Szymon Syrkus
Urodził się 24 czerwca 1893 w Warszawie, zmarł tamże 08 czerwca 1964 roku.
Szymon Syrkus studiował architekturę kolejno na politechnikach w Wiedniu (1911), Grazu (1912-1914), Rydze (1915-1918), a także w Dorpacie i w Moskwie, by kontynuować naukę na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej w latach 1918-1922, gdzie uzyskał dyplom. Studiował również w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1922-1924 przebywał w Berlinie i Paryżu, gdzie odbył staż w Académie des Beaux Arts. Podczas podróży zetknął się również ze słynną Staatliches Bauhaus w Weimarze.
Po powrocie z zagranicy wstąpił do awangardowej grupy Blok, deklarującej związanie sztuki z postępem technicznym i masową produkcją. W Bloku nawiązał współpracę z Teresą Żarnowerówną i Mieczysławem Szczuką, tworząc teoretyczne projekty budynków mieszkalnych, eksponowane na Pierwszej Międzynarodowej Wystawie Architektury Nowoczesnej w warszawskiej Zachęcie w roku 1926. Rok wcześniej także opublikował swój pierwszy artykuł Architektoniczne podstawy budownictwa mieszkaniowego.
Andrzej Pronaszko i Szymon Syrkus, "Teatr Symultaniczny”, model architektoniczny, drewno, plastik, instalacja elektroniczna, 45 x 57,5 x 73 cm, projekt oryginalny: 1927-1928, rekonstrukcja: 1983, wł. Muzeum Sztuki w Łodzi, fot. MSŁ Ze względu na różnice poglądów w Bloku, w pierwszej połowie tego roku opuścił grupę, zakładając Praesens, do którego weszło też spore grono osób związanych wcześniej z Blokiem, w tym przyszła żona Syrkusa, Helena Niemirowska. Celem nowej grupy była propaganda nowych prądów w architekturze i sztuce. Grupa ta w 1926 i 1930 roku wydała jedyne dwa numery czasopisma „Praesens”, które w pierwotnym założeniu miało być kwartalnikiem. W pierwszym numerze Syrkus zamieścił programowy tekst pod tytułem Preliminarz architektury, zawierający postulat uprzemysłowienia budownictwa. Zasadniczy rysem jego teorii było sprowadzenie mieszkania do roli „aparatu”, zaś architektura określana była jako funkcja czynników socjalnych, technicznych i przestrzenno-plastycznych.
W formie architektonicznej inspirował się nowymi kierunkami w sztuce, takimi jak neoplastycyzm, kubizm i suprematyzm. W roku 1925 zrealizowano jego projekt Domu Starców przy ulicy Wolskiej 18 w Warszawie, powstały przy współpracy z Henrykiem Oderfeldem. Budynek ten charakteryzował ściśle funkcjonalny plan oraz elewacje całkowicie pozbawione ozdób. W latach 1927-1928 z Andrzejem Pronaszko i przy współpracy Z. Leskiego wykonał projekt „Teatru symultanicznego” na 3000 miejsc, w którym scena składała się z dwóch obrotowych pierścieni, otaczających wydzieloną część widowni.
Temat ten rozwijany był następnie na zamówienie magistratu warszawskiego przez oboje Syrkusów i Pronaszkę, zaś realizowany od 1933 r. w o wiele skromniejszej skali jako eksperymentalna scena stworzona w dawnej ciepłowni na Żoliborzu. Na terenie Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 roku powstał Pawilon Nawozów Sztucznych.
Helena Syrkus, Szymon Syrkus, wnętrze domu w Skolimowie, 1932-1933, fot. reprodukcja z magazynu "Wnętrze", 1933-1934 Równocześnie z pracą projektową Szymon Syrkus publikował teksty teoretyczne w czasopismach oraz działał od początku w pracach CIAM, biorąc czynny udział w kongresach w latach 1933, 1937 i 1956. Jedną z ważniejszych publikacji Szymona Syrkusa było studium Warszawa funkcjonalna, przygotowane we współpracy z Janem Chmielewskim w 1934 r. i referowane na zjeździe CIRPAC (Comité International pour la Réalisation des Problèmes de l’Architecture Contemporaine, wchodzący w skład CIAM) w Londynie. Pracą tą zyskał sobie zarówno wielu zwolenników, jak i przeciwników, obawiających się utopijności proponowanego modelu.
