Olga Drenda: UFO wyszło z mody, ale zainteresowanie zjawiskami paranormalnymi nie zmalało [WYWIAD]

olga_drenda_az181206_002_3_-2.jpg, default, Olga Drenda, 2018, fot. Albert Zawada/Agencja Gazeta, center, #000000

Dlaczego UFO nie przylatuje już do Polski z taką częstotliwością jak w ostatnich dekadach XX wieku? Jak folklorystyka pomaga demaskować współczesne teorie spiskowe? O kosmitach w polskiej kulturze, paranormalnych zjawiskach czasów transformacji i legendach miejskich rozmawiamy z Olgą Drendą, pisarką i antropolożką kultury.

Mam nadzieję, że ta rozmowa nie wywoła u mnie nieprzyjemnych flashbacków, bo w dzieciństwie najbardziej ze wszystkich zjawisk paranormalnych obawiałem się tego, że UFO porwie mnie na eksperymenty...

Olga Drenda: To było pod wpływem jakiejś konkretnej historii lub filmu?

Nie pamiętam dokładnie, czy to właśnie od tego się zaczęło, ale oglądałem w telewizji program "Na każdy temat" prowadzony przez Mariusza Szczygła i wypowiadali się w nim ludzie, którzy twierdzili, że kosmici prowadzili na nich badania i wszczepiali im implanty.

Muszę odświeżyć sobie ten odcinek. Ten program zresztą świetnie oddaje ducha epoki. Pokazywał różne osobliwości, co było próbą zaspokojenia ciekawości świata, którą ludzie wtedy bardzo przejawiali. Im bardziej zagłębiam się w prasę i programy telewizyjne początku lat 90., tym bardziej widzę, że ludzie byli wtedy bardzo ciekawi wszystkiego, co było inne. Zjawiska paranormalne też się w tym mieściły.

Popularna opinia wśród ufologów głosiła, że nadaktywność niezidentyfikowanych obiektów latających nad polskim niebem poprzedzała przełomowe wydarzenia historyczne: 1956, 1968, 1980. Teraz też żyjemy w ciekawych czasach, a tu nic... Dlaczego, twoim zdaniem, UFO nie przylatuje już do Polski?

To jest globalna tendencja: na całym świecie wyraźnie spadła liczba doniesień o UFO. Najczęściej tłumaczy się to lepszymi możliwościami rejestracji obrazu. Wraz z techniką cyfrową, zdjęciami satelitarnymi, nowoczesnymi aparatami fotograficznymi, UFO spadło z radaru. Spora część fascynacji zjawiskