Jeden z najwyżej cenionych malarzy w historii sztuki polskiej, twórca narodowej szkoły malarstwa historycznego, które miało spełnić szczególną rolę w państwie pozbawionym suwerenności politycznej w wyniku traktatów rozbiorowych z lat 1772-1795. Ukazując dawną wielkość Rzeczypospolitej i chwałę jej oręża, Matejko pragnął kształtować serca i umysły Polaków, wskrzesić wiarę w odrodzenie niepodległej ojczyzny. Jako pierwszy nadał tak wysoką rangę malarstwu historycznemu, zafascynował nim szerokie rzesze społeczeństwa, zamanifestował na arenie międzynarodowej odrębny charakter i wysoki poziom artystyczny sztuki polskiej, zdobywając najwyższe wyróżnienia na wystawach w Paryżu, Wiedniu czy Berlinie. Jako członek wielu prestiżowych Akademii i Instytutów Sztuki stanął w szeregu najwybitniejszych malarzy europejskich drugiej połowy XIX w.
Początki malarstwa
Ojciec artysty był czeskim emigrantem (osiadłym w Polsce ok. 1807), matka wywodziła się ze spolonizowanej rodziny niemieckiej, jednak w krakowskim domu Matejków panowała polska, patriotyczna atmosfera, żywe były ideały niepodległościowe - dwaj bracia Jana walczyli w okresie Wiosny Ludów na Węgrzech. Istotny wpływ na ukształtowanie wyobraźni i zainteresowanie historią przyszłego malarza wywarł jego starszy brat, Franciszek Matejko, docent nauk pomocniczych historii i pracownik Biblioteki Jagiellońskiej. Nie bez znaczenia była tu również atmosfera rodzinnego miasta - jego zabytki sięgające epoki średniowiecza, sanktuarium narodowe na Wawelu z Zamkiem Królewskim i grobami władców Polski w katedrze oraz stosunkowo duża (w porównaniu z innymi zaborami) swoboda w kultywowaniu tradycji narodowych.
Podejmując w 1852 naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, miał już Matejko wyraźnie określony kierunek zainteresowań. Wiedzę historyczną wciąż pogłębiał poprzez studiowanie dzieł dawnych kronikarzy oraz pasję rysownika-dokumentalisty odwzorowującego w szkicach ołówkowych wizerunki polskich królów i książąt, zabytki krakowskiej architektury, rzeźby i rzemiosła artystycznego. W Szkole Sztuk Pięknych pod wpływem Wojciecha Kornelego Stattlera przyswoił sobie surową dyscyplinę rysunku, staranny, precyzyjny sposób opracowywania powierzchni malarskiej oraz poważny stosunek do sztuki rozumianej jako powołanie i rodzaj misji narodowej. Drugi z krakowskich nauczycieli Matejki, Władysław Łuszczkiewicz, umiejętnie podsycał jego zainteresowanie historią, wpajał szacunek dla zabytków i pamiątek przeszłości. W grudniu 1858, uzyskawszy stypendium na dalsze studia za granicą, Matejko wyjechał do Monachium. Przez siedem miesięcy kształcił się w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Hermanna Anschütza, wiele czasu spędzał też w Starej i Nowej Pinakotece, studiując dzieła dawnych mistrzów i współczesnych przedstawicieli niemieckiego akademizmu. Przeżywał wówczas okres fascynacji malarstwem historycznym francuskiego artysty, Paula Delaroche'a. W 1860 rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, które bardzo szybko przerwał, niezadowolony ze wskazówek udzielanych mu podczas korekty prac przez profesora Christiana Rubena. Ideowa i artystyczna postawa Matejki dojrzewała na początku lat sześćdziesiątych, w kręgu cyganerii krakowskiej skupiającej młodych artystów, pisarzy i historyków, którzy spotykali się w rzeźbiarskiej pracowni Parysa Filippiego. Z tego okresu datuje się jego przyjaźń z Józefem Szujskim, późniejszym współtwórcą krakowskiej szkoły historycznej, który wpłynął wówczas inspirująco na ideową koncepcję malarstwa Matejki.