Od roku 1941 przebywał w obozie Auschwitz. Po wojnie pracował przy odbudowie Warszawy, restaurował dwa pałacyki w Alejach Ujazdowskich: w latach 1948-1949 willę Raua dla Ambasady Konfederacji Szwajcarii, we spółpracy z Hansem Schmidtem (projekt pierwotny Leandro Marconi, 1866); w latach 1948-1950 wraz z Heleną Weinfeld odbudował pałacyk Śleszyńskich na pomieszczenie Ambasady Jugosławii (projekt pierwotny Antonio Corazzi, 1826). W 1949 mianowany profesorem, pracował na Politechnice Warszawskiej w Katedrze Projektowania i Kompozycji Architektonicznej, Kierował Zakładem Architektury Zespołów Mieszkaniowych. Przez ponad trzydzieści lat współpracował z żoną Heleną. Przeszedł na emeryturę w 1963 roku.
Helena Syrkus z domu Niemirowska
Urodziła się 14 maja 1900 w Warszawie, zmarła tamże 19 listopada 1982 roku.
W latach 1918-1925 studiowała na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej oraz na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego.
Należała do grupy Praesens, będąc także sekretarzem redakcji. Była członek CIAM od rozpoczęcia działalności grupy w 1928 roku do roku 1957, w 1947 roku była jej wiceprezesem. Ponadto należała do Komitetu Wykonawczego Międzynarodowej Unii Architektów (l’Union Internationale des Architectes, w skrócie UIA) od momentu jej powstania w roku 1948 do roku 1957.
Na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej od 1952 roku była zastępcą profesora, w 1955 mianowana profesorem nadzwyczajnym w Zakładzie Architektury Zespołów Mieszkaniowych, którym kierowała w latach 1964-1970. W roku 1959 rozpoczęła pracę nad osiedlem Tatary w Lublinie, kontynuowaną następnie samodzielnie przez zespół architektów. W roku 1976 wydała książkę Ku idei osiedla społecznego, będącą podsumowaniem wieloletniej pracy jej i męża.
Działalność wspólna Szymona i Heleny Syrkusów
Szymon Syrkus, pawilon Nawozów Sztucznych, na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, 1929, fot. reprodukcja rysunku z magazynu "Praesens", 1929 Helena i Szymon Syrkusowie, którzy zawarli związek małżeński w 1926, ściśle współpracowali ze sobą zarówno przy projektowaniu, jak i tworzeniu teorii architektonicznej oraz uczestnicząc w życiu międzynarodowego środowiska architektów awangardowych.
Spośród wielu projektów i publikacji wspólnie opracowanych przez Syrkusów wyróżnia się studium "Masowa produkcja mieszkań", opublikowane w 1931 w czasopiśmie „Dom Osiedle Mieszkanie”, będące deklaracją stworzenia systemu przemysłowego wytwarzania miejsc mieszkalnych. Było ono odpowiedzią na zlecenie Syndykatu Polskich Hut Żelaznych na opracowanie domów wysokich w konstrukcji stalowej. Syrkusowie opracowali wówczas typ mieszkania o modułowej konstrukcji, którego jądro stanowiło przęsło z kuchnią i kabiną sanitarną.
Estetyczny wyraz architektury masowej polegał na odnajdywaniu piękna w mocnym rytmie powtórzeń. W 1933 oboje architektów brało udział w IV zjeździe CIAM, na którym uchwalono Kartę Ateńską. Realizacją systemu mieszkań masowych były domy osiedla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Rakowcu u zbiegu ulic Pruszkowskiej i Wiślickiej, powstałe w latach 1934-1938. Ze względu na niedostatki technologii i tanią wówczas siłę roboczą, budynki wzniesiono z zastosowaniem cegieł i drewnianych stropów. Kolejną realizacją były powstałe dla Towarzystwa Osiedli Robotniczych w latach 1934-1936 osiedla 116 domków segmentowych w Łodzi Marysinie i 17 domków w Grudziądzu. Składały się one z powtarzalnych segmentów z sypialniami na antresoli, o elewacjach z prefabrykatów i drewna, co dawało ciekawy efekt wizualny przy niewielkim koszcie.
Eksperymenty w dziedzinie nowego budownictwa mogli jednak architekci prowadzić głównie poprzez prywatne zlecenia na niewielkie domy. Takim projektem, wykonanym w 1930 roku, był dom zbudowany na posesji Aleksandra Załszypina przy ulicy Jasiowej w Konstancinie (Skolimowie), powstały na bazie konstrukcji stalowej autorstwa Stanisława Hempla, wypełnionego lekkimi elementami gazobetonowymi (celolitem) z gotową okładziną z cienkiej warstwy kamienia pińczowskiego, według patentu inżyniera Czesława Pukińskiego.
Przy współpracy ze Stanisławem Hemplem Syrkusowie stworzyli także sanatoria willowe w Śródborowie i Konstancinie. Konstrukcję słupową posiadały wille w Warszawie przy ulicy Katowickiej 26 z 1936 roku oraz powstała w roku następnym willa w Sosnówce koło Pińska. Dom przy Katowickiej 26 krzywizną w planie bocznej elewacji wyraża zainteresowanie projektantów estetyką Le Corbusiera. Do grupy tej należy dom przy ulicy Walecznych 12 i dom Anieli Landau przy Estońskiej 8, zaprojektowany w 1938.
W drugiej połowie lat 30. powstały domy o konstrukcji z żelazobetonu. Należą do nich powstałe w latach 1936-1937 przy ulicy Jaworzyńskiej w Warszawie dwa domy pod numerami 9 i 11 dla Towarzystwa Przemysłu Tekturowego, a także szkieletowy dom Schererów przy tejże ulicy pod numerem 13/15 (niezachowany). W roku 1938 powstała przy tejże ulicy pod numerem 11 kamienica Stamirskiego o żelbetowej konstrukcji z suwanymi ścianami działowymi, zaś w grudniu - projekt dwupiętrowego domu na Saskiej Kępie przy Wale Miedzeszyńskim 1. W tym czasie powstał też między innymi dom Lewińskiego przy Koźmińskiej oraz zniszczone podczas wojny kamienice przy Alei Niepodległości 117 i 119, należące do przedsiębiorców budowlanych. W 1939 roku zatwierdzony został projekt domu Bergmana przy Belwederskiej 42. Projektowane przez nich kamienice czynszowe wyposażane były stosunkowo skromnie, z materiałów seryjnie wytwarzanych, jednak z dużą dbałością o szczegół i estetykę.
Po wybuchu wojny Syrkusowie rozpoczęli pracę studialną w Pracowni Architektonicznej i Urbanistycznej, działającej przy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym. PAU została zalegalizowana przez WSM i SPB w końcu 1940 roku. Jej pierwszym kierownikiem był Szymon Syrkus, zaś po jego aresztowaniu w końcu października 1942 kierownictwo objęli Roman Piotrowski i Helena Syrkus. Do trzeciego kwartału 1942 roku Syrkusowie prowadzili zespół opracowujący dzielnicę i osiedle WSM Rakowiec. Powstało wówczas studium osiedla społecznego zgodnego z zaleceniami CIAM, z zapewnieniem dostępu do powietrza, słońca i zieleni, oparte na trójstopniowym układzie kształtowania więzi społecznej (dom- kolonia - osiedle). Model Syrkusów przewidywał przestrzeń publiczną z zielenią i budynkami oświaty i kultury wewnątrz obszaru osiedla, natomiast na zewnątrz wdłuż arterii punkty usługowe, sklepy i parkingi. Syrkusowa po aresztowaniu męża nadal opracowywała projekt Rakowca oraz rozwijała koncepcję osiedla Towarzystwa Osiedli Robotniczych na Kole.
W 1945 Syrkusowie działali w Biurze Odbudowy Stolicy, zaś od 1947 w Zjednoczonych Pracowniach Architektonicznych, zlikwidowanych we wrześniu 1948 i zastąpionych Centralnym Biurem Projektów Architektonicznych i Budowlanych. Wykonali projekty zrealizowanych pierwszych kolonii w osiedlach Koło II i Praga I, leżących wzdłuż otwartej w 1949 roku trasy W-Z. Budynki obu kolonii, niewysokie, z kilkoma blokami o falistej linii zabudowy i abstrakcyjnym detalu, były próbą stworzenia powszechnego budownictwa mieszkaniowego o naturalnej skali, dostosowanego do potrzeb społecznych. Funkcjonalistyczna realizacja, zakończona na początku lat 50., spotkała się z dezaprobatą władz, lansujących historyzm i monumentalizm w typie radzieckim. Szymon Syrkus zmuszony był do złożenia samokrytyki, projektując również z stylu socrealizmu.
Próbując kontynuować wątek teatru, Syrkusowie przygotowali w 1949 roku projekt konkursowy na teatr w Łodzi. W 1954 powrócili do tematu uprzemysłowienia architektury mieszkaniowej, opracowując typy mieszkań i sekcji w budynkach wielokondygnacyjnych z wielkiej płyty. Starali się w oparciu o siatkę modularną i określone parametry stworzyć możliwie najwięcej typów jednostek mieszkalnych i elastycznego układu. Napotykali przy tym na liczne trudności, związane z decyzjami władzy, ograniczeniami ekonomicznymi i materiałowymi oraz niezbyt rozwinięta w kraju technologią.
Idealistyczne podejście zakładające, że prefabrykacja nie musi oznaczać monotonii, ujemnie zweryfikowała rzeczywistość ówczesnego socjalistycznego przemysłu. W latach 1958-62 zrealizowali osiedle Koło IV, które planowane do realizacji z wielkiej płyty, powstało w technologii tradycyjnej ze względu na zbyt małą skalę przedsięwzięcia. Osiedla na Kole i Pradze zostały wpisane do rejestru zabytków jako jedne z pierwszych przykładów powojennej architektury.
Wybrane projekty i realizacje:
1927 Teatr Symultaniczny, Warszawa ( z A. Pronaszko, Heleną Syrkus, M. Szczuka)
1928 Dom starców, Warszawa (we współpracy z H. Oderfeldem i E. Seydenbeutelem)
Fabryka Sztucznego Jedwabiu, Tomaszów Mazowiecki, Polska (z H. Oderfeldem)
Wspólnie z Heleną:
1929 Dom starców, Kutno, Polska
1931 budynek Związku Nauczycieli Polskich, Warszawa
1932 Sanatorium Nauczycielskie, Śródborów , Polska ( z St. Hemplem)
1934 Teatr Eksperymentalny dla Ireny Solskiej, żoliborz, Warszawa
1937 dom na Saskiej Kępie, Warszawa (z St. Hemplem)
1939 Sanatorim Komstancin, Polska (z St. Hemplem)
1945 plan dla Warszawy (z PAU)
1949 osiedle Koło, pierwszy etap, Warszawa
1951 Narodowy Bank Polski, Warszawa (projket konkursowy)
1951 teatr w Łodzi (projekt konkursowy)
1954 osiedle na Pradze, Warszawa
1960 osiedle Tatary, Lublin
1960 kolejne fazy budowy osiedla Koło i praskiego
Literatura:
Jadwiga Roguska, Helena i Szymon Syrkusowie: koncepcja typizacji i uprzemysłowienia architektury mieszkaniowej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, Tom XLV, Zeszyt 2/2000.
Aktualizacja AM, grudzień 2016.
