Pod wpływem kubizmu namalował wiele obrazów, np. "Stadion I". Praca z Jeanneretem i kontakt z Le Corbusierem pozwoliły Hansenowi rozwinąć umiejętność operowania bryłami w naturze. Wówczas też zaprzyjaźnił się z Jerzym Sołtanem, który miał ogromny wpływ na jego wizję architektury na "ludzką skalę". To paryskie doświadczenia stały się dla Hansena punktem, w którym rozpoczął swoją podróż ku Formie Otwartej, idei przenikającej całą jego późniejszą twórczość.
W 1949 roku wziął udział w kongresie CIAM w Bergamo, gdzie z młodzieńczą pasją skrytykował wielkiego Le Corbusiera. Po zdobyciu pierwszej nagrody za osiedle mieszkaniowe zaprojektowane w Summer School zorganizowano Hansenowi spotkanie z Henry Moorem, którego rzeźby integrujące "wnętrze" z "zewnętrzem" szczególnie interesowały artystę: dostrzegł w nich elementy Formy Otwartej. Po zakończeniu szkoły w Londynie Hansen otrzymał propozycję pracy jako asystent Ernesta Nathana Rogersa w Royal Institute of British Architects. Nie przyjął jej, ponieważ uważał, że jego obowiązkiem jest włączenie się w odbudowę kraju.
Studia i współpraca z ASP w Warszawie
Po powrocie do Polski kontynuował studia na Politechnice Warszawskiej, gdzie uzyskał dyplom u Romualda Gutta. Już na trzecim roku powierzono mu projektowanie osiedla mieszkaniowego "Dębiec" pod Poznaniem. Jednak w realiach panującej wówczas doktryny socrealizmu Hansen nie był w stanie realizować swoich projektów. Za jeden z nich (projekt wnętrz dla tymczasowej siedziby warszawskiego Ratusza, przygotowany wspólnie z Lechosławem Rosińskim), o mało nie stracił praw do wykonywania zawodu. Naczelny architekt Warszawy, Józef Sigalin, po zapoznaniu się z tym projektem zorganizował nad jego autorami "sąd pod Blachą" (od Pałacu pod Blachą, siedziby naczelnego architekta Warszawy) i jedynie dzięki pozytywnej opinii Szymona Syrkusa skończyło się tylko na naganie.
Po tym incydencie Hansen zamknął się w pracowni, gdzie malował, przeprowadzał różnorodne studia nad układami przestrzennymi (od "studium kierunku" w roku 1950 - niezachowany cykl obrazów będący kontynuacją badań nad obrazem jako narzędziem oddziaływania, po "aktywny negatyw" z roku 1957) oraz wykonywał projekty pawilonów targowych pokazywanych za granicą.
Hansen prowadził też działalność pedagogiczną. Niemal przez całe swoje życie związany był z warszawską Akademią Sztuk Pięknych - pracował w niej od 1950 roku. Od 1952 prowadził Pracownię Brył i Płaszczyzn według własnego, autorskiego programu, początkowo na Wydziale Architektury Wnętrz, pod kierunkiem Jerzego Sołtana, a od 1955 roku na Wydziale Rzeźby. Od 1981 roku prowadził Międzywydziałową Katedrę Plastyki Zintegrowanej na ASP. Dwa lata później przeszedł na emeryturę.
Oskar Hansen był członkiem "Groupe d'Etude d'Architecture Mobile" (GEAM). W 1958 roku otrzymał nagrodę "Przeglądu Kulturalnego" za twórczość plastyczną.
Projektowanie - w teorii i praktyce
Hansen jest autorem niewielu zrealizowanych projektów. W czasach socrealizmu zajął się projektowaniem pawilonów wystawowych, które stały się dla niego swoistym laboratorium autorskich pomysłów w opracowaniu przestrzeni wystawowych, prowadzących do ostatecznego sformułowania idei Formy Otwartej, czyli sztuki-procesu, angażującej widza. Były to m.in. pawilony na Międzynarodowe Targi: w Sztokholmie (1953, ze Stanisławem i Wojciechem Zamecznikami), w Izmirze w Turcji (1955, z Lechem Tomaszewskim) oraz w 1959 roku w Sao Paulo (z Zofią Hansen i Lechem Tomaszewskim). Konstrukcja pawilonu w Izmirze nosiła nazwę Struktury HT od nazwisk jego autorów (Hansen - Tomaszewski). Obiekt ten uważany jest za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej sztuki tamtego okresu. Jego struktura, jak pisze prof. Waldemar Baraniewski,
"oparta była na module w kształcie paraboloidy hiperbolicznej, rozwijanej w przestrzeni, co pozwalało na otwarte, ciągłe formowanie przekrycia o niezwykle lekkiej konstrukcji i logicznym, matematycznym rytmie zmieniających się form."
