Płaczki literackie, czyli zapomniane pisarki romantyzmu

romantyczki_polona_.jpg, default, Paulina Krakowowa, 1882, Paulina Wilkońska, 1875, Ewa Felińska, odbito w Lit. M. Fajansa, 1851-1862, fot. Biblioteka Narodowa Polona, center, #000000

#literatura

W czasach, gdy kobieta powinna być przede wszystkim żoną i matką, co najwyżej nauczycielką, one brały do ręki pióro. Niedobór talentu uzupełniały ambicją i odwagą w upominaniu się o prawa kobiet i głoszeniu równości płci.

Położenie ówczesnych kobiet literatek nie było godnym zazdrości. Ostre i uprzedzone krytyki, złośliwe przycinki, napędzanie do kuchni, igły i pończochy połączone z przesadnymi obawami o losy rodziny i macierzyństwa, nareszcie plotki, intrygi i potwarze były codziennymi pociskami, którymi obrzucano te pionierki działalności kobiecej na polu literatury

– pisał Piotr Chmielowski w 1894 roku (cyt. za: Maria Berken-Jabłońska, "Weredyczki, sawantki, marzycielki, damy…", Łódź 2019). O ile nazwiska Klementyny Hoffmanowej, Narcyzy Żmichowskiej i Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy) znane są miłośnikom romantyzmu, o tyle Paulina Wilkońska, Kazimiera Komierowska i wiele innych zostało niemal całkowicie zapomnianych przez historię literatury. Kim były owe "płaczki literackie", których twórczość nazywano "potokami czułostkowości" oraz "histerycznym rozkiełznaniem nerwów"?

Konspiratorka: Ewa Felińska (1793 – 1859)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ewa Felińska, odbito w Lit. M. Fajansa, 1851-1862, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Obrazek

ewa_felinska_polona.jpg

Miała jedenaście lat, gdy zakończyła edukację i ponad pięćdziesiąt, gdy debiutowała jako pisarka. Była pobożna, rozsądna i w przeciwieństwie do męża doskonale znała się na prowadzeniu gospodarstwa. W kilka dni napisała powieść "Hersylia", w której przeciwstawiła się stereotypowi kobiety nierozumnej i pogodzonej z losem, choć do końca nie uniknęła łzawego sentymentalizmu. Ewa Felińska została jednak zapamiętana jako uczestniczka tajnych ruchów patriotycznych.

Po śmierci męża wyjechała wraz z dziećmi do Krzemieńca, gdzie dołączyła do konspiracji Szymona Konarskiego. W jej ramach prowadziła koło kobiece i była odpowiedzialna za korespondencję francuską stowarzyszenia. Po wykryciu spisku została aresztowana i zesłana na Syberię. Przeżycia te opisała we wspomnieniach, pochylając się także nad życiem tubylców oraz syberyjską przyrodą i rozwojem ekonomicznym osad. Na publikację "Wspomnień z podróży do Syberii" nalegał Józef Ignacy Kraszewski, a jeszcze w tym samym 1852 roku książka została przetłumaczona na język angielski. Drugi tom pamiętników dotyczył okresu przedzesłaniowego, a Felińska napisała go z myślą o swoich dzieciach.

Podróżniczka: Łucja Rautenstrauchowa (1798 – 1886)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Łucja Rautenstrauchowa z Giedroyciów, wiek XIX, z "Tygodnik Ilustrowany" nr 176/1886, fot. Wikimedia.org/domena publiczna

Obrazek

lucja_rautenstrauchowa_kopia.jpg

Natura, muzyka, malarstwo i literatura – taką artystyczną hierarchię uznawała rówieśniczka Mickiewicza, którego uważała za ucieleśnienie powinowactwa sztuk. Pejzaż zgodnie z jej wrażliwością powinien kumulować napięcie, światła i cienie oraz grzmoty na wzór dramatycznych widowisk operowych czy teatralnych. Łucja z Giedroyciów Rautenstrauchowa otrzymała staranne wykształcenie, a ze sztuką miała do czynienia na co dzień w artystycznej Francji – gdzie wychowała się wśród arystokracji – oraz podczas licznych podróży po Europie. Swoje wrażenia przelewała na płótno bądź papier i to właśnie z pełnych pasji i niepozbawionych krytycyzmu zapisków pamiętnikarskich była najbardziej znana.

