się europejskich miastach, a jeszcze bardziej po zniszczeniach, jakie przyniosła I wojna światowa, koniecznie trzeba było wymyślić nowy model mieszkalnictwa: masowego, niedrogiego, łatwego w budowie.

Thumbnail — Rataje, Poznań, fot. Lukasz Cynalewski/AG

Ratunek dla miast

W 1933 roku na statku płynącym z Marsylii do Aten odbył się IV Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne, CIAM), w którym brali udział najbardziej postępowi, awangardowi, ale i zaangażowani społecznie architekci z całego świata. To wtedy powstała "Karta Ateńska", najważniejszy dokument w dziejach nowoczesnej urbanistyki, wyliczający, według jakich prawideł należy budować i rozbudowywać współczesne miasta. W dużej mierze „Katcie Ateńskiej” właśnie świat zawdzięcza bloki i osiedla. Spiritus movens jej powstania był oczywiście Le Corbusier.

Nadejście epoki panowania maszyn spowodowało ogromne zaburzenia w zachowaniu się ludzi, w ich rozmieszczeniu na kuli ziemskiej, w ich przedsięwzięciach. Nieograniczony ruch koncentracji miejskiej (spowodowany szybkością mechaniczną), brutalny, a powszechny rozwój miast, bez przykładów w historii. Chaos wszedł do miast

diagnozowali współczesne problemy urbanistyczne sygnatariusze "Karty Ateńskiej". W zanieczyszczonych i przeludnionych, gęsto zabudowanych miastach Europy dominowały obiekty rodem z epoki sprzed rewolucji przemysłowej, tworzona dla majętnych mieszczan. Teraz trzeba było opracować nową architekturę – aby robotników wydobyć z ciemnych suteren bez wody i światła. U podstaw pomysłu na bloki i osiedla stała więc społeczna wrażliwość architektów, którzy zdawali sobie sprawę, że mają możliwość poprawy tej sytuacji. Autorzy „Karty Ateńskiej” byli zgodni, że każdej istocie żyjącej potrzebne są dostępne we właściwych proporcjach "słońce, przestrzenie otwarte i zieleń". Modernistyczne mieszkania nie mogły być duże, rekompensatą było odseparowanie ich od hałasu ulic, otoczenie zielenią, wyposażenie w duże okna i wygody, które w tamtych czasach rzadko pojawiały się w najtańszych domach (czyli kanalizacja czy prąd). Zaraz za formą bloku opracowano wizję osiedla z luźno rozstawionymi w dość dużych od siebie odległościach domami (moderniści dopuszczali ich różne wielkości, od kameralnych bloków po wieżowce), w których deficyt metrażu zastępował dostęp do bezpiecznych terenów wypoczynkowych i rekreacyjnych. W "Karcie Ateńskiej" zapisano:

Należy wymagać, aby dzielnice mieszkaniowe zajmowały odtąd w zespole miejskim najlepsze tereny, aby korzystały z rzeźby terenu, klimatu, dysponowały terenami najbardziej nasłonecznionymi i właściwym obszarem zieleni.

Opracowane w 1933 roku przez międzynarodowe grono architektów i urbanistów wskazówki odcisnęły kolosalne piętno na nowoczesnym budownictwie, a na budownictwie krajów zza Żelaznej Kurtyny w szczególności. Koncepcje modernistyczne w Polsce były od początku doskonale znane, polscy architekci w latach 30. brali udział w kongresach CIAM, sami wprowadzali w życie założenia "Karty Ateńskiej" (najpełniejszym ich ucieleśnieniem jest warszawskie osiedle na Rakowcu, zaprojektowane przez Szymona i Helenę Syrkusów). Rozwinięty do wielkich rozmiarów w drugiej połowie XX wieku koncept budowania bloków i osiedli nie pojawił się więc nad Wisłą znienacka. Został przetworzony, po części wynaturzony (tego dokonało uprzemysłowienie, a więc ujednolicenie zabudowy), ale przede wszystkim na ogromną skalę wprowadzony w życie.

