Dwie te kobiety przylgnęły do siebie. Dulębianka i Konopnicka

konopnicka_polona_mnw.jpg, default, Maria Dulębianka, fot. zakład fotograficzny Kostka i Mulert, ok. 1887, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie. Maria Konopnicka, 1897, fot. Leopold Bude/ Bi, center, #000000

#literatura

#dziedzictwo

Ich ciała przez osiem lat leżały w jednym grobie, wcześniej przez ponad dwie dekady kobiety były niemal nierozłączne. Konopnicka o Dulębiance mówiła "Pietrek", wspominała o niej w większości swoich listów do dzieci. Kim były dla siebie?

Postać Marii Dulębianki w powszechnej świadomości nie zajmuje tak eksponowanego miejsca, co starszej o dwadzieścia lat Marii Konopnickiej – jednej ze słynniejszych pozytywistek i niedoszłej autorki hymnu Polski. Może gdyby nie zrezygnowała z rozwijania kariery malarki na rzecz aktywności społecznej, jej nazwisko byłoby równie znane, co twórczyni "Roty"? Dokonania plastyczne Dulębianki cieszyły się przecież dobrym odbiorem – entuzjastycznie wypowiadali się o nich m.in. Witkacy czy Żeromski. Wcześnie zaczęła wystawiać swoje obrazy (jeden z nich, "Studium dziewczyny", kupiło Muzeum Narodowe w Krakowie), otrzymała także wyróżnienie honorowe na wystawie międzynarodowej w Paryżu. A jednak to działalność na rzecz emancypacji kobiet, równości i niepodległości wszystkich polskich obywateli i obywatelek stanowiła dominującą część jej biografii. Za to zaangażowanie zapłaciła zresztą najwyższą cenę.

Agitacja u Matejki

Urodziła się w 1861 roku (część źródeł podaje także datę 1858) w krakowskiej rodzinie ziemiańskiej. Sytuacja materialna rodziców pozwoliła na prywatną naukę – Maria Dulębianka ukończyła pensję Justyny Maliszewskiej, następnie pobierała lekcje malarstwa u Jana Matejki. Prywatny kurs u słynnego malarza – pierwszego dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych – podjęła, ponieważ jako kobieta nie mogła aplikować do krakowskiej uczelni plastycznej. Próbowała zresztą namówić Matejkę, by zmienił te dyskryminujące zasady – niestety bezskutecznie. Podobno odpowiedział: "ja już sił i czasu ku temu mam za mało". Był koniec lat 80. XIX wieku, Matejko rzeczywiście był u kresu życia. Starania o dostęp kobiet do publicznej edukacji artystycznej stanowiły bodaj pierwszy gest aktywizmu Dulębianki – była w tym dosyć nieustępliwa, jako że agitowała także u kolejnego dyrektora Szkoły Sztuk Plastycznych, Juliana Fałata. Opublikowała również odezwę do władz uczelni w feministycznym dwutygodniku "Ster". Niestety na próżno. Kobietom pozwolono studiować w SSP dopiero w 1917 roku.

Thumbnail — Portret Marii Konopnickiej pędzla Marii Dulębianki, fot. Wikimedia Commons

Dulębianka – podobnie jak inne Polki, które nie mogły w tamtym czasie kształcić się na rodzimych uczelniach – wyjechała na studia za granicę. Uczyła się malarstwa w wiedeńskiej Kunstgewerbschule i paryskiej Académie Julian (w Paryżu zaprzyjaźniła się z Anną Bilińską). W latach 80. XIX wieku jej kariera artystyczna była w rozkwicie. Jednak działalność plastyczna zeszła na drugi plan, kiedy poznała Konopnicką. Data ich pierwszego spotkania nie jest dokładnie znana, choć można wydedukować, że był to rok 1886 – Anna Lewicka w opublikowanej w "Kobiecie Współczesnej" nocie z okazji dziesiątej rocznicy śmierci Dulębianki wspomniała, że malarka poznała Konopnicką jako dwudziestopięciolatka. "Dwie te kobiety przylgnęły do siebie", pisała Lewicka, akcentując silną więź łączącą artystki.