Zaczynała od pisania romansów z elementami sensacyjnymi (zwłaszcza debiutancka powieść "Emmelina i Arnolf") lub gotyckimi (druga część "Przeznaczenia"), ale te nie przypadły krytykom do gustu. Józef Ignacy Kraszewski miał powiedzieć o autorce "Ragany", że chcąc cokolwiek pozytywnie wyróżnić w jej pismach, musiałby ograniczyć się do zachwytów nad papierem, drukiem i okładką. Bardziej profesjonalne okazały się jej książki podróżnicze, a wśród nich trzytomowy utwór "W Alpach i za Alpami", dwie części wspomnień z Francji oraz pięcioksiąg "Miasta, góry i doliny". Właśnie w tym ostatnim dziele sportretowała Mickiewicza, który wraz z Odyńcem i Norwidem zaliczał się do grona jej serdecznych znajomych. W pamiętnikach z podróży często snuła opowieści o literaturze (szczegółowo omówiła chociażby twórczość George Sand), czyniła dygresje dotyczące polityki i społeczeństwa. Jeśli moralizowała, to dyskretnie, ale gdy coś jej nie odpowiadało – na przykład kolejki do teatru i strój gości – to nie gryzła się w język. Niemal wywołała środowiskowy skandal, gdy w sfabularyzowanych wspomnieniach z podróży karpackiej barwnie przedstawiła krakowską arystokrację.

Emancypantka: Anna Libera (1805 – 1886)

Thumbnail — Strona tytułowa książki Anna Libera "Poezye narodowe. Cz. 1", Towarzystwo Naukowej Pomocy, 1849, Paryż, fot. Biblioteka Narodowa Polona

"Kobieta w upodleniu", "Kobieta i jej przeznaczenie", "Szanowne rodaczki" – to niektóre tytuły niepublikowanych rozpraw jednej z najbardziej znanych XIX-wiecznych literatek krakowskich. Anna Libera reprezentowała założony w 1848 roku Komitet Polek. Walczyła o równouprawnienie płci w wymiarze społecznym, politycznym, a także kulturalnym i oświatowym.

Sama nie otrzymała wykształcenia, a utrzymywała się z haftowania. Pochodziła z ubogiej rodziny – zapewne dlatego w swoich wierszach tak często pochylała się nad losem chłopów. Wydała w sumie trzy tomiki opisujące życie jej rodzinnego Krakowa. Miejscowe legendy zamieniała w poezję, a jej "Krakowianki" do dziś wykonują zespoły folklorystyczne. O ile w liryce prezentowała romantyczną ludowość, o tyle w prozie skłaniała się ku realizmowi, zaś jej dramaty historyczne – w większości niewydane – zapowiadały już postawę pozytywistyczną. Annę zwaną Krakowianką można by dziś śmiało określić jako emancypantkę.

Edukatorka: Paulina Krakowowa (1813 – 1882)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Paulina Krakowowa, Zakład Litograficzny Adama Dzwonkowskiego (Warszawa), 1859-1872, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Obrazek

paulina_krakowowa_polona_.jpg

Ojciec zapewnił jej wykształcenie, dzięki czemu po jego śmierci utrzymywała się z pensji nauczycielskiej. Gdy wyszła za mąż, przez jakiś czas mogła realizować swoją młodzieńczą pasję. "Głusza, zastój literacki panował w Warszawie, dla niej przecież pisanie musiało być potrzebą ducha i odważyła się ująć znowu to pióro, do którego skradała się niegdyś ręka młodziuchnej dzieweczki" – wspominał "Bluszcz" kilka dni po jej śmierci. Tworzyła powieści z motywami autobiograficznymi ("Pamiętnik młodej sieroty"), jej dydaktyczne utwory dla młodzieży były wielokrotnie wznawiane, z myślą o najmłodszych redagowała magazyn "Zorza". Jednak to religijno-sentymentalny "Pierwiosnek" okazał się jej największym osiągnięciem.

W tym pierwszym na ziemiach polskich magazynie literackim pisanym wyłącznie przez kobiety debiutowała między innymi Narcyza Żmichowska. Paulinie Krakowowej zdecydowanie bliżej było do zachowawczej Klementyny z Tańskich Hoffmanowej niż do radykalnych poglądów autorki "Poganki", ale podobnie jak obie panie poświęciła się kształceniu dziewcząt. Założyła dla nich pensję, w której sama nauczała języka i literatury polskiej. Z kierowania szkołą zrezygnowała dopiero po trzydziestu latach, pozostawiając pierwszorzędną placówkę naukową z nowoczesnym programem nauczania.

Powieściopisarka: Paulina Wilkońska (1815 – 1875)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Paulina Wilkońska, 1863, fot. Grzegorz Sachowicz/Biblioteka Narodowa Polona

Obrazek

paulina_wilkonska_polona.jpg

Była jedną z pierwszych zawodowych pisarek na ziemiach polskich, choć gruntownego wykształcenia nigdy nie otrzymała. Początkowo tworzenie było dla niej lekiem na samotność – wcześnie poślubionego męża więziono za działalność patriotyczną. Pomogła w jego uwolnieniu, a w latach 1840-1851 prowadzili wspólnie salon literacki, którego stałą bywalczynią była Anna Nakwaska. Doświadczenia te Paulina Wilkońska skrupulatnie odnotowała w wydanej dwadzieścia lat później książce "Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie" – ta pozycja przyniosła jej największe uznanie, mimo że miała już na swoim koncie kilkadziesiąt powieści.