Pierwsze obrazy
Jan Matejko, "Kazanie Skargi", 1864, olej na płótnie, 224 x 397 cm, własność Zamku Królewskiego w Warszawie, depozyt w Muzeum Narodowym w Warszawie, fot. East News Jeszcze przed ukończeniem trzydziestu lat artysta zyskał międzynarodową sławę i uznanie, a krytyka francuska włączyła go do grona najwybitniejszych twórców malarstwa historycznego w Europie. Pierwszy sukces odniósł w 1865, zdobywając na dorocznym Salonie paryskim złoty medal za "Kazanie Skargi". W dwa lata później, na Wystawie Powszechnej w Paryżu uzyskał złoty medal I klasy za obraz "Reytan na sejmie warszawskim 1773 roku", który został zakupiony przez cesarza Austrii Franciszka Józefa. W tym samym 1867 roku artysta został odznaczony krzyżem rycerskim zakonu Franciszka Józefa. Poczynając od 1865, Matejko wielokrotnie odwiedzał Paryż (m.in. 1867, 1870, 1878, 1880) i Wiedeń (m.in. 1866, 1867, 1870, 1872, 1873, 1882, 1888). W 1873 odbył również podróż do Pragi i Budapesztu, a na przełomie 1878/79 i w 1883 wyjeżdżał do Włoch (m.in. Wenecja, Rzym, Florencja). W 1872 kilka miesięcy spędził w Stambule, gdzie powstały jedyne w jego dorobku artystycznym prace o tematyce orientalno-pejzażowej. W 1873 otrzymał oficjalną propozycję objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Odmowa Matejki stała się impulsem do zaproponowania mu analogicznego stanowiska w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Funkcję tę pełnił od 1873 do końca życia. Do grona jego uczniów należeli m.in. wybitni twórcy sztuki polskiej okresu modernizmu - Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer.
Duchowy władca narodu
Jan Matejko, "Rejtan. Upadek Polski", 1866, olej na płótnie, 282 x 487 cm, wł. Zamek Królewski w Warszawie, fot. dzięki uprzejmości Zamku Królewskiego w Warszawie Obok działalności pedagogicznej Matejko położył ogromne zasługi w zakresie opieki nad zabytkami Krakowa, uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Jana Kazimierza (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). W 1872 został członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności w Krakowie, w tym samym czasie uczestniczył w pracach jej komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Wykonana wg projektu Matejki w latach 1889-91 polichromia wnętrz kościoła Mariackiego była dziełem naówczas nowatorskim, o pomnikowym wręcz znaczeniu dla odnowy tej gałęzi malarstwa w Polsce. W 1887 artysta ufundował specjalne stypendium dla ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych pragnącego kształcić się w dziedzinie witrażownictwa.
Matejko regularnie uczestniczył w wystawach organizowanych przez Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (od 1855) i Lwowie (od 1868), a także w krakowskim Towarzystwie Naukowym (od 1864) oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (od 1861). Wielokrotnie prezentował też swoje obrazy na wystawach międzynarodowych w najważniejszych centrach artystycznych dziewiętnastowiecznej Europy, m.in. w Paryżu (1865, 1867, 1870, 1874, 1875, 1878, 1880, 1884, 1887), Wiedniu (1866, 1867, 1869, 1870, 1872, 1873, 1875, 1877, 1878, 1880), Berlinie (1879, 1884, 1891, 1893), Pradze (1868, 1870, 1873,1876), Budapeszcie (1872, 1877, 1879), Londynie (1871) i Petersburgu (1879). Wśród licznych nagród przyznanych polskiemu artyście szczególnie prestiżowy charakter miało wyróżnienie go wielkim honorowym medalem złotym na Wystawie Powszechnej w Paryżu w 1878. Po wystawieniu "Unii Lubelskiej" w 1870 w Paryżu został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, a w 1873 w Wiedniu - "Kunst-medaille", w 1887 otrzymał austriacki medal cesarski "Pro litteris et artibus". W tym samym roku Matejko uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w dowód uznania