Powojenna rzeczywistość

Reconstruction works (demolition) in the Old Town, 1951, photo: Zbyszko Siemaszko / Forum — Odbudowa Starego Miasta, prace rozbiórkowe, 1951, fot. Zbyszko Siemaszko / Forum

Aby zrozumieć, jak w Polsce doszło do uprzemysłowienia budownictwa mieszkaniowego ze wszystkimi jego wadami, należy mieć świadomość, jak wyglądał kraj po II wojnie światowej. W podsumowującym zniszczenia wojenne roczniku Głównego Urzędu Statystycznego można przeczytać:

Na podstawie rejestracji strat wojennych przeprowadzonych przez wojewódzkie wydziały odbudowy ustalono, że zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo 295,4 tysięcy nieruchomości miejskich (147,6 tysięcy, tj. 50 procent na ziemiach dawnych, i 147,8 tysięcy, tj. 50 procent na ziemiach zachodnich i północnych), o kubaturze odpowiednio: 526,9 milionów m3 (221,8 mln m3 – 42,1 procent i 305,1 milionów m3 – 57,9 procent).

Jednocześnie wśród głównych celów rozwoju kraju władze na pierwszym miejscu stawiały uprzemysłowienie, rozwój wielkich zakładów i fabryk. Abstrahując od tego, na ile te koncepcje były słuszne i autonomiczne, spowodowały one radykalną zmianę struktury społecznej: zmniejszyła się liczba mieszkańców wsi, trwał za to masowy i praktycznie nieustanny napływ ludzi do miast. Przybyło Polaków w ogóle: tylko w latach 1950–1970 liczba mieszkańców zwiększyła się z 24,6 do 32 milionów. "Głód mieszkaniowy" nie był tylko politycznym hasłem, a jak najbardziej realnym zjawiskiem. Masowa, przemysłowa produkcja mieszkań była jedyną metodą poradzenia sobie z tym problemem.

Pomysły na uprzemysłowienie budownictwa mieszkaniowego na dobre zaistniały w Polsce połowie lat 50. Wcześniej hamowała je obowiązująca doktryna realizmu socjalistycznego, stojąca w opozycji wobec form modernistycznych (wysokie koszty i długi czas budowy utrzymanych w tym zdobnym stylu domów były zresztą jednym z ważnych czynników mających wpływ na upadek tej ideologii). Wraz z odwilżą 1956 roku i powrotem do form modernistycznych stało się jasne, że bloków musi masowo przybywać. A za swoisty pomost pomiędzy socrealizmem a nowymi czasami można uznać fakt, że pierwsze w powojennej Polsce budynki, wykonane w całości z prefabrykatów, zbudowano w 1956 roku na Osiedlu Hutniczym w socrealistycznej Nowej Hucie.

Przed wielką płytą

W latach 60. bloki w Polsce budowano w wielu technologiach, od zupełnie tradycyjnych, przez takie wykorzystujące elementy prefabrykowane, po wykonywane w całości z przemysłowo produkowanych elementów. Od 1959 roku na południowych obrzeżach Warszawy, na terenie tzw. Południowej Dzielnicy Przemysłowej "Służewiec" (PDPS), wypełnionej już zakładami przemysłowymi, powstawać zaczęło niewielkie osiedle, które uczyniono swoistym poligonem doświadczalnym.

Każdy dom w osiedlu miał inne gabaryty i zbudowany był w innej, eksperymentalnej technologii prefabrykacji. Osiedle Prototypów było jednym z miejsc wykluwania się koncepcji umasowienia produkcji mieszkań; na początku lat 60. wiele pracowni zajmowało się tworzeniem własnych na to pomysłów. Wbrew obiegowej opinii polskie bloki nie powstały tylko w sprowadzonej z NRD technologii wielkiej płyty, miała ona wiele lokalnych odmian, autorstwa polskich inżynierów, architektów i konstruktorów. W 1968 roku w państwowym konkursie na "opracowanie systemu konstrukcyjno-montażowego", który miał się stać podstawą przemysłu budowlanego, zwyciężyła technologia W-70, opracowana przez zespół pod kierunkiem Marii i Kazimierza Piechotków (pierwszy raz technologię W-70 zastosowano na dużą skalę przy budowie dwóch osiedli w Radomiu – Nad Potokiem i Ustronie; pierwsze mieszkania oddano tam do użytku w 1972 roku). W-70 szybko stała się jedną z bardziej popularnych metod budowania w kraju. Maria Piechotkowa pisała:

Sposób wykorzystania systemu i detal architektoniczny budynku zależy od potrzeb oraz od chęci, umiejętności i inwencji twórczej autorów i projektantów konkretnych realizacji.

