Malarskie cytaty w kinie Andrzeja Wajdy
Czerpał z twórczości europejskich mistrzów i malarstwa Hoppera. Przed kamerą odtwarzał płótna Wróblewskiego i patriotyczne obrazy rodzimych klasyków, sięgał po młodopolskich symbolistów i wchodził w dialog z twórcami socrealizmu. Oto wybrane malarskie cytaty z filmów Andrzeja Wajdy.
W historii polskiego kina nie było chyba reżysera bardziej wrażliwego na malarstwo, takiego, który cytując dzieła klasyków, budowałby z ich pomocą własne opowieści, znaczenia i metafory. Andrzej Wajda, którego droga do X muzy wiodła właśnie przez Akademię Sztuk Pięknych, był nie tylko kronikarzem polskich dziejów i diagnostą narodowych bolączek, ale też artystą, który jak nikt inny upamiętnił na celuloidowej taśmie mistrzów polskiego – choć nie tylko – malarstwa.
"Kanał"/ "Głowa mężczyzny" ("Tęczowa głowa") Andrzeja Wróblewskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Kanał" reż. Andrzej Wajda, fot.: Filmoteka Narodowa/fototeka.fn.org.pl. Andrzej Wróblewski, "Głowa mężczyzny" ("Tęczowa głowa"), 1957, fot. Muzeum Narodowe w Krakowie
Andrzej Wróblewski był jedną z jego najważniejszych inspiracji i powodem, dla którego Wajda zdecydował się porzucić malarstwo na rzecz kina. Po latach reżyser tak wspominał to spotkanie:
Kiedy go zobaczyłem, pomyślałem, że to, co ja chciałbym namalować, już zostało namalowane.
Sam bardzo często wracał do jego twórczości, widząc we Wróblewskim artystę dającego świadectwo pokoleniowej, wojennej traumy. Choćby w "Kanale", gdzie przywoływał jeden z niezwykłych obrazów malarza – "Głowę mężczyzny" z 1957 roku.
"Popiół i diament"/ "Rozstrzelania" Andrzeja Wróblewskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Popiół i diament", reżyseria: Andrzej Wajda, 1958. Na zdjęciu: Zbigniew Cybulski, fot. Wiesław Zdort/Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl. Andrzej Wróblewski, "Rozstrzelania", 1949, olej na płótnie, fot. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Do twórczości Wróblewskiego powracał wielokrotnie. Jego obrazy przywoływał we "Wszystko na sprzedaż", w scenie z karpiami z "Lotnej" wprost cytował "Obraz na temat okropności wojennych", a o samym artyście nakręcił później film dokumentalny.
Echa najważniejszych prac Wróblewskiego znajdziemy również w największym filmie Wajdy – "Popiele i diamencie". Scena śmierci Maćka Chełmickiego wyglądałaby inaczej, gdyby nie obrazy z cyklu "Rozstrzelań", dojmujące malarskie opowieści o spotkaniu życia i śmierci.
"Popiół i diament"/ "Ziemia" Ferdynanda Ruszczyca
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Popiół i diament", reżyseria: Andrzej Wajda, 1958. Na zdjęciu: Zbigniew Cybulski, fot. Wiesław Zdort/Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl. / Ferdynand Ruszczyc, "Ziemia", 1898, olej na płótnie, 164 x 219 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
I choć patronem "Popiołu…" był właśnie Wróblewski, Wajda cytował tu także innych artystów. Dość wspomnieć o "Ziemi" Fernanda Ruszczyca. Płótno, które doczekało się dziesiątek bardzo różnorodnych interpretacji, u Wajdy ożywa i staje się częścią opowieści o powojennych przemianach. Pług prowadzony przez rolnika w "Popiele…" jest symbolem politycznych przemian, które wywracają dotychczasowy porządek społeczny.
"Wesele" Andrzeja Wajdy/ "Autoportret w zbroi " Jacek Malczewski
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Wesele", reż. Andrzej Wajda, na zdjęciu Marek Walczewski, fot. Filmoteka Narodowa/fototeka.fn.org.pl. Jacek Malczewski, "Autoportet w zbroi", 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie
Obok Wróblewskiego to właśnie młodopolskie malarstwo najmocniej naznaczało twórczość Wajdy, a szczególnym dowodem jego miłości do tej epoki było "Wesele", arcydzielna adaptacja narodowego dramatu Stanisława Wyspiańskiego.
Wajda nie tylko przenosił na ekran literaturę Wyspiańskiego, ale też przywoływał jego obrazy. Filmowe druhny miały złotopomarańczowe wstążki podobne do tych z portretu Elizy Pareńskiej Wyspiańskiego, Ewa Ziętek i Daniel Olbrychski za sprawą kostiumu i charakteryzacji wystylizowani zostali na bohaterów jego "Autoportretu z żoną".
W "Weselu" będącym kopalnią malarskich cytatów Wajda znalazł też miejsce dla innego ze swych ulubionych artystów – Jacka Malczewskiego. Nieprzypadkowo wąs Marka Walczewskiego w "Weselu" podkręcono tak, by aktor przypominał bohatera "Autoportretu w zbroi".
