"Zniżyć się pod strzechę wieśniaka". Etnograficzne korzenie romantyzmu, romantyczne korzenie etnografii

wiejska_chata_polona.jpg, default, Wiejska chata, 1841, fot. Biblioteka Narodowa Polona, center, #000000

Rewolucja, którą w polskiej literaturze wywołały poezje romantyków, zbiegła się w czasie z rozkwitem zbieractwa ludowego folkloru i pierwszych badań etnograficznych. Jaki wpływ mieli ludoznawcy na wieszczów i odwrotnie?

Ludoznawstwo (jak nazywano wówczas folklorystykę, od niemieckiego Volkskunde) nie narodziło się w epoce romantyzmu. Badanie "obyczajów pospólstwa" postulowali już Kołłątaj, Staszic i Czapski. W 1801 roku Joachim Lelewel, wtedy nastoletni chłopak, zbierał pieśni chłopów z Podlasia.

Oświeceniowe zainteresowanie ludem sprowadzało się jednak z reguły do takiej konstatacji: chłopi winni stać się obywatelami, więc kulturę ludową należy poznać, lecz po to by ją ulepszyć, oczyścić z guseł i zabobonów. Tematom ludowym w literaturze przetarły drogi klasycystyczne, sielankowe poezje (które, co prawda, z rzeczywistymi realiami życia chłopów nie miały wiele wspólnego – podobnie zresztą jak wiersze romantyków). Różnica polegała na tym, że romantyzm dowartościował twórczość ludową, stawiając ją sobie za poetycki wzór. Jedni i drudzy zaś, romantycy i klasycy, w kulturze chłopskiej dostrzegali wyłącznie to, co chcieli dojrzeć.

Poszukiwanie ducha narodu

Thumbnail — Dziad z lirą korbową z Kalwarii Pacławskiej, 1841, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Te fascynacje były odbiciem szerszego, ogólnoeuropejskiego zjawiska. Literacką sensacją stały się wydane w 1765 roku "Pieśni Osjana", rzekome średniowieczne poematy celtyckie, które z czasem okazały się być mistyfikacją szkockiego poety Jamesa Macphersona (na polski tłumaczył je Ignacy Krasicki i Seweryn Goszczyński). W 1812 roku niemieccy językoznawcy Wilhelm i Jacob Grimmowie wydali pierwszy tom ze zbioru spisanych przez siebie ludowych baśni "Kinder- und Hausmärchen". W 1814 roku Vuk Karadžić, serbski językoznawca i etnograf, wydał pierwszy z dziewięciu tomów ludowych serbskich eposów ("Mala prostonarodna slaveno-serbska pesnarica"). Zaczytywać się nimi będą wileńscy filomaci, a także Walter Scott, Jacob Grimm czy Aleksander Puszkin. Zachodnia Europa odkrywała na nowo skandynawskie sagi, wschodni Słowianie badali wnikliwie staroruskie zabytki piśmiennictwa, z odkrytym pod koniec XVIII wieku "Słowem o pułku Igora" na czele.

Jaki jednak związek miało badanie zabytków piśmiennictwa z kulturą ludową? Sądzono wówczas, że w społecznościach chłopskich zahibernowały się "tradycje początkowe", które miałyby oddawać cechy pierwotne i charakterystyczne dla narodów. Ludoznawstwo traktowano zatem jako naukę pomocniczą w badaniach rodzimych dziejów. Historyk Wawrzyniec Surowiecki pisał w 1811 roku:

Pospólstwo dzisiejsze w swych przesądach, zabobonach, obyczajach, obrządkach i podaniach tchnie jeszcze dotąd duchem najodleglejszej starożytności. Uczony i ciekawy w wzgardzonych tych śmieciach znajduje niejeden szacowny szczątek, który mu ukazuje dawny zwyczaj i mniemania narodu. Długo lekceważone sagi islandzkie, Pieśni Osjana, schadzki czarownic […] stały się dziś źródłem ważnych odkryć i domysłów.

Do owego zwrotu ludowego przyczyniły się również idee niemieckiego filozofa Johanna Gottfrieda von Herdera. Opierał się on na przekonaniu, że to właśnie w folklorze zostały zdeponowane podstawy autentycznej (cokolwiek by to miało znaczyć) i pradawnej kultury narodów. Poglądy Herdera, (zwłaszcza jego nieukrywana sympatia do Słowian i przekonanie o ich przyszłej roli w dziejach, a także dość radykalna antyestablishmentowa postawa i przekonanie o jedności rodzaju ludzkiego), sprawiły, że wywarł przemożny wpływ na wschodnioeuropejskich romantyków. Owe romantyczne gloryfikowanie folkloru natrafiło na podatny grunt: narodziny nowoczesnych nacjonalizmów w Europie.

