Ukończył kulturoznawstwo na Uniwersytecie Łódzkim, specjalizując się w teorii i historii filmu oraz Wydział Operatorski PWSFTviT w Łodzi. Po studiach przez krótki czas wykładał historię filmu na rodzimym uniwersytecie w Łodzi, prowadził także zajęcia dydaktyczne z przyszłymi operatorami na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach na Wydziale Radia i Telewizji.
Debiutował jako samodzielny operator filmu fabularnego w roku 1989 Głuchym telefonem w reżyserii Piotra Mikuckiego. W latach późniejszych współpracował z różnymi reżyserami, kilka filmów zrealizował z Władysławem Pasikowskim i Andrzejem Wajdą. Dziś, zdobywszy uznanie także poza Polską, w Europie i Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim dzięki współpracy z Romanem Polańskim, jest jednym z najwyżej cenionych polskich operatorów średniego pokolenia. W 1999 pismo "Variety" uznało go za jednego z 10 najbardziej obiecujących operatorów młodego pokolenia.
Wśród nagród filmowych, których laureatem jest Paweł Edelman, są otrzymane w 2003 roku w kategorii najlepsze zdjęcia: "Cezar" - Nagroda Francuskiej Akademii Sztuki Filmowej i "Orzeł" - Polska Nagroda Filmowa za film Pianista. W tym samym roku Pianista przyniósł polskiemu operatorowi m.in. trzy znaczące nominacje, do "Oscara" i do Nagrody Amerykańskiego Stowarzyszenia Operatorów (ASC) oraz Nagrody Brytyjskiej Akademii Sztuki Filmowej (BAFTA). W roku 2004 za zdjęcia do filmu Ray był po raz drugi nominowany do nagrody ASC. Rok później został uhonorowany Hollywoodzką Nagrodą Filmową w kategorii: "Operator roku". W roku 2011 otrzymał Nagrodę za caloksztalt przyznawaną przez Europejska Federacje Operatorow Filmowych IMAGO, zaś w 2014 kolejne dwa ważne wyróżnienia: Nagrodę Marburger Kamerapreis dla wybitnego operatora filmowego przyznawaną przez Uniwersytet w Marburgu w Niemczech i Odznaczenie Złoty Medal „Zasłużony Kulturze - Gloria Artis”.
Paweł Edelman razem z Romanem Polańskim na planie "Pianisty", 2001, fot. Radosław Nawrocki / Forum Swoją drogę zawodową Paweł Edelman związał, w latach 90., przede wszystkim z dwoma, należącymi do różnych pokoleń i jakże odmiennymi pod względem stylu reżyserami, Władysławem Pasikowskim, z którym zrobił Krolla, pierwszy znaczący w swojej karierze film, a potem także z Andrzejem Wajdą, co może być dowodem na jego wszechstronność jako operatora. Tej wszechstronności Edelman dowiódł także pracując z innymi reżyserami przy filmach różnych gatunkowo, tematycznie, i różniących się bardzo formą.
W wywiadzie udzielonym Irenie Stanisławskiej mówił:
"Cieszę się, że jestem operatorem, bo mogę zrealizować sprzeczne tęsknoty, które są we mnie. Z jednej strony, kręciłbym wielkie filmy, z helikopterami i napalmem - taką 'Apokalipsę', a z drugiej strony tęsknię do filmu kameralnego, dramatu psychologicznego, takiego Bergmana." ("Kino" 4/1994)
Potwierdził to także inną wypowiedzią:
" 'Duże zwierzę' Jurka Stuhra zrobiłem na taśmie czarno-białej. Wygląda, jakby to były zdjęcia dokumentalne zrealizowane w małym miasteczku. Z drugiej strony - 'Pan Tadeusz' - wielki, kolorowy, tętniący życiem film... To jest właśnie fajne, taka możliwość przejścia od stylu do stylu." (wywiad Rafała Olbrychskiego "Film" 11/2000)
Każda historia opowiadana w filmie, uważa Paweł Edelman, wymaga od operatora osobnego podejścia. A różnorodność prac w jego dorobku operatorskim świadczy o jego zawodowej dojrzałości.
W filmach Pasikowskiego zdjęcia Edelmana spełniają wszystkie wymogi dynamicznego kina akcji, podczas gdy w filmach Wajdy musiał on kierować się zgoła innymi przesłankami. Szczególnie dotyczy to Pana Tadeusza i Zemsty, gdzie mamy do czynienia z materiałem trudno przekładalnym na język filmu, jako że w pierwszym przypadku chodzi o zaadaptowanie poematu, w drugim zaś sztuki teatralnej.