W 1957 roku, w warszawskim salonie "Po Prostu" odbyła się pierwsza indywidualna wystawa Oskara Hansena, zaprojektowana z myślą, aby sama stała się osobnym dziełem sztuki. Artysta pokazał na niej to wszystko, nad czym pracował w izolacji, w czasie stalinowskiej dyktatury: kubizujące malarstwo, projekty i fotografie rzeźb oraz obiektów architektonicznych. Nowatorsko zaprojektowana przestrzeń wystawowa tworzyła wielowymiarową strukturę zbudowaną z obiektów, która stała się tłem dla poruszającego się w niej widza. Hansen specjalnie na tę wystawę wykonał konstrukcję z metalowych prętów tzw. kolczatkę, która wypełniła całą przestrzeń, włączając oglądającego w strefę ekspozycji. Kolczatka stała się tłem
"kadrującym i eksponującym zwiedzających. Kompozycja tej czasoprzestrzeni - jak napisze po latach Hansen - polegała na poznawczym kadrowaniu zdarzeń - wzajemnym przenikających się pól oddziaływania statycznych form obrazów oraz formy rzeźbiarskiej ze zróżnicowanymi, ruchomymi formami zwiedzających".
Wystawa ta pokazała nowatorską metodę kształtowania dzieła w przestrzeni, zwaną environment.
W 1957 roku Hansen (wraz z Janem Meissnerem) zaprojektował wnętrza w Salach Redutowych Teatru Narodowego w Warszawie w ramach udziału w II Ogólnopolskiej Wystawie Wnętrz. Po latach artysta zaliczył tę realizację do działań typu environment. Powstała wówczas kompozycja przestrzenna zbudowana z gobelinów, malowanych tkanin, mebli, ceramiki, szkła i ciągłej belki, przenikającej całe wnętrze. Inna pracą o charakterze environment była realizacja Oskara Hansena, Wojciecha Fangora i Stanisława Zamecznika zaprezentowana na II Ogólnopolskiej Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Zachęcie w 1958 roku. Ciągła kompozycja barwnych, giętych płyt zawieszonych w powietrzu łączyła "zewnętrze" i "wnętrze" Zachęty, kończąc się w jednej z górnych sal. W zamyśle autorów było to tło eksponujące zwiedzających.
Projekt "Drogi" w Oświęcimiu-Brzezince
W latach 1958-1966 Hansen pracował w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, której był głównym projektantem. W 1958 roku przygotował wraz z zespołem projekt pomnika "Droga" na Międzynarodowy Konkurs na Pomnik w Oświęcimiu-Brzezince, projekt rozbudowy gmachu Zachęty (z Lechem Tomaszewskim i Stanisławem Zamecznikiem) oraz dla miasta Skopie w Jugosławii projekt muzeum mieszczącego się w kilku pawilonach, których dachy składały się jak parasole.
Projekt pomnika "Droga" dla Muzeum w Oświęcimiu-Brzezince opracował został w 1957 roku przez zespół kierowany przez Oskara Hansena, w skład którego wchodzili też Zofia Hansen, Jerzy Jarnuszkiewicz, Edmund Kupiecki, Julian Pałka i Lechosław Rosiński. Nowatorska i radykalna koncepcja tego projektu polegała na zanegowaniu tradycyjnego pojęcia pomnika i rzeźby pomnikowej i potraktowanie jako pomnika całego terenu byłego obozu koncentracyjnego.
Elementem wyeksponowanym na jego terenie miała być czarna, asfaltowa linia drogi długości jednego kilometra i szeroka na 70 metrów, przecinająca diagonalnie obóz i petryfikująca wszystkie pozostałości tego miejsca, które znalazłyby się na wytyczonej trasie. Cała reszta, to co mieściło się po obu stronach drogi, a więc baraki obozowe, kominy, ogrodzenia z drutu kolczastego, rampa kolejowa i krematoria, miało być pozostawione działaniu czasu, entropii.