"Przeciętną", a nawet "nudnawą" powieściopisarką nazwał ją Juliusz Wiktor Gomulicki, wydawca późniejszych wspomnień Wilkońskiej. Jednak czytelnicy docenili jej melodramatyczne opowieści o kobietach, dzięki czemu po śmierci męża w 1952 roku mogła utrzymać się wyłącznie z pisania. Równie chętnie podejmowała tematykę historyczną co współczesną i chociaż obce jej były emancypacyjne poglądy, czasem polemizowała z tradycyjnym podziałem na damski i męski świat. To dzięki zachętom autorki Władysław Syrokomla stworzył poemat "Margier". Dziś zapomniana i posądzana o grafomaństwo Wilkońska należała do najpoczytniejszych polskich pisarek XIX wieku.

Poetka: Józefa Prusiecka (1815 – 1887)

O jej życiu prywatnym wiadomo niewiele: wcześnie osierocona, kształciła się pod okiem Hoffmanowej, niezamężna, zarabiała na życie pracą pedagogiczną i twórczością literacką. Debiutowała w 1838 roku w "Pierwiosnku" Krakowowej, w latach 40. regularnie publikowała w kilku czasopismach, a jej "Powieści moralne" i "Nowe powiastki dla dzieci" niczym specjalnym się nie wyróżniają. Co innego poezja.

Wystarczyło, że Józefa Prusiecka wydała jeden zbiór wierszy w 1841 roku oraz kilkanaście pojedynczych utworów na łamach prasy, by publicysta i redaktor Hipolit Skimborowicz porównał ją do greckiej Safo. Powszechne w liryce kobiecej epoki romantycznej moralizatorstwo autorka "Poezji" zastąpiła ekspresją życia wewnętrznego. Praktycznie każdy jej liryk to intertekstualny dialog z romantyzmem polskim i zagranicznym, czyniony nie dla taniego efektu, lecz świadczący o głębokiej znajomości ówczesnych tendencji literackich. Pozostawała przy tym poetką skromną, samotną, nieufną wobec otoczenia. Maria Berkan-Jabłońska nazywa kreację podmiotu z wierszy Prusieckiej "kobiecą wersją Gustawa z »Dziadów« cz. IV" ("niespełniona miłość lub zdrada stała się przyczyną utraty nadziei i wewnętrznego wypalenia" – czytamy w "Weredyczkach, sawantkach, marzycielkach, damach…"). Twórczyni potrafiła pogodzić misję edukacyjną z aspiracjami pisarskimi, co w przypadku kobiet w romantyzmie nie było postawą powszechnie aprobowaną.

Działaczka: Seweryna Duchińska (1816 – 1905)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Seweryna Duchińska, ok. XIX w., fot. Wikimedia.org/domena publiczna

Obrazek

seweryna_duchinska.jpg

"Pani pisać będziesz, wyrzekł stanowczo. Znasz nieszczęśliwy stan kraju naszego, potrzeba nam gromadzić wszystkie siły, ktokolwiek zdoła udźwignąć cegiełkę, niech ją podejmie śmiało, i przynosi na ogólny pożytek, – pani pracować musisz" – tak Seweryna Duchińska (wówczas Pruszakowa) zapamiętała słowa Kazimierza Wójcickiego, który pomagał jej uzupełniać braki w edukacji. Poetka, a zarazem tłumaczka i redaktorka doskonale zdawała sobie sprawę z trudnej sytuacji kobiet piszących: literackie aspiracje nie były poparte odpowiednim wykształceniem, środowisko przewidziało inne role dla pań niż dla panów, a nawet jeśli pozwalano im tworzyć, to z pewnymi ograniczeniami tematycznymi i formalnymi. Duchińska nie czuła się zbyt pewnie w liryce, dlatego też zwróciła się ku prozie. Bohaterką jednej z powieści uczyniła Elżbietę Drużbacką – barokową poetkę, uważaną za obrończynię praw kobiet.

Seweryna, podpisująca się czasem jako "Ukrainicz", odnajdywała się lepiej w działalności kulturalnej i społecznej. W czasie powstania styczniowego organizowała tak zwane piątki kobiece, czyli grupy ochotniczek opiekujące się rodzinami powstańców. Obawiając się aresztowania, wyemigrowała do Paryża, gdzie zajęła się głównie tłumaczeniami.

Publicystka: Józefa Śmigielska-Dobieszewska (1820 – 1899)

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Józefa Śmigielska-Dobieszewska, 1870, fot. Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa

Obrazek

portret_jozefy_smigielskiej_66386_cropped.jpg

"Nie o to nawet chodziło mi, żeby podkreślić, że była pisarką całkiem przyzwoitą jak na swoje czasy. Ani nawet nie o to, że była uzdolnioną publicystką i felietonistką z pazurem. Samodzielną i świadomą redaktorką pisma prowadzonego przez kobiety. Autorką interesujących impresji podróżniczych z jej wypraw po Europie. Ani nawet o to, że była prelegentką – jedną z pierwszych kobiet występujących publicznie, chociaż jej wystąpienia we Lwowie na początku lat 70. XIX wieku wywołały burzę prasową w Galicji i poza granicami. [...] Była bowiem kobietą samodzielną, inteligentną, starającą się przekonać o tym, w co wierzyła, inne kobiety ze swoich czasów: o roli nauki, o roli pracy, a przede wszystkim o potrzebie niezależności" – przekonuje Maria Berkan-Jabłońska, autorka książki biograficznej "Pod wiatr. Czytanie życia Józefy Śmigielskiej-Dobieszewskiej".

Pragnienie wolności myśli i swobody działania kobiet w patriarchalnej rzeczywistości nieustannie przewija się w powieściach Śmigielskiej: "Sukcesjach i pracy", "Nie zawsze ten zbiera, kto sieje", "Trzech pokoleniach". Pisarka nie konstruowała jednak radykalnego programu mającego na celu odwrócenie ról, lecz dążyła do sprawiedliwego ich podziału, współuczestnictwa płci żeńskiej w życiu społecznym. Swoje śmiałe jak na tamte czasy poglądy prezentowała na łamach czasopism, za każdym razem wywołując dyskusję. Gdy w wieku czterdziestu pięciu lat wychodziła za mąż za młodszego o lat szesnaście lekarza, miała już wyrobione nazwisko i sukcesy literackie. Towarzysząc mężowi w jego wyjazdach, uważnie przyglądała się sytuacji kobiet. Wydana w 2021 roku biografia Śmigielskiej-Dobieszewskiej odzyskuje herstorię romantyzmu i genealogię polskiego ruchu emancypacyjnego.

Ta druga: Kazimiera Komierowska (1829 – 1863)

Legendarnej improwizatorki Jadwigi Łuszczewskiej zwanej Deotymą nie trzeba nikomu przedstawiać. Niewielu jednak pamięta, że poetka miała starszą siostrę Kazimierę, której również bliska była liryka. Obie utalentowane, kształcone przez prywatnych nauczycieli, wspólnie wydawały domowe pismo "Pszczółka" (warszawskie archiwum spłonęło w 1944 roku). Wybrały jednak odmienny model życia. Gdy Deotyma skończyła dwadzieścia lat, oficjalnie zadebiutowała tomikiem poezji, zaś jej siostra w tym samym wieku wyszła za mąż. Temperamentna Jadwiga brała czynny udział w życiu towarzyskim (angażowała się w działalność patriotyczną, wzorem rodziców prowadziła własny salon literacki), z kolei tradycjonalistka Kazimiera poświęciła się rodzinie (urodziła kilkoro dzieci, choć głównie wspomina się jej syna, poetę ukrywającego się pod pseudonimem Wacław Pomian).

Przedwcześnie zmarła Kazimiera nie miała szansy wyjść z cienia młodszej siostry. Jedyny ślad jej twórczości to wydane w 1862 roku "Poezje Jolanty" – artystycznie nie najwyższych lotów, lecz odważne w formułowaniu myśli. Dla Komierowskiej "poetka" była "mędrcem", natomiast Mesjaszem, który wybawi ludzkość, miała być właśnie kobieta. Jednak żadne pochlebstwa ze strony Deotymy ("pisała prześliczne wiersze o treści marzącej a wzniosłej, o formie krzepkiej a wykwintnej") nie uchroniły Kazimiery przed zapomnieniem.

Źródła: Agnieszka Bąbel, "Kłopoty z Deotymą" [w:] "Napis" XXI, 2015; Maria Berken-Jabłońska, "Pod wiatr. Czytanie życia Józefy Śmigielskiej-Dobieszewskiej", Łódź 2021; Maria Berken-Jabłońska, "Weredyczki, sawantki, marzycielki, damy… W kręgu kobiecego romantyzmu", Łódź 2019; Edyta Gracz-Chmura, "Wybór pism niewydanych Anny Libery (Krakowianki)" [w:] "Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza", rok X, 2017; Michał Mesjasz, "Z karpackiej podróży Łucji Rautenstrauchowej. Próba lektury" [w:] "Góry – Literatura – Kultura", nr 6, 2012; "Noce romantyków", pod red. Dominiki Skiby, Anny Rej, Mariana Ursela, Kraków 2015.

Język Polish

pisarki romantyzmu

poetki romantyzmu

rok romantyzmu polskiego

herstoria

Polski romantyzm