dla jego wiedzy z dziedziny historii. W 1883, po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu "Sobieski pod Wiedniem" jako daru od narodu polskiego, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Piusa IX. Pozycję Matejki jako jednego z najwybitniejszych malarzy ówczesnej Europy potwierdza również przyznanie członkostwa wielu prestiżowych instytucji - m.in. francuskiej Académie des Beaux-Arts (1873) oraz Institut de France (1874), Akademii Sztuki w Berlinie (1874), Rafaelowskiej Akademii w Urbino (1878), Wiener Kunstlergenossenschaft (1888). Wyrazem uznania rodaków dla jego patriotycznej postawy oraz zasług w zakresie rozsławiania polskiej sztuki w Europie była uroczystość z 1878 roku, podczas której prezydent Krakowa, Mikołaj Zyblikiewicz wręczył artyście berło - symbol jego duchowej władzy nad narodem w dobie bezkrólewia. Matejko został ponadto wyróżniony tytułem honorowego obywatela miasta Lwowa (1869) oraz Krakowa (1882). W 1882 Wydział Krajowy we Lwowie ufundował stypendium imienia artysty na studia zagraniczne dla wybranego przez niego ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, w tym samym roku jego imieniem został nazwany plac, przy którym wzniesiono nowy gmach Szkoły (był to grunt wcześniej ofiarowany Matejce przez władze miasta, a przez niego z kolei przeznaczony pod budowę Szkoły). W 1883, z okazji dwudziestopięciolecia pracy twórczej, w Zamku Królewskim na Wawelu została urządzona wystawa jubileuszowa blisko stu dzieł artysty. Swoistym hołdem złożonym Matejce przez polskie społeczeństwo w rok po śmierci artysty było przygotowanie monumentalnej ekspozycji jego artystycznego oeuvre, zajmującej odrębny pawilon na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894.
Dojrzałe malarstwo
Pierwsze obrazy historyczne Matejki (z lat 1853-1861) cechuje jeszcze anegdotyczna opisowość, pewien schematyzm w aranżacji kompozycji i ugrupowaniu postaci o statycznych, konwencjonalnych pozach i gestach. W zakresie środków malarskich odznaczają się one precyzją konturu, drobiazgowym opracowaniem szczegółów oraz starannie wygładzoną powierzchnią malarską, uzyskaną dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen ("Zygmunt I nadający przywilej szlachectwa profesorom Akademii Krakowskiej", 1858; "Otrucie królowej Bony", 1859; "Jan Kazimierz na Bielanach", 1861). Już w tych wczesnych obrazach ujawniła się pasja historyczna Matejki, jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.
Proces szybkiego dojrzewania ideowej i artystycznej postawy Matejki przypadł na lata poprzedzające wybuch powstania styczniowego. Warszawskie demonstracje patriotyczne, ponownie rozbudzone nadzieje i dążenia niepodległościowe Polaków wywarły głęboki wpływ na wyobraźnię młodego artysty.
Stańczyk
Jan Matejko, "Stańczyk", olej na płótnie, 1862, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Warszawie Ukończony w 1862 Stańczyk to dzieło przełomowe w rozwoju jego twórczości, swoiste credo artystyczne dwudziestoczteroletniego malarza. Błazen królewski, samotny w swojej bolesnej zadumie nad politycznymi konsekwencjami utraty przez Polskę twierdzy kresowej w Smoleńsku (w wojnie z Moskwą w 1514), w interpretacji Matejki staje się symbolem przenikliwości i mądrości politycznej, personifikacją obywatelskiego sumienia i ponadczasowej troski o losy kraju. Po raz pierwszy ujawnia się tu myśl historiozoficzna artysty, wynikająca z głębokiego rozumienia ciągłości zjawisk dziejowych i ich wzajemnych relacji. Matejko, podobnie jak Józef Szujski, późniejszy twórca krakowskiej "szkoły historycznej", przyczyn upadku Polski u schyłku XVIII w. upatrywał w niewykorzystanych politycznie wcześniejszych zwycięstwach militarnych i błędach popełnionych przez twórców polityki państwowej. Następujące