Osłoda życia

Maria Dulębianka, przed 1919, fot. Wikimedia Commons

W 1890 roku rozpoczął się nowy, wyraźnie odrębny okres w życiu

Dulębianki. To wtedy zaczęła towarzyszyć chorej na serce Konopnickiej w licznych podróżach do miejsc o klimacie bardziej przyjaznym zdrowiu. Feministyczna publicystka Paulina Kuczalska-Reinschmit w nocie opublikowanej po śmierci Dulębianki w kobiecym tygodniku społecznym "Na Posterunku" określiła ich wyjazdy mianem "wędrówek kuracyjnych". We wzniosły sposób zaznaczyła także wagę ich relacji:

Zawiązała się między nimi jedna z tych wielkich przyjaźni, które stają się życia ostoją, jego osłodą, dźwignią samodoskonalenia się.

W "Na Posterunku" nazwisko Dulębianki dopełniono określeniem "rzeczniczka etyki i równości obywatelskiej". W trakcie wielu podróży (według wyliczeń odwiedziły wspólnie ponad sześćdziesiąt miejscowości) towarzyszka Konopnickiej "zapoznawała się z ruchem kobiecym w różnych krajach", sama również oferując wgląd w sytuację kobiet w Polsce. Brała czynny udział w zagranicznych konferencjach dotyczących sytuacji kobiet: m.in. w Zjeździe Kobiet w Wiedniu (1912) czy międzynarodowym Kongresie Kobiet w Budapeszcie (1913). Jak do jej zaangażowania odnosiła się Konopnicka? Z listów do córki Zofii wynika, że z wyraźnym dystansem:

Tak się zmęczyłam tym kurczeniem się w jednym pokoju. Szczęściem, że Dulębianka cały swój feminizm uprawia w innym. Ja nie mogę, i nie mogę przejąć się tą akcją. Rozumowo – przyznaję słuszność, ale uczuciowo – jestem daleka od tych zabiegów.

Performans w sejmie

O uprawianiu feminizmu w innym pokoju pisała Konopnicka w kwietniu 1908 roku. Kilka tygodni wcześniej Dulębianka staje się bohaterką feministycznego performansu politycznego. Na prośbę Koła Oświatowego Postępowych Kobiet zgłasza swoją kandydaturę w wyborach do sejmu galicyjskiego. Czyni to z pełną świadomością znaczenia tego gestu – był on bowiem ściśle performatywny, bo kobieca kandydatka musiała zgodnie z obowiązującą ordynacją zostać odrzucona. Chodziło jednak o sprzeciw wobec takiego stanu rzeczy i zaznaczenie kobiecej obecności. Dulębianka wygłosiła wówczas mowę programową ("Dwa dni – mowa gotowa. [...] Dulębianka nie je, nie śpi, tylko pakuje w siebie brom, który jej nie pomaga", pisała Konopnicka w listach do dzieci), a ostatecznie otrzymała ponad pół tysiąca głosów poparcia (zagłosowało na nią 410 mężczyzn i 101 kobiet, jednak kandydatura zgodnie z przewidywaniami odrzucona została z przyczyn formalnych, a głosy unieważnione). Skala poparcia dla desperackiej kandydatury Dulębianki "wywarła wielkie wrażenie i wzbudziła zapał do walki", jak pisała Cecylia Walewska w zbiorze "W walce o równe prawa: nasze bojownice" wydanym w 1930 roku. Performans w wykonaniu Dulębianki opisała w swoich pamiętnikach także Romana Pachucka:

Wchodzi na trybunę kandydatka na posła, Maria Dulębianka. Bijemy mocne brawa. Biją oklaski wszyscy. Dulębianka jak zwykle w ciemnym, angielskim kostiumie, w jasnej kamizelce ozdobionej krawatem zawiązanym pod szyją. Wysoka, szczupła, z krótką czupryną nad wypukłym czołem. Na przymrużonych jakby oczach z ciężkimi powiekami binokle na czarnym sznureczku.

Sprawczość polityczna kobiet była koronnym zagadnieniem w aktywizmie społecznym Dulębianki. Uważała, że wzmocnienie podmiotowości kobiecej jest niezbędną częścią walki niepodległościowej: “Bo choć zdobędziemy wolność, wolnym narodem się nie staniemy, dopóki połowa ludności praw obywatelskich pozbawioną będzie”, pisała w swoim najsłynniejszym tekście programowym, czyli "Politycznym stanowisku kobiety" wygłoszonym w 1907 roku na zjeździe z okazji 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej i opublikowanym rok później w serii "Biblioteka Równouprawnienia Kobiet" prowadzonej przez "Ster".

Śmierć towarzyszki

Jej walka o prawa kobiet miała zatem charakter patriotyczny – wynikała z przekonania o konieczności budowania społeczeństwa równych, zaangażowanych obywatelek i obywateli. Pracę emancypacyjną uważała więc za pracę dla narodu. "Niestety, kobiety od wieków hodowane do posłuszeństwa, zawsze jeszcze komuś posłuszne być muszą", konstatowała gorzko w "Politycznym stanowisku kobiety". Zamiast posłuszeństwa i podległości chciała widzieć "wspólną pracę na wielkiej arenie publicznego życia". Ta wizja ziściła się dopiero u kresu jej życia. 28 listopada 1918 na mocy dekretu Józefa Piłsudskiego kobiety otrzymały czynne i bierne prawo wyborcze. Miesiąc później Dulębianka przewodzi kobiecej delegacji na audiencji u Piłsudskiego w Belwederze.

Zanim jednak Polska odzyskała niepodległość, Dulębianka była jedną z czołowych działaczek galicyjskiego ruchu kobiecego i równościowego: w 1911 roku stworzyła pierwszy kobiecy komitet wyborczy do lwowskiej Rady Miejskiej, który protestował przeciw głosowaniu mężczyzn w zastępstwie za kobiety, a w 1913 roku doprowadziła do powstania Ligi Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiety. Została redaktorką "Głosu Kobiet" – dodatku do "Kuriera Lwowskiego", wygłaszała referaty w dużych miastach i na prowincji, publikowała artykuły i broszury. Miała rację Konopnicka, pisząc o niej, że "naprawdę oddaje się całą duszą tej sprawie równouprawnienia". Dulębianka walczyła o to, by na czele Urzędu Opieki Generalnej nad Matką i Dzieckiem stała kobieta (otrzymała tę posadę w 1917 roku). Była bliską współpracownicą ówczesnego prezydenta Lwowa Tadeusza Rutowskiego, założyła kuchnię społeczną dla ubogich i Klub Uliczników dla bezdomnej młodzieży. W 1912 roku utworzyła Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet – kooperatywę o charakterze spółki budowlanej, której celem było założenie Domu Kobiet im. Konopnickiej (według projektu oferować miał sto pokoi dla samotnych, pracujących kobiet). To bowiem po śmierci swojej wieloletniej towarzyszki w 1910 roku Dulębianka była najbardziej aktywną działaczką społeczną. Wyprowadziła się z dworku w Żarnowcu, w którym wspólnie żyły od 1903 roku (XVIII-wieczny dworek był prezentem od narodu dla Konopnickiej z okazji jubileuszu ćwierćwiecza pracy pisarskiej), przeprowadziła się do Lwowa, spędzając ostatnie dziewięć lat życia u boku innej działaczki na rzecz praw kobiet, Sabiny Jaworskiej.

Opatrznością moją jest Dulębianka

Maria Dulębianka, "Portret Marii Konopnickiej", 1902, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Dulębianka opuściła dworek w Żarnowcu, chociaż schorowana Konopnicka nieco ponad rok przed śmiercią napisała do dzieci, by pamiętały o wsparciu, jakiego udzieliła jej młodsza o dwadzieścia lat towarzyszka. Konopnicka, będąc w złym stanie ("nie wolno mi nic robić, nawet krzesła przestawić") mogła liczyć tylko na nią:

Opatrznością moją jest Dulębianka, która wszystko zarzuciła i czuwa nade mną – i za mnie po domu się krząta. Sypia też na sofce w moim pokoju i na każdy mój ruch – zaraz jest na nogach.

Co łączyło obie twórczynie? Czy była to jedynie wyjątkowa przyjaźń, czy także relacja romantyczna tabuizowana przez ponad sto lat? Konopnicka miała wprawdzie męża, ale odeszła od niego w latach 70. XIX wieku. Dulębianka nigdy nie weszła w sformalizowany związek. Nie do końca prawdziwe jest stwierdzenie, że kwestia charakteru ich relacji trafiła na tapetę dopiero w ostatnich latach za sprawą studiów genderowych i queerowych. Już w roku 1919, dwa miesiące po śmierci Dulębianki, w cytowanym już numerze "Na Posterunku" Kuczalska-Reinschmit porównywała ją do żon Johna Stuarta Milla czy Maurcice’a Maeterlincka, pisząc, że stała się "autorem najlepszej części" cudzego utworu, czyli towarzyszką-muzą, która zrezygnowała z własnej twórczej indywidualności na rzecz ukochanej osoby. Śmierć Konopnickiej autorka określiła natomiast jako moment "osierocenia" Dulębianki. Jak naprawdę było, nie wiemy, zwłaszcza, że Konopnicka, mimo że niezwykle często wymieniała nazwisko wieloletniej towarzyszki w listach, pisała je tak, "aby to mógł czytać p. żandarm, jeśli mu przyjdzie ochota". Ich relacja w bogatej korespondencji nigdy nie została jasno zdefiniowana, ale bliska obecność Dulębianki nie była także ukrywana. W 1891 roku Konopnicka pisze do córki Laury z Zurychu, dzieląc się doświadczeniem rejsu statkiem po Jeziorze Czterech Kantonów:

Niezrównanie piękne widoki; coś jakby sen. [...] z migreną odbyłam całą tę wyprawę, a przy wysiadaniu ze statku omal nie przyszło do katastrofy, bo cały tłum kilkuset osób pchał się na pomost przeciw siebie [...] Omal nie zemdlałam, wprost bić się było trzeba. [...] Pietrek blady i mężny nic się nie bał, tylko mnie bronił.

"Pietrkiem" była oczywiście Dulębianka. Pod tym pseudonimem występuje w listach Konopnickiej jeszcze kilkukrotnie.

Nie tykać szczegółów życia! Czy to żarty?

Pytanie o lesbijski charakter ich związku po raz pierwszy wprost postawił Krzysztof Tomasik w książce "Homobiografie" stanowiącej przykład queerowania historii literatury. Tomasik we wstępie do drugiego wydania książki (Krytyka Polityczna, 2014) zauważył, że wysuwanie tego rodzaju pytań przynależy do porządku nowej biografistyki zapoczątkowanej jego zdaniem przez Artura Domosławskiego i książkę "Kapuściński non-fiction" ("W efekcie nie ma już powrotu do naiwnej narracji i pomijania niewygodnych kwestii, w tym homoseksualizmu"). Autor odwołuje się także do postulatów Boya-Żeleńskiego, który w "Ludziach Żywych" i "Brązownikach" przeciwstawiał się pielęgnowaniu i tworzeniu uładzonych, suchych życiorysów utrwalających nieautentyczną "wielkość" twórczyń i twórców:

Nie tykać szczegółów życia! Czy to żarty? Ależ od dziecka wbijano nam je w mózg, życiorysy wielkich ludzi stanowią w szkole połowę nauki literatury. Pół roku kułem drobiazgowy żywot Mickiewicza! Co najwyżej tedy chodziłoby o to, aby powtarzać i przeżuwać wciąż te same uświęcone bajeczki, nie próbując ich oświetlać na nowo. [...] Co do mnie, nie tylko nie uważam, aby trzeba było zatajać te rysy anegdotyczne, drastyczne, ale, wyznaję szczerze, rozkoszuję się nimi. Dają wyczuć puls życia pod martwą abstrakcją.

Pod martwą abstrakcją, jaką jest szkolna sylwetka autorki "Naszej szkapy" i baśni "O krasnoludkach i o sierotce Marysi", niewątpliwie pulsowało życie – wieloletni związek z kobietą o nienormatywnym jak na tamte czasy wyglądzie: o krótko obciętych włosach, noszącą koszule z mankietami spiętymi spinkami, kamizelki i krawaty ("zewnętrznie chciała typem zbliżyć się do mężczyzny", pisała Romana Pachucka w swoich pamiętnikach z lat 1886–1914). "Nietykanie szczegółów życia" w przypadku relacji Konopnickiej i Dulębianki byłoby nie tylko aktem "brązowniczym", jak powiedziałby Boy, ale także próbą wymazania nieheteronormatywnego aspektu sfery uczuciowej uznanej pisarki. O ile o związkach damsko-męskich pisze się sporo i chętnie, czyniąc z nich istotny – a nawet szczególnie atrakcyjny – element wielu biografii, o tyle relacje niewpisujące się w tę normę jawią się jako coś, co należałoby przemilczeć, pominąć lub wręcz ukryć. Dlatego w części opracowań dotyczących Konopnickiej, jak zauważa Tomasik, nie pada nawet nazwisko Dulębianki, a przecież pisarka spędziła ze swoją partnerką więcej czasu niż z mężem i ojcem sześciorga swoich dzieci.

W książce "Jej opowieści. Rzecz o równouprawnieniu kobiet" na pytanie, czy Konopnicka i Dulębianka były dla siebie kimś więcej niż przyjaciółkami, autor Jarosław Kapsa odpowiada: "Nie wiemy i pytać nie wypada", zaznaczając, że "są granice prywatności". Czy granice te dotyczą jedynie związków nienormatywnych? Dlaczego "nie wypada"? Czy "nie wypada" pytać także o relacje heteronormatywne? Z kolei Iwona Węgrzyn w tekście "Maria Konopnicka – kłopoty z biografią" sugestie, że kobiety łączyła relacja homoerotyczna, nazywa "plotką i pomówieniem". Czy pozostawanie w nienormatywnym związku jest według autorki rzeczą karalną, o którą można by kogokolwiek "pomówić"? Pomówienie znajduje swoją definicję w kodeksie karnym (jako występek), a w słowniku definiowane jest jako "bezpodstawne oskarżenie". Czy o orientację homoseksualną można kogokolwiek "oskarżyć"?

Wspólny grób

W styczniu 1919 roku Dulębianka razem z Marią Opieńską i Teodozją hrabiną Dzieduszycką wyjeżdża jako wysłanniczka Czerwonego Krzyża do ukraińskich obozów jenieckich, by zbadać warunki, w jakich przebywali internowani żołnierze. Trzy dzielne ochotniczki odwiedzają także szpital tyfusowy w Mikulińcach. Niestety wszystkie trzy zarażają się tam tyfusem plamistym i po kilku tygodniach umierają. Dulębianka umiera więc niejako "na posterunku", w konsekwencji zaangażowania w sprawę społeczną i patriotyczną. Na jej pogrzeb, podobnie jak na pogrzeb Konopnickiej, przychodzą tłumy. Zgodnie z ostatnią wolą pisarki ciała kobiet zostają złożone w jednym grobie na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 roku ciało Dulębianki przeniesiono na Cmentarz Obrońców Lwowa.

Źródła: L. Magnone, “Maria Konopnicka. Listy do synów i córek”, Warszawa 2010; L. Magnone, “Siostry w podróży. Literackie ślady wspólnych wędrówek Marii Konopnickiej i Marii Dulębianki” [w:] Podróż i literatura 1864-1914, red. Ewa Ihnatowicz, Warszawa 2009; T. Boy-Żeleński, “Brązownicy”, Warszawa 1930, Wolne Lektury; K. Tomasik, “Homobiografie”, Warszawa 2014; I. Węgrzyn, “Maria Konopnicka. Kłopoty z biografią”, Kraków 2011; J. Kapsa, “Jej opowieść. Rzecz o równouprawnieniu kobiet”, Częstochowa 2018; “Na Posterunku : tygodnik kobiecy poświęcony sprawom społecznym, ekonomicznym, pedagogicznym i etycznym” R.3, nr 4 (maj 1919); C. Walewska, “W walce o równe prawa : nasze bojownice”, Warszawa 1930; Kobieta współczesna : Ilustrowany tygodnik społeczno-literacki, 1929, R. 3, nr 34; asp.krakow.pl/akademia/kobiety-w-akademii; M. Dulębianka, “Polityczne stanowisko kobiety”, 1908; K. Świetlik, P. Woś, “Gdzie kilka kobiet weźmie się za sprawę… czyli emancypacja na przykładzie Marii Dulębianki”

Język Polish