Także te dwie ekranizacje różnią się od siebie sposobem filmowania. Odmienna jest na przykład kolorystyka obu filmów. W Zemście, inaczej niż w przesyconym intensywnymi barwami Panu Tadeuszu, dominują barwy chłodne. A to za sprawą akcji, przeniesionej przez reżysera w surową zimową scenerię, po to by uzyskać ironiczny dystans wobec bohaterów, obecny w sztuce Fredry. Rolą zdjęć było wspomóc scenografię. Ponadto sceniczność utworu osłabiono w ekranizacji przenosząc jak największą liczbę scen w plener i umożliwiając aktorom swobodne poruszanie się na planie, co z kolei - by kamera mogła ich objąć - wymuszało na autorze zdjęć określony sposób filmowania. Operator sięgnął więc po środki techniczne umożliwiające filmowanie dalszych planów, m.in. oświetlenie takich scen wymagało dużo więcej pracy.
Trudność zaś z Panem Tadeuszem polegała na tym, że w kadrze często musiały się znaleźć rozległe krajobrazy lub wielkie, jak np. podczas przemarszu armii, masy ludzkie. Skłoniło to Edelmana do filmowania obiektywami krótkoogniskowymi, szerokokątnymi, choć zazwyczaj preferuje długą optykę.
Warto podkreślić, że najwyższe, jak dotąd, w karierze zawodowej laury, otrzymał Paweł Edelman za zdjęcia do Pianisty, filmu, o którym można powiedzieć, że z założenia praca operatora jest w nim niemal niedostrzegalna i bezwzględnie podporządkowana opowiadanej historii. Styl zdjęć w Pianiście określa się jako "przezroczysty", co oznacza przede wszystkim brak ekstremalnych rozwiązań, oszczędny ruch kamery i ustawienie jej na wysokości oczu człowieka - obserwatora, by dzięki temu uzyskać naturalny punkt widzenia i by nic nie odciągało uwagi widza od wagi podejmowanego tematu.
Nie sam temat jednak, lecz wizja artystyczna reżysera ma ostateczny wpływ na pracę takiego operatora jak Edelman. Reżyser filmu Boże Skrawki, Yurek Bogayevicz w filmie, którego akcja, podobnie jak filmu Polańskiego, dzieje się podczas wojny i dotyczy holokaustu, postawił przed operatorem zadania całkiem odmienne.
Zdjęcia w Bożych Skrawkach są, mimo tematu, z założenia niezwykle plastyczne, barwne. Tu, inaczej niż w Pianiście, nie mamy do czynienia z przezroczystością formy, lecz z sytuacją, kiedy forma staje się przekaźnikiem treści.
"Mój film" - mówił reżyser Yurek Bogayevicz - "jest o sile zła, które zaczyna coraz silniej odbijać się na duszach niewinnych dzieci. Film jest pięknie sfotografowany i podstawowym założeniem stylistycznym, jakie wypracowałem z operatorem Pawłem Edelmanem, jest ukazanie panoszącego się zła w rajskiej krainie, pięknym krajobrazie." (Czat internetowy - w.p. z 24.04.2001)
W dużej mierze dzięki zdjęciom Edelmana udała się Bogayeviczowi rzecz niezwykła, oddał w tym poruszającym filmie zarówno nieco baśniowy smak dzieciństwa, jak i grozę wojny, łącząc te dwa przeciwstawne dyskursy w jeden ton.
"Dobry operator" - mówił Paweł Edelman w wywiadzie Barbarze Hollender - "to człowiek, który razem z reżyserem buduje opowiadaną historię. Zdjęcia, nawet najwspanialsze, robione tylko dla zdjęć, to tragedia. Obraz musi służyć filmowi." ("Rzeczpospolita" 10.12.2002)
Wielokrotnie w wypowiedziach Edelmana powtarza się także podgląd, że operator nie powinien przywiązywać nadmiernej wagi do środków technicznych jakimi dysponuje, i że technika jest sprawą drugorzędną, która musi być podporządkowana koncepcji artystycznej.