po sobie kolejno obrazy "Stańczyk", "Kazanie Skargi" (1864) i "Reytan na sejmie warszawskim 1773 roku" (1866) tworzą określoną sekwencję historiozoficzną - od przewidywania narodowej klęski, poprzez napomnienie i przestrogę, aż do jej tragicznego urzeczywistnienia. Kazania sejmowe Piotra Skargi, siedemnastowieczny traktat polityczny, stały się inspiracją do namalowania obrazu, którego tytułowym bohaterem jest ich autor, jezuita i kaznodzieja nadworny króla Zygmunta III. W przedstawionej przez Matejkę scenie, tak jak na kartach Kazań sejmowych, Skarga piętnuje samowolę i egoizm stanowy szlachty i magnaterii, wzywa do opamiętania w imię ocalenia ojczyzny przed całkowitą anarchią. Przestroga okazała się daremna, a profetyczna zapowiedź Skargi urzeczywistniła się u schyłku XVIII w., kiedy w wyniku traktatów rozbiorowych Polska została wykreślona z map Europy, a jej terytorium podzielono między Rosję, Prusy i Austrię. Ten fakt historyczny symbolizuje właśnie obraz "Reytan na sejmie warszawskim 1773 roku", ukazujący dramatyczny protest tytułowego bohatera (Tadeusza Reytana, posła ziemi nowogródzkiej) przeciwko ratyfikacji traktatu rozbiorowego. O ile "Kazanie Skargi" miało poruszyć sumienia Polaków, to "Reytan" był już otwartym wyzwaniem rzuconym magnaterii, oskarżeniem konkretnych jej przedstawicieli o zdradę i zaprzedanie ojczyzny obcym mocarstwom. Wywołał też gwałtowne poruszenie opinii publicznej, która zarzucała Matejce m.in. "eksploatowanie historycznego skandalu na korzyść popularności". Obrazem tym artysta zamknął okres ideowych rozrachunków z przeszłością, okres poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku Rzeczypospolitej.
Bitwa pod Grunwaldem
Jan Matejko, "Bitwa pod Grunwaldem", 1878, olej na płótnie, 426 x 987 cm, wł. Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. dzięki uprzejmości MNW Radykalnie zmienił ton swojego malarstwa w dobie powszechnego zwątpienia i upadku ducha w społeczeństwie polskim po klęsce powstania styczniowego (1864). Odtąd poprzez malarskie wizje świetności dawnej Rzeczypospolitej i chwały jej oręża pragnął podtrzymywać wiarę w słuszność dążeń niepodległościowych, krzepić serca i umysły Polaków. Tym ideom pozostał wierny do końca życia. Tworzył monumentalne płótna ukazujące sukcesy polityczne i militarne Polski. Ich historyczny temat często stawał się pretekstem dla przekazywania refleksji artysty związanych z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Powstała w 1869 "Unia Lubelska" ilustruje doniosły fakt historyczny z 1569 - połączenie Polski i Litwy w jeden organizm państwowy. Obrazem tym Matejko pragnął przypomnieć dawną suwerenność Litwy, która jako równorzędny partner przystępowała do aktu unii z Polską. Była to odpowiedź artysty na falę okrutnych represji, jakie spadły na tamtejszą ludność po stłumieniu powstania styczniowego, oraz jego protest przeciwko uznawaniu Litwy przez zaborcę za ziemie rdzennie rosyjskie. Malowana w latach 1872-78 "Bitwa pod Grunwaldem" przedstawia jedno z najświetniejszych zwycięstw oręża polskiego nad niemieckim - całkowite rozgromienie potęgi militarnej zakonu krzyżackiego przez wojska polsko-litewsko-ruskie w 1410 (niestety niewykorzystane politycznie). Obraz powstał w okresie wzrastającej hegemonii Prus w Europie, po wygranej wojnie z Francją w 1870; był również odpowiedzią artysty na nasilającą się akcję germanizacji Polaków w zaborze pruskim. Natomiast malując "Sobieskiego pod Wiedniem" (1883) i ofiarowując go papieżowi, Matejko pragnął przypomnieć Europie naród, który dwieście lat wcześniej obronił Austrię i całą wspólnotę chrześcijańską przed zagrażającą jej potęgą turecką, a który później utracił swoją państwowość m.in. na skutek zaborczej polityki Habsburgów.