Te ideały architektów dość szybko jednak zweryfikowała szara rzeczywistość – presja polityczna, nieustanne obniżanie kosztów, a przede wszystkim budowa kolejnych "fabryk domów" spowodowały, że architekci prawie przestali mieć wpływ na wygląd domów - o tym decydował wykonawca, czyli producent materiałów budowlanych. Pierwsza fabryka domów ze sprowadzoną z NRD linią produkcyjną powstała 17 lipca 1969 roku w Bziu Zameckim, które dziś jest dzielnicą miasta Jastrzębie Zdrój. Kolejne fabryki gotowych "kawałków" mieszkań powstawały w całej Polsce i w latach 70. ich produkcja zdominowała rynek mieszkaniowy.

Osiedle w każdym mieście

Gdyby nie uprzemysłowienie produkcji mieszkań, w Polsce nie byłoby dziś tylu bloków – niektórzy są przekonani, że kraj wyglądałby bez nich znacznie ładniej. Nie można jednak zapominać, że dzięki wielkiej płycie oraz dziesiątkom innych technologii w latach 1945-1988 zbudowano ponad 7 milionów mieszkań. Nigdy przedtem ani nigdy potem nie powstało ich tak dużo.

Osiedla, bo to one, a nie pojedyncze bloki tworzą polski krajobraz, nazywane są blokowiskami. Miały swoje okresy wzlotów i upadków. W latach 70. były wymarzonym miejscem do życia, ale i powodem utrapienia (gdy obok bloków latami nie powstawała droga, sklep czy przystanek autobusowy). W latach 90. mówiło się o blokersach – subkulturze wychowanych w wielkiej płycie chuliganów. Pierwsze lata nowego tysiąclecia – to czas rozkwitu na blokach pastelowych wzorów. Ocieplanie domów styropianem pozwoliło jednocześnie malować je na żywe kolory (a czasem i w realistyczne wzory – znane są wielkie na 10 pięter biedronki, żaglówki, zachody słońca, drzewa). Dziś mieszkańcy "starych" blokowisk bronią się przed zakusami deweloperów, którzy wielkopłytowe osiedla chcą dogęszczać nową zabudową. Bo mimo niedoskonałości materiałowych czy małego metrażu mieszkań, osiedla prefabrykowanych bloków – zgodnie z najważniejszymi zapisami "Karty Ateńskiej" - zazwyczaj znajdują się w dobrych lokalizacjach, są doskonale skomunikowane z innymi częściami miast i pełne zieleni, stanowią więc łakomy kąsek na rynku nieruchomości.

Najlepsze polskie osiedla

1._jadwiga_grabowska-hawrylak-maly.jpg — Zespół mieszkalno-usługowy przy placu Grunwaldzkim, 1969-75 (projekt 1963-69), fot. Stefan Arczyński, 1977, zbiory: Narodowe Archiwum Cyfrowe

W blokach mieszka obecnie 12 milionów Polaków; w dużych miastach odsetek ten sięga 80% ludności. Mimo że w latach 70. powstające w Polsce osiedla coraz bardziej upodabniały się do siebie, wiele z powstałych w drugiej połowie XX wieku "blokowisk" jest wartych uwagi. Wśród najsłynniejszych – bo wyróżniających się formą, pomysłem urbanistycznym, a także technologią – wymienia się wrocławski "Manhattan", osiedle budowane od 1968 roku przy Placu Grunwaldzkim.