"Proces zachodzący poza drogą odgrywałby rolę zegara biologicznego. Rosły już tam drzewa, widzieliśmy przebiegające jelenie i sarny. Chcieliśmy elementy na drodze zakonserwować - utrwalić ogólnoludzkie doświadczenie dla innych, tak jak Pompeje utrwaliła lawa. Pomnik 'Droga' jest poszukiwaniem ciągłości. Wyrusza ona z życia, przechodzi przez śmierć, a następnie znowu wraca do innego życia. Życie i śmierć określają się wzajemnie przez siebie".
Nie monument w formie zamkniętej, a forma otwarta, w której najważniejszym czynnikiem miała być przestrzeń i czas, leżała u podstaw koncepcji projektu "Droga". Propozycja zespołu Hansena nie spotkała się ostatecznie z przychylnością przedstawicieli byłych więźniów Oświęcimia. Zapadła kompromisowa decyzja o realizacji pomnika przez połączenie dwóch zespołów, polskiego i włoskiego, ale Hansen wycofał swój projekt, nie widząc możliwości połączenia go z figuratywną, rzeźbiarska propozycją Włochów.
Forma Otwarta i Linearny System Ciągły
Najważniejszą ideą, której Oskar Hansen poświęcił całe swoje twórcze życie, była koncepcja Formy Otwartej. W 1959 roku sformułował jej teorię, którą ogłosił na kongresie CIAM w Otterlo. Spotkała się ona z ogromnym zainteresowaniem młodych architektów, którzy zainspirowani propozycją Hansena założyli grupę Team 10 i Groupe d'Etude d'Architecture Mobile. W latach 60. Hansen opracował teorię Linearnego Systemu Ciągłego (LSC), który był przetransponowaniem Formy Otwartej w skali urbanistycznej.
Hansen nazywał Formę Otwartą filozofią, czy postawą kształtującą podejście do rzeczywistości. Jego idea Formy Otwartej, podejmowanej socjologicznie jako struktura przestrzeni kształtowana przez różne działalności człowieka, nawiązywała do teorii rzeźby i architektury Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego. W architekturze Hansen zawsze podkreślał to, co w niej humanistyczne, a nie techniczne.
"Forma Otwarta to kompozycje zmienne - to procesy życia eksponowane przez tła" - pisał artysta. I dalej - "Sztuka w konwencji Formy Otwartej polega na kształtowaniu przestrzeni poznawczej, rozumianej jako TŁO eksponującej zmieniające się zdarzenia w życiu przyrody i człowieka. Chodzi tutaj o harmonijne zintegrowanie form życia biologicznego na Ziemi z przestrzenią działalności człowieka. Sztuka w konwencji Formy Otwartej szanując indywidualność odbiorcy stwarza mu właściwy klimat przestrzenny do przemyśleń, a tym samym przeciwstawia się sztuce dominującego przedmiotu w przestrzeni - kultowi dogmatycznego dyktatu."
W Formie Otwartej Hansen zawarł ideę sztuki otoczenia, w której motorem byłby przeciętny człowiek. Projektując osiedla mieszkaniowe traktował działalność każdego człowieka w swoim mieszkaniu jako formę przestrzenną, na zewnątrz zaś ta forma miała być jednym z elementów polemiki plastycznej różnych form podobnego typu - rezultatu innych działalności ludzkich. Praca architekta czy artysty sprowadzałaby się w tym przypadku do roli pomocniczej, do eksponowania tych działań w procesie zmian i przekształceń w oparciu o kryterium czytelności poszczególnych form.
Forma Otwarta, jak opisywał to Hansen, proponowała zerwanie ze schematem nadrzędności specjalistów i miała otworzyć szeroko oczy na wszechstronne możliwości poszczególnych ludzi, na wzajemne miedzy nimi relacje, na sztukę zdarzeń. Forma Otwarta, wg Hansena, mogłaby się stać "realizmem naszych czasów". Rolą artysty byłoby to, aby szanując "inność" każdego człowieka nie dopuścić do chaosu. Aby to, co w ramach Formy Otwartej robili ludzie, stało się czytelne, komunikatywne. Hansen kładł nacisk na kreatywną rolę jednostki, bowiem to ona była współautorem przestrzeni.