"Najtrudniej jest wykombinować klucz do zdjęć - taki klucz, który pomoże wydobyć istotę scenariusza, istotę historii, i równocześnie jej nie przytłoczy. Trudne rzeczy zaczynają się na poziomie świadomości, myślenia, działania twórczego." (wywiad Ireny Stanisławskiej, "Film" 9/1997)
I choć Edelman w tym samym wywiadzie przyznaje, że chętnie korzysta z nowinek technicznych, nazywając je "zabawkami", to czyni to przede wszystkim kręcąc filmy reklamowe, w fabule zaś jest bardziej konserwatywny. Oczywiście, jak większość operatorów ma swoje upodobania, są to według jego własnej opinii - wyrażonej w rozmowie z Ireną Stanisławską - m.in. skłonność do długich obiektywów, bliskich planów, asymetrycznej kompozycji. Stawia siebie w szeregu tych twórców zdjęć filmowych, którzy, jak Néstor Almendros, starają się rzeczywistość naśladować, w opozycji zaś do tych, którzy jak Vittorio Storaro wybierają estetyczny ekspresjonizm.
Zdjęcia Edelmana, jeśli nawet rozpoznawalne jest ich autorstwo, są jednak odmienne dla każdego filmu.
"Myślę, że środki nie mogą być przywiązane do człowieka. Muszą być przywiązane do filmu. Inaczej przez cały czas robi się ten sam film. A chodzi o to, żeby robić dobre filmy z różnymi ludźmi, na różne tematy." (wywiad Bartosza Michalaka "Film & TV. Kamera" 3/2002)
Podstawowe zadanie operatora Paweł Edelman postrzega jako umiejętność podporządkowania własnych upodobań wymogom tematu.
"Myślałem kiedyś, że wielcy operatorzy posiadają swój styl świecenia, natomiast im jestem starszy, tym lepiej widzę, że to tematy i scenariusze wymagają 'swojego' światła." (wywiad R. Olbrychskiego, "Film" 11/2000)
Późniejsze prace operatorskie Pawła Edelmana to między innymi Ray, filmowa biografia muzyka Raya Charlesa w reżyserii Taylora Hackforda i Oliver Twist Polańskiego. Pierwszy z tych filmów z założenia miał oddawać "wibrujący" charakter muzyki. W tych partiach, w których muzyka dominuje w życiu bohatera, kamera jest ruchoma, nieruchoma zaś, kiedy przedstawić musi okres dzieciństwa. W filmie zaś Polańskiego, który postanowił być wierny ponurej wizji świata znanej z prozy Dickensa, którą adaptował, ważne z kolei dla charakteru filmu stało się oświetlenie.
"Wielką zasługą Pawła Edelmana" - pisał o tym filmie Bartosz Staszczyszyn - "są zdjęcia: perfekcyjne, subtelnie wyłapujące cienie i rzadkie refleksy świateł. Dominuje czerń, bo taki jest świat, w który wkracza bohater, świat na wskroś zły." ("Tygodnik Powszechny", 16.10.2005)
W filmie Wszyscy ludzie króla Stevena Zailliana z Seanem Pennem, Kate Winslet i Jude'm Law w rolach głównych, Edelman wykorzystał grę kontrastów światła i cienia, by opowiedzieć o ciemnych stronach amerykańskiej polityki czasów Wielkiego Kryzysu. Kolejnym sukcesem operatora był nominowany do Oscara Katyń Andrzeja Wajdy - film przez wiele lat wyczekiwany, o którym głośno było długo przed premierą. Elegijny nastrój opowieści o straszliwej zbrodni w dużej mierze osiągnięty został właśnie dzięki powściągliwym zdjęciom Edelmana.
Współpraca Edelmana z Andrzejem Wajdą trwa do dziś: w 2009 roku powstał kameralny Tatarak, zaś w 2013 - Wałęsa. Człowiek z nadziei, przy okazji którego operator mówił:
"Niewątpliwie będziemy się starali łączyć zdjęcia dokumentalne z lat 70-tych i 80-tych ze zdjęciami, które my będziemy realizować. Przyjęliśmy założenie, że będziemy łączyli materiały o różnej fakturze i ziarnistości, a także materiały czarno-białe z kolorowymi. Pewne sceny będziemy realizowali równolegle kamerą 35mm i kamerą 16mm. Ta druga będzie kamerą „z ręki”, materiały nią realizowane będą zbliżone fakturą do formy dokumentu z tamtych czasów."
Wyzwaniem plastycznym jest też z pewnością ostatni film tandemu, Powidoki, opowiadający o życiu słynnego polskiego malarza Władysława Strzemińskiego, który będzie miał swoją premierę w 2016 roku.