Jego autorka, Jadwiga Grabowska–Hawrylak scaliła zespół wysokich bloków za pomocą łączących je pawilonów handlowych i nadała domom nietypowy kształt (używając prefabrykatów, które sama zaprojektowała), tworząc unikalny kompleks wyróżniający się w panoramie Wrocławia. Doceniane ze względu na charakterystyczny kształt domów, ale i za wyjątkowe walory krajobrazowe jest Osiedle Tysiąclecia w Katowicach. Dzieło pracowni Aleksandra Franty, Henryka Buszki i Tadeusza Szewczyka zaprojektowano w 1961 roku; ostatnie bloki – słynne "kukurydze" - oddano do użytku w latach 80. Osiedle – co wiele razy podkreślali architekci – projektowane było jak… park krajobrazowy. Bardzo duże, proste bloki poustawiano na ogromnym, zielonym terenie tak, że właściwie z każdego okna widać zieleń. Z osiedla wycofano ruch kołowy, organizując sieć tras pieszych, uzupełnionych potrzebną infrastrukturą (szkoły, sklepy). Dziś katowicki "Tauzen" wygrywa w rankingach najlepszych miejsc do życia na Śląsku.

W tym samym roku, co katowickie Osiedle Tysiąclecia Jerzy Czyż, Jan Furman i Andrzej Skopiński zaprojektowali Osiedle za Żelazną Bramą w Warszawie. Na projekt osiedla rozpisany był konkurs architektoniczny – celem było wybranie wizji domów pasujących do śródmiejskiego terenu, kompleksu o wielkomiejskim charakterze. Architekci zaproponowali budowę ogromnych "szaf" do mieszkania, uzupełnionych funkcjami handlowymi i usługowymi w parterach. Budowa ogromnych bloków pozwoliła na intensywne wykorzystanie terenu, przy jednoczesnym zachowaniu dużych odległości między blokami (co było jednym z głównych postulatów "Karty Ateńskiej"). Same bloki inspirowane są wizją "jednostki mieszkaniowej", którą wymyślił Le Corbusier. Architekci chcieli, aby każdy blok Osiedla za Żelazną Bramą stał się samodzielną wspólnotą sąsiedzką – w domach zaprojektowano m.in. rozległe hole, wspomagające nawiązywanie więzi społecznych. Ten zamysł jednak się nie powiódł.

Wśród osiedli, których projektanci starali się wymogi budowania dużo i szybko połączyć z ciekawą architekturą, warto wymienić także gdańskie tzw. Przymorze Wielkie (proj. Tadeusz Różański, Danuta Olędzka, Tadeusz Poznański, Józef Chmiel, Janusz Morek), zaprojektowane w 1959 roku. Tu pomiędzy mniejszymi blokami postawiono słynne falowce – długie i wysokie budynki o charakterystycznym kształcie. Ich bryły inspirowane były nadmorską linią brzegową, a nietypowy kształt miał przełamać monotonię, pozwolił uniknąć wrażenia przytłoczenia, jakie dałyby proste bloki o takich gabarytach.

Nie wszystkie osiedla zbudowane w okresie PRL składały się z wielkich bloków. Osiedla Sady Żoliborskie oraz Szwoleżerów, dwie warszawskie realizacje Haliny Skibniewskiej, są do dziś stawiane za wzór dobrze zaprojektowanych, kameralnych, przyjaznych przestrzeni do życia. Harmonii między długimi blokami a zielenią, wielorodzinną zabudową a otoczeniem szukali też Oskar i Zofia Hansen, projektując w 1961 roku Osiedle im. Słowackiego w Lublinie.

Humanistyczne osiedle

Ewolucję w budowie osiedli mieszkaniowych w Polsce można podzielić – w pewnym uproszczeniu – na etapy. Gdy w 1956 roku upadła doktryna socrealizmu, nastąpił powrót form modernistycznych i architekci mieli okazję tworzyć założenia o zindywidualizowanych formach i układach. W latach 70. było o to coraz trudniej – produkcję mieszkań zdominowały fabryki domów i bloki stały się bardziej ujednolicone. Sytuację zmienił na nowo kryzys lat 80., kiedy to skończyły się państwowe fundusze, przestano projektować wielkie osiedla, za to niewielkie inwestycje mieszkaniowe znów zyskały autorski wygląd. Wyjątkową pozycję w tej systematyce zajmuje jedno osiedle – Ursynów Północny w Warszawie.