W 1966 roku Hansen sformułował koncepcję Linearnego Systemu Ciągłego, czyli nowej organizacji życia przez kształtowanie przestrzeni. Była to równie utopijna idea, zakładająca powstanie systemu wielkich miast, rozciągających się w czterech równoległych pasmach z północy Polski na południe. Strefy mieszkalne poprzedzielane były w nich strefami usług, przemysłu i naturalnego krajobrazu, przestałby istnieć podział na centrum i peryferie. Ten linearny układ urbanistyczny pozostawał w opozycji do tradycyjnej koncepcji miasta rozwijającego się wokół swojego centrum.
W skali pomniejszonej został on zrealizowany jako Osiedle Słowackiego w Lublinie (1961, z żoną, Zofią Hansen) i Przyczółek Grochowski w Warszawie (1963, również z Zofią Hansen). W każdym miejscu LSC strefa obsługiwana (mieszkania) miała inną w wyrazie relację ze strefami obsługującymi (natura, usługi), ale jednakową, egalitarną, w sensie łatwości dostępu, odległości.
Oskar Hansen wychował kilka pokoleń polskich rzeźbiarzy, których uczył myślenia o przestrzeni jako zjawisku dynamicznym i uwarunkowanym społecznie. Jego praca pedagogiczna zainspirowała działania takich artystów jak: Grzegorz Kowalski, Krzysztof Bednarski, Zofia Kulik, Przemysław Kwiek, a pośrednio także dużo młodszych artystów: Katarzynę Kozyrę, Pawła Althamera czy Artura Żmijewskiego.
Drugim miejscem, poza warszawską ASP, gdzie studenci mogą się zapoznać z teorią Formy Otwartej Hansena jest norweska BAS (Bergen School of Architecture). Uczelnia założona została w 1983 roku przez ucznia Hansena - Sveina Hatloya.
Dom w Szuminie
Budowany etapami przez wszystkich swoich użytkowników dom nad Bugiem jest najważniejszym przestrzennym manifestem Formy Otwartej – idei, którą Oskar Hansen uczynił osią swojej twórczości architektonicznej. Od 2014 roku nad miejscem tym sprawuje opiekę Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.
Dom w Szuminie, dzieło Zofii i Oskara Hansenów, jest jedynym polskim budynkiem wpisanym na listę Iconic Houses Network. Do tej prestiżowej sieci należy ponad 100 domów na całym świecie, zaprojektowanych przez najwybitniejszych architektów, m.in. Antonio Gaudiego, Franka Lloyda Wrighta, Adolfa Loosa i Miesa van der Rohe.
Położony w mazowieckiej wsi Szumin dom powstawał od 1968 roku. Drewniany, jednopiętrowy, początkowo służył jako letnisko. Potem dostosowano go do całorocznego użytkowania.
"Na początku, gdy Hansenowie kupili działkę, postawili na niej sam mur. To był pierwszy gest w tej przestrzeni. Później nad murem rozpięli dom, który stoi na trzech rzędach słupów – to drewniana konstrukcja, która w żadnym miejscu tego muru nie dotyka" – opowiada Aleksandra Kędziorek z Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie w rozmowie z Culture.pl.
Architektura domu Hansenów w Szuminie płynnie łączy wnętrze z zewnętrzem. "To w jaki sposób jest zbudowany powoduje, że czujemy się tak, jakby w ogóle nie miał ścian" – dodaje Kędziorek. Jego szczególną atmosferę budują ślady działalności i pasji jego mieszkańców – porozrzucane po całym terenie instrumenty dydaktyczne dla studentów do nauki podstaw kompozycji oraz stalowa struktura z Biennale w Wenecji z 1977 roku, którą wykorzystano jako podstawę drewnianego gołębnika.
Dom w Szuminie jest jedną z niewielu budowli Hansenów zrealizowanych zgodnie z ich życzeniem i bez ograniczeń narzucanych przez socjalistyczny przemysł budowlany.
Autorka: Ewa Gorządek, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, maj 2006. Aktualizacja: AS, lipiec 2016.