Pianista z kolei był początkiem kolaboracji z Romanem Polańskim, z którym - prócz wspomnianego Olivera Twista - nakręcił Edelman także klimatycznego Autora widmo na podstawie powieści Roberta Harrisa z Ewanem McGregorem i Pierce'm Brosnanem (za który otrzymał między nominację do francuskiego Cezara), kameralną, teatralną wręcz Rzeź na podstawie sztuki Yasminy Rezy z Kate Winslet, Jodie Foster, Johnem C. Reilly i Christophem Waltzem i Wenus w futrze z Emmanuelle Seigner i Matthieu Almarikiem.
Skomplikowana historia Polski była tematem dwóch głośnych filmów, do których zdjęcia zrobił Edelman w ostatnich latach: kontrowersyjnego Pokłosia Władysława Pasikowskiego, nawiązującego do traumy Jedwabnego, Obywatela Jerzego Stuhra i ekranizacji Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego w reżyserii Roberta Glińskiego.
W ostatnich latach Edelman coraz częściej prezentował się jako wielki zwolennik nowych technologii, a z jego wypowiedzi na ten wyłania się jego spojrzenie na kino:
"W momencie, w którym pojawiły się najnowsze technologie, jakimi się dzisiaj posługujemy, możliwość manipulacji się poszerzyła - mówił podczas rozmowy w Di Factory w 2015 roku. - Kręcenie filmów jest teraz trochę szybsze, bardziej mobilne, można ograniczyć trochę ekipę, można ograniczyć ilość dni zdjęciowych. (...) Kamery cyfrowe są mniejsze, bardziej czułe, lżejsze, nie trzeba wymieniać tych kaset (...) można kręcić nimi dłuższe ujęcia. Te zmiany mnie nie bolą. Myślę, że film był zawsze sztuką związaną z technologią, a ta technologia się zmieniała. Naszym zadaniem jest konsumowanie tych zmian technologicznych."
Filmografia
etiudy - prace operatorskie:
- 1984 - Ćwiczenie czarno-białe (także reżyseria)
- 1984 - Z galerii, reż. Władysław Pasikowski
- 1985 - Concerto barocco, reż. Piotr Perz
- 1985 - Kartkowanie do tyłu, reż. W. Pasikowski
- 1985 - Materiały, zdj. i reż. z Jackiem Marczewskim
- 1986 - Światła, reż. W. Pasikowski
- 1986 - Wielkie solo Wilhelma T., reż. Piotr Perz, zdj. wspólnie z Katarzyną Remin
- 1987 - From Poland, reż. Maria Oberman
- 1987 - Lot Antoniego T., reż. Andrzej Gajewski
- 1987 - Motory (także reżyseria)
- 1987 - Zen, reż. Stefan Chazbijewicz
- 1987 - Zły (także reżyseria)
- 1988 - Jest spokojnie, reż. Andrzej Kraszewski
- 1988 - Nocne czuwanie, reż. P. Perz
- 1988 - Polowanie, reż. Józef Luszpiński
- 1988 - Stasiek, reż. W. Pasikowski
- 1988 - Wstęga Möbiusa (także współpraca scenariuszowa), reż. Łukasz Karwowski
- 1989 - KWK - Wujek, reż. A. Gajewski (Nagrody:1988 - przyznawana przez PWSFTviT w Łodzi - Nagroda im. A. Munka za debiut operatorski)
- 1991 - Sal, reż. Ł. Karwowski
etiudy - współpraca operatorska:
- 1984 (Jing-Jang - w formie znaku graficznego), reż. J. Marczewski
- 1984 - Amaranta, reż. i zdj. Ricardo Torres Ramirez
- 1986 - Szklanna, reż. i zdj. K. Remin
- 1986 - Włosy. Post scriptum do "Infantki", reż. i zdj. Jolanta Dylewska
- 1987 - Cordelia, reż. i zdj. R.T. Ramirez
- 1987 - Palaestra, reż. i zdj. J. Dylewska
- 1987 - Podróż, reż. Gerhard Thiell, zdj. K. Remin
- 1987 - Romeo i Julia, reż. i zdj. R.T. Ramirez