Projekt powstał w ramach konkursu architektonicznego w 1971 roku; niedługo później zmodyfikowano go nieco, gdy po śmierci głównego projektanta, Ludwika Borawskiego rolę tę przejął Marek Budzyński. Choć wzniesione z wielkiej płyty, osiedle ma wyjątkowy charakter kameralnej, pełnej zieleni, wyjątkowo przyjaznej przestrzeni do życia. Nie pasuje do Ursynowa miano blokowiska – zróżnicowane pod względem gabarytów bloki projektowano tak, aby stworzyć wrażenie sąsiedzkiej osady. W 1975 roku na łamach magazynu "Architektura" Marek Budzyński pisał:

Ursynów nie może stać się osiedlem-sypialnią, musi być nowym żywotnym fragmentem Warszawy. […] Chcemy, by Ursynów był nie tylko anonimową jednostką rozliczeniową dla planistów, ale dzielnicą miasta o swoim własnym obliczu.

Bloki do czytania

Dziś, prawie pół wieku po zaprojektowaniu, Ursynów Północy jest cenionym miejscem do mieszkania. W 2016 roku osiedle stało się bohaterem książki, dokumentującej zarówno proces rodzenia się projektu, jak jego realizacji, a także późniejszej eksploatacji. Tom "Bloki w słońcu" Lidii Pańków to fascynująca opowieść o tym, jak powstało i jak funkcjonowało jedno z większych, a zarazem bardziej nietypowych prefabrykowanych osiedli mieszkaniowych w Polsce. W ogóle trzeba zauważyć, że bloki i osiedla coraz częściej stają się tematem książek – o ile niegdyś to architektoniczne dziedzictwo było wstydliwie ignorowane, dziś coraz częściej doceniamy blokowiska, bo paradoksalnie oferują one znacznie lepsze warunki do życia, niż nowe osiedla deweloperskie. Tym samym czytelnicy chętniej poznają losy osiedli, interesują się ich historią, architekturą, genezą.

Już w 2011 roku Jarosław Trybuś wydał "Przewodnik po warszawskich blokowiskach", opisując osiedla jak wartą uwagi atrakcję, odczarowując niesprawiedliwą o nich opinię, jakoby stanowiły odhumanizowane, przytłaczające przestrzenie totalitarnej architektury. Od kilku lat Muzeum Miejskie w Tychach wydaje książki opisujące to miasto, zbudowane w latach PRL-u i skomponowane przede wszystkim z bloków. I znów: stereotyp blokowiska upadł, okazało się, że w Tychach architektura jest zróżnicowana, co więcej, poprzetykana dziełami sztuki oraz obiektami o bardziej indywidualnym charakterze (do tego grona należą projety Marka Dziekońskiego). Wrocławski oddział SARP od kilku lat wydaje serię niewielkich książeczek – monografii, dotyczących wrocławskich architektów, wielu z nich budowało bloki, używało przemysłowo produkowanych prefabrykatów, jednak na różne sposoby starało się kreować z nich niebanalne obiekty. Monografia krakowskiego architekta, Witolda Cęckiewicza (wydana w 2015 roku przez Instytut Architektury), który nie tylko sam projektował, ale był też przez wiele lat głównym architektem miasta, pozwala uświadomić sobie, w jakich warunkach powstawały ówczesne bloki i osiedla. Najszerzej zjawisku bloków przygląda się Beata Chomątowska w wydanej w 2018 roku nakładem Wydawnictwa Czarne książce "Betonia". Autorka przyjrzała się blokom zbudowanym nie tylko w Polsce, ale i w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii. Potraktowała je nie tyle jako wytwór architektury, co zjawisko polityczno-społeczno-ekonomiczne, odciskające swoje piętno nie tylko na samych mieszkańcach, ale na przestrzeni miast w ogóle.
O tym, jak ogromny wpływ na polską kulturę miały bloki można się także przekonać, oglądając serię filmów dokumentalnych, wyreżyserowanych przez Tomasza Knittela. Okazuje się, że w blokach powstały - dziś mające swoje stałe miejsce w polskiej historii - piosenki, powieści i wiersze, filmy, dzieła sztuki wizualnej.
Bloki są nieodłącznym elementem naszego otoczenia - warto coś o nich wiedzieć, co więcej - warto je poznawać, zwiedzać, a niektóre nawet... docenić.

Język Polish