Zainteresowanie folklorem miało swój wymiar polityczny. Korzystali z niego poszukiwacze "ducha narodu" (Volkgeist) jeszcze niezjednoczonych Niemiec, w Rosji dekabryści przeciwstawiali słowiańskie "gminowładztwo" twierdzeniom, że odwiecznym i jedynym odpowiednim dla Rusi modelem politycznym jest carski absolutyzm. Dla nieposiadających własnych państw narodów Europy Środkowo-Wschodniej i Bałkanów było istotnym czynnikiem zachowania kulturowej odrębności. Także w Polsce zbieracze folkloru przypisywali swojej pracy różne ideowe znaczenia: oddanie sprawie narodowej w dobie rozbiorów, wyraz demokratyzmu czy niechęci do kosmopolityzmu elit.

Ludolubstwo

W pierwszych dekadach XIX wieku licznie drukowano instrukcje i kwestionariusze dla zbieraczy folkloru. Szczególnie prężne na tym polu były ośrodki naukowe z Warszawy i Wilna. W 1817 roku Maria Czarnowska, prawdopodobnie pierwsza polska etnografka, opublikowała w "Tygodniku Wileńskim" artykuł o zabytkach mitologii słowiańskiej. Materiał badawczy zbierała podczas wakacji spędzonych w dworku w guberni mohylewskiej. W artykule odniosła się do kultury duchowej białoruskich chłopów: wierzeń dotyczących bożków leśnych, nocy Kupały, radawnicy, czyli wiosennych dziadów i święta rusałek (obrzęd puszczania wianków i wróżenia z nich, który odbywał się w drugi dzień Zielonych Świątek – w czasie, gdy, jak wierzono, z dusz nieochrzczonych lub poronionych dzieci rodzą się rusałki).

W pracy poczyniła również nowatorskie, jak na owe czasy (przypomnijmy, że w XIX wieku wielu badaczy kultury nie ruszało się zza swoich biurek, opierając się na relacjach podróżników), spostrzeżenia metodologiczne dotyczące tego, że w badaniach terenowych wywiady należy łączyć z obserwacją: "Przez wypytywanie się u nich nie można się o niczym dostatecznie pouczyć […]. Trzeba się przypatrywać samym ich obrzędom, i znosząc przy tym rozmaite opowiadania, robić z tego wszystkiego wyobrażenie".

Skoro mowa o kobietach-ludoznawczyniach, to entuzjastką zbierania folkloru, miała być też, rozsławiona później przez Mickiewicza, Emilia Plater. Literaturoznawca Wilhelm Bruchnalski przytaczał fragmenty współczesnego Plater pamiętnikarza z Witebska, który wystawił jej taką laurkę: "[…] z zapałem właściwym czułym i szlachetnym sercom oddała się duszą ludowi białoruskiemu, badała jego biedę i współczuła jej, starając się według możności ulżyć ją; zbierała i śpiewała jego piosenki, płaciła hojnie za ich dostarczanie i próbowała pióra w ich naśladowaniu".

"Dziki wędrownik"

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wincenty Krasiński "Krajobraz z nagrobkiem", 1838, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Obrazek

krajobraz_z_nagrobkiem_p.jpg

Fundamentalną pracą dla wszystkich poszukiwaczy starożytności w kulturze ludowej stała się opublikowana w 1818 roku książka "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem". Jej autor skrywał się pod pseudonimem Zorian Dołęga-Chodakowski – urodził się jako Adam Czarnowski, nazwisko zmienił po dezercji z carskiej armii. Swoją pracą badawczą właściwie zapowiadał nadejście romantyzmu. Jak pisała Maria Janion w "Niesamowitej Słowiańszczyźnie": "opisał i wprowadził w obieg kultury ważne znamiona inności romantycznej: słowiaństwo, pogaństwo, antylatynizm, północność". Stare cmentarzyska, zapomniane obrzędy, "duchy praojców": wszystko to, co próbował opisać naukowo, stanie się podstawą romantycznego imaginarium.

Zdaniem Chodakowskiego, chrystianizacja Słowiańszczyzny była aktem destrukcji dawnej kultury: "kształcąc się na wzór obcy, staliśmy się na koniec sobie samym cudzymi" (dlatego też dziś za swego duchowego patrona uważają go często różne ezoteryczne grupki turbosłowian i neopogan). W kulturze chłopskiej zaś przetrwać miały echa tych "tradycji początkowych":

Trzeba pójść i zniżyć się pod strzechę wieśniaka w różnych odległych stronach, trzeba śpieszyć na jego uczty, zabawy i różne przygody. Tam, w dymie wznoszącym się nad głowami, snują się jeszcze stare obrzędy, nucą się dawne śpiewy i wśród pląsów prostoty odzywają się imiona Bogów zapomnianych.

Jego zainteresowania były szerokie: folklorystyka, archeologia, toponomastyka, badania językoznawcze – wszystko to, gdzie mógł dojrzeć choćby cień dawnej Słowiańszczyzny. Zbierał piosnki i podania, rozkopywał kurhany. Latem przemierzał Polskę, Ukrainę, Białoruś czy Rosję, zimą ślęczał nad księgami. Literaturoznawca Michał Wiszniewski tak opisywał jego tułaczy żywot:

Nikt nie pojmował czego on szuka, choć każdemu tłumaczył, lecz nic go to nie zrażało i z cierpliwością prosił i pytał o starodawne pieśni. Widziałem jakich on doświadczał trudności, choć umiał wszystkie dialekta polskie i ruskie. Chodził w obdartej kurtce i częstował wódką; lud bowiem wiejski zamyka serce i duszę przed człowiekiem, którego za coś wyższego poczytuje od siebie i nie przypuszcza go do tajemnic swoich uczuć, wymykających się w słowach i piosnkach. Nieraz zamiast piosnki zelżywe słowo odnosił, a czyli go i co gorszego nie spotykało, zaręczyć nie mogę.

Z czasem w wędrówkach zaczęła towarzyszyć mu małżonka, Konstancja z Flemingów. Decyzję o ożenku tłumaczył następująco:

Wybadanie podań między wiejskimi kobietami szło dla mnie zawsze z wielką trudnością. Uważałem nieraz, że pomoc żony byłaby więcej zręczną i szczęśliwą. Dla tych przyczyn ożeniłem się i szczęśliwy jestem. […] Korzystam z tego ułatwienia, że żona robi coraz większe postępy w zdobywaniu od wieśniaczek pieśni obrzędowych i podań, przed nią bowiem ustępuje wiejska nieśmiałość, która według mojego doświadczenia tak bardzo jest trudna do pokonania dla badacza mężczyzny.

Jego praca była z reguły krytycznie odbierana przez współczesnych mu akademików. Jan Śniadecki, naukowy autorytet epoki, pisał o jego pracach, że są "źle i nieprzystojnie napisane", mętne i obrazoburcze: "Nie pojmuję, do czego to może posłużyć. [...] może to być przydatne do romansu, ale nie do historii". Stanisław Pigoń uznał później ten sąd uczonych nad młodym zapaleńcem za pierwszą odsłonę sporu klasyków z romantykami. I ponoć właśnie rozprawa Zoriana o dziejach dawnej Słowiańszczyzny miała być czytana przez romantyczną młodzież "jako porywający poemat".

"Drgnięcie życia prowincjonalnego"

Głosem prowincji, "drgnięciem życia ludu rozwijającego się pod warstwą szlachetczyzny", określił Mickiewicz debiut swój i swoich kolegów w wykładach paryskich. Ignacy Domeyko tak opowiadał o szkolnych latach Mickiewicza i Jana Czeczota w Nowogródku:

Życie szkolne było raczej wiejskie, miasteczkowe niż miejskie. Przypatrywali się kiermaszom, targom i odpustom, bywali na weselach chłopskich, dożynkach i pogrzebach. Stąd też jeszcze za szkolnego życia uboga strzecha i pieśń gminna roznieciły w obu pierwszy ogień poetyczny.

Mickiewicz zbieractwem folkloru się w swojej dalszej karierze nie zajmował: co najwyżej poetycko przetwarzał motywy, które pamiętał z zasłyszanych śpiewów służących w rodzinnym domu. Ale już jego koledzy z filomackich czasów – owszem. Czeczot, który w swej poezji garściami czerpał z białoruskiego folkloru, był w tej materii autorytetem dla Mickiewicza. Po powrocie z zesłania wydał w 1837 roku w Wilnie swój pierwszy zbiór ludowych pieśni białoruskich pod barwnym tytułem: "Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy, w mowie sławiano-krewickiej, s postrzeżeniami nad nią uczynionemi" (w sumie wydał dziewięć takich zbiorów ). Ludowe motywy przewijały się gęsto także w wierszach Tomasza Zana.