- 1988 - Matylda, reż. i zdj. J. Dylewska
etiudy - oświetlenie:
- 1986 - Mętna woda, reż. José Luis Perez Morales
- 1986 - Zaproszenie na egzekucję, reż. P. Perz
- 1987 - Jak kochać życie, reż. J. Luszpiński
- 1987 - Powrót z wyspy Torcello, reż. Jarosław Faliński
- 1988 - Szklana góra, reż. J. Dylewska
- 1988 - Z życia marionetek, reż. A. Kraszewski
- 1990 - Maria, reż. Ł. Karwowski
filmy dokumentalne - zdjęcia:
- 1998 - Ilinix, reż. A. Kraszewski
filmy fabularne - zdjęcia:
- 1989 - Głuchy telefon, reż. Piotr Mikucki
- 1991 - Kroll, reż. W. Pasikowski (Nagrody: 1991 - Gdynia, Festiwal Polskich Filmów Fabularnych - nagroda za zdjęcia)
- 1992 - Novembre / Listopad, reż. Ł. Karwowski (także scenariusz i dialogi - współpraca)
- 1992 - Psy, reż. W. Pasikowski
- 1993 - Taranthriller film telewizyjny, reż. Mirosław Dembiński, zdj. wspólnie z Arturem Reinhardtem
- 1994 - Nastazja, reż. A. Wajda
- 1994 - Psy 2. Ostatnia krew, reż. W. Pasikowski
- 1995 - L' Aube a l'envers / Świt na opak, reż. Sophie Marceau
- 1996 - Słodko gorzki, reż. W. Pasikowski (także obsada aktorska)
- 1997 - Historie miłosne, reż. Jerzy Stuhr
- 1997 - Kroniki domowe, reż. Leszek Wosiewicz (Nagrody: 1997 - Toruń, Międzynarodowy Festiwal Autorów Obrazu "Camerimage" - "Brązowa żaba" za zdjęcia; Gdynia, FPFF - nagroda za zdjęcia)
- 1997 - Szczęśliwego Nowego Jorku, reż. Janusz Zaorski
- 1998 - Demony wojny według Goi, reż. W. Pasikowski
- 1999 - Operacja Samum, reż. W. Pasikowski
- 1999 - Pan Tadeusz, reż. A. Wajda (2000 - "Orzeł", Polska Nagroda Filmowa w kategorii: najlepsze zdjęcia, za rok 1999)
- 1999 - Prawo ojca, reż. Marek Kondrat
- 2000 - Duże zwierzę, reż. J. Stuhr
- 2001 - Reich, reż. W. Pasikowski (także obsada aktorska )
- 2001 - Edges Of The Lord / Boże Skrawki, reż. Yurek Bogayevicz
-
2002 - Zemsta, reż. A. Wajda
-
2002 - The Pianist / Pianista, reż. Roman Polański (Nagrody: 2002 - "Felix", Europejska Nagroda Filmowa w kategorii: najlepszy europejski operator; 2003 - "Orzeł", Polska Nagroda Filmowa w kategorii: najlepsze zdjęcia; "Cezar", Nagroda Francuskiej Akademii Sztuki Filmowej, w kategorii: najlepsze zdjęcia)
-
2004 - Ray, reż. Taylor Hackford
-
2005 - Oliver Twist, reż. R. Polański
-
2006 - Wszyscy ludzie króla, reż. Steven Zaillian
-
2007 - The Life before Her Eyes, reż. Vadim Perelman
-
2007 - Katyń, reż. Andrzej Wajda
-
2009 - Tatarak, reż. Andrzej Wajda
-
2009 - New York, I love you, reż. Brett Ratner
-
2009 - The New Tenants, reż. Joachim Back
-
2010 - Autor widmo, reż. Roman Polański
-
2011 - Rzeź, reż. Roman Polański
-
2011 - Roman Polański: moje życie, reż. Laurent Bouzereau
-
2012 - Pokłosie, reż. Władysław Pasikowski
-
2013 - Wenus w futrze, reż. Roman Polański
-
2013 - Wałęsa. Człowiek z nadziei, reż. Andrzej Wajda
-
2014 - Obywatel, reż. Jerzy Stuhr
-
2014 - Kamienie na szaniec, reż. Robert Gliński
-
2016 - Powidoki, reż. Andrzej Wajda
-
2016 - #WszystkoGra, reż. Agnieszka Glińska
filmy fabularne - operator kamery:
spektakle Teatru TV - zdjęcia:
Autor: Ewa Nawój, kwiecień 2006, aktualizacja kwiecień 2016.