"Brzezina" / "Autoportret z Thanatosem" Jacka Malczewskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Brzezina"w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1970. Na zdjęciu: Emilia Krakowska i Daniel Olbrychski. fot. Renata Pajchel/Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl. Jacek Malczewski, "Autoportret z Thanatosem", 1919, fot. kolekcja prywatna
Malczewski stał się też patronem innego wielkiego filmu Wajdy – "Brzeziny". W tej opowieści o miłości i śmierci reżyser obficie czerpał z twórczości polskich symbolistów. W scenie Emilii Krakowskiej i Daniela Olbrychskiego ożywiał słynny "Autoportret z Thanatosem"…
"Brzezina" / "Śmierć " Jacka Malczewskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Brzezina"w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1970. Na zdjęciu: Olgierd Łukaszewicz fot. Renata Pajchel/Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl. Jacek Malczewski, "Śmierć", 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie
… a bohatera granego przez Olgierda Łukaszewicza czynił bohaterem "Śmierci" Malczewskiego, obrazu przedstawiającego śmierć jako tę, która wyzwala człowieka od cierpień doczesności.
"Brzezina" / "Zatruta studnia" Jacka Malczewskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Brzezina" reż. Andrzej Wajda, fot. Renata Pajchel/Studio Filmowe Kadr/Filmoteka Narodowa/fototeka.fn.org.pl/ Jacek Malczewski "Zatruta studnia", 1906, Muzeum Narodowe w Poznaniu
W znakomitych kadrach Zygmunta Samosiuka i Edwarda Kłosińskiego reżyser bezbłędnie odtwarzał symboliczne płótna Malczewskiego. W kolejnych scenach nawiązywał do "Zatrutej studni", "Narcyza" i kilku innych słynnych obrazów Malczewskiego, który u Wajdy stawał się współtwórcą opowieści o przemijaniu i namiętności.
"Wesele" / "Rejtan – Upadek Polski" Jana Matejki
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Wesele" w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1972,fot. Renata Pajchel/Studio Filmowe Zebra/Filmoteka/fototeka.fn.org.pl. Jan Matejko, detal obrazu "Rejtan–Upadek Polski", 1866, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Na Młodej Polsce nie kończyła się przestrzeń malarskich inspiracji, po które sięgał reżyser "Popiołu i diamentu". Niewiele rzadziej Wajda przywoływał wcześniejszych mistrzów. W "Weselu" grany przez Daniela Olbrychskiego pan młody w scenie rozdzierania koszuli wyglądał jak Rejtan z obrazu Jana Matejki, a kolejne postaci przypominały bohaterów ważnych obrazów, będąc zarazem upostaciowaniem narodowych przywar i wad.
"Wesele" / "Trumna chłopska" Aleksandra Gierymskiego
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Wesele", reż. Andrzej Wajda, fot. Filmoteka Narodowa/fototeka.fn.org.pl. Aleksander Gierymski, "Trumna chłopska", 1894, Muzeum Narodowe w Warszawie
Nawiązując do klasyków malarstwa, Wajda oddawał hołd rodzimej sztuce i pokazywał, skąd wywodzi swoją artystyczną wrażliwość, a obok Malczewskiego znajdował też miejsce choćby dla Aleksandra Gierymskiego, którego "Trumnę chłopską" odtworzył w jednym z kadrów "Wesela".
"Lotna"/ "Śmierć Stefana Czarneckiego" Leopolda Löfflera
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Lotna", reż. Andrzej Wajda, fot. Fototeka FIlmoteki Narodowej/ http://fototeka.fn.org.pl / Leopold Löffler, "Śmierć Czarnieckiego"
Do dziewiętnastowiecznych mistrzów nawiązywał także w innych filmach. W "Popiołach" przywoływał m.in. "Pejzaż z krzyżem" Chełmońskiego, a także obrazy Suchodolskiego, Géricault czy Goi.
W "Lotnej" sięgał po "Wiernego towarzysza" Juliusza Kossaka, a także patriotyczne obrazy jego syna – Wojciecha. W jednej ze scen odtworzył nawet "Śmierć Stefana Czarnieckiego" Leopolda Löfflera.
"Człowiek z marmuru"/ "Podaj cegłę" Aleksandra Kobzdeja
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Człowiek z marmuru" reż. Andrzej Wajda, na zdjęciu: Jerzy Radziwiłowicz, fot. Fototeka Filmoteki Narodowej/fototeka.fn.org.pl. Aleksander Kobzej, "Podaj cegłę" (1950), olej, płótno, 133x162 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Także w swych późniejszych filmach Wajda często wchodził w dialog z malarzami, dokonując parafrazy ich dzieł albo wykorzystując je dla zbudowania artystycznych meta-kontekstów. Tak jak w "Pokoleniu" nawiązywał do malarstwa socrealistycznego, tak w "Człowieku z marmuru", jednym z najważniejszych dzieł w karierze, przywoływał propagandowy obraz Aleksandra Kobzdeja, by uczynić go częścią opowieści o fałszu socrealistycznych mitów i komunistycznej iluzji.
"Tatarak" / "Woman in the Sun" Edwarda Hoppera
Podpis obrazka
Kadr z filmu "Tatarak" w reżyserii Andrzeja Wajdy, 2007. Na zdjęciu: Krystyna Janda, fot. ITI Cinema. Edward Hopper, "Woman in the Sun", 1952, fot. Columbus, Museum of Art
Mimo że wśród malarskich inspiracji Wajdy większość stanowili polscy artyści, w jego kinie nie brak także odniesień do światowej klasyki. Także tej współczesnej, której hołd składał reżyser m.in. w "Tataraku".
W scenie otwierającej ów film, kobieta stoi z papierosem w dłoni, patrząc w okno rozświetlone południowym światłem. Grana przez Krystynę Jandę bohaterka przypomina postać z "Kobiety w słońcu" Edwarda Hoppera, obraz, w którym sam reżyser widział najdoskonalszy zapis ludzkiej samotności. Wraz z Pawłem Edelmanem i scenografką Magdaleną Dipont odtworzył więc na ekranie słynne dzieło Amerykanina, czyniąc je częścią opowieści o żałobie i osamotnieniu.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]