Amatorskim ludoznawstwem zajmowali się również romantycy spoza ośrodka wileńskiego. Wśród nich Seweryn Goszczyński, do którego za sprawą "Dziennika podróży do Tatrów" przylgnęła łatka "ojca etnografii Podhala" (choć jak celnie zauważył Stanisław Sierotwiński w 1958 roku "oceniany z dzisiejszego punktu widzenia ma po trosze z reportażu, monografii turystycznej, rozprawy etnograficznej, felietonu literackiego i staroświeckiej gawędy").

Innym poetą, a zarazem badaczem zasłużonym dla ówczesnej folklorystyki, był Wincenty Pol. Jego wędrówkom przyświecała myśl wywodząca się bezpośrednio ze świata romantycznych idei: "poezję gminu można pojąć tylko z gminnego stanowiska rzeczy".

Okres chłopomanii w jego życiu zakończyła rabacja galicyjska, w czasie której został brutalnie pobity, a jego rękopisy spalono. Odtąd jego poglądy na sprawę chłopską diametralnie się zmienią: będzie reprezentował stanowisko antydemokratyczne i ultrakonserwatywne, a chłopów nazywał "kainami" i "ciemną masą". Ale byli już i inni, którzy kultywowali wzór "narodowego pielgrzyma" zapoczątkowany przez Chodakowskiego: Żegota Pauli, Wacław z Oleska (pseudonim Wacława Zaleskiego, przyszłego gubernatora Galicji), Kazimierz W. Wójcicki.

W drugiej połowie XIX wieku etnografia w Polsce pomału przestanie już być wyłącznie "zbieraniem piosnek", krzątaniną po gościńcach garstki zapaleńców, a zacznie się stawać ustrukturyzowaną nauką (folklorystyka zaś jedną z jej gałęzi). Za sprawą dzieła Oskara Kolberga uda się wreszcie zrealizować postulowany od czasów Kołłątaja i Staszica program badań obejmujących folklor całej przedrozbiorowej Rzeczpospolitej. Wreszcie pojawi się również refleksja nad tym, że metodyka badań terenowych musi opierać się na czymś więcej niż braniu przypadkowo spotkanych chłopów na spytki; zwiększy się znaczenie obserwacji i budowania relacji z badanymi. Galicyjski etnograf Roman Zawiliński pisał w 1887 roku: "Wakacje, spędzone na wsi, nie dają zupełnie możności poznania ludu, nawet w zarysie". Etnografia przestanie też być wyłącznie rozrywką elit, pojawią się badacze kultury ludowej wywodzący się z rodzin chłopskich.

Jakie są więc zasługi romantyków dla popularyzacji tej dyscypliny? Józef Burszta w tekście "Oświecenie i romantyzm a słowiańska etnografia i folklorystyka" stwierdzał, że romantyczny sposób myślenia był z założenia antyetnograficzny: "polski mesjanizm nie sprzyjał realnemu odbiciu rzeczywistości, a więc etnografii". Romantyków i im współczesnych ludoznawców nie interesowała organizacja społeczna czy kultura materialna wsi, a jedynie poetycka twórczość ludowa, w której widzieli drogę do poznania zajmujących ich zagadnień związanych z nadprzyrodzonymi zjawiskami czy pogłębienia swych wyobrażeń o pradawnej słowiańskiej utopii.

Rozbudzili jednak zainteresowanie ludowością na szerszą skalę. Trafnie podsumował je w 1893 roku Władysław Bugiel w tekście o ludowym tle "Balladyny", który ukazał się na łamach etnograficznego miesięcznika "Wisła":

Bez wątpienia wielkie zasługi położyli romantycy około przebudzenia nauk folklorystycznych. […] A choć byli zbyt jednostronni i szukali przeważnie duchów, upiorów i szatanów, mimo to wleli w żyły młodej nauki tyle krwi, że mogła odtąd róść i wzmagać się w sile, aby kiedyś rozwinąć się w pełny kwiat.

Źródła: Maria Ańkudowicz-Bieńkowska - "Z dziejów folkloru kresowego doby romantyzmu", Olsztyn 1999; Maria Janion - "Niesamowita Słowiańszczyzna", Kraków 2006; Julian Krzyżanowski, Ryszard Wojciechowski [red.] - "Ludowość u Mickiewicza", Warszawa 1958; Zbigniew Libera - "Obcy wśród obcych i obcy wśród swoich. O ludoznawstwie w rękach literatów z dworów i miast w Polsce XIX wieku" [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Etnograficzne 2019, t. 47; Małgorzata Terlecka [red.] - "Historia etnografii polskiej", Wrocław 1973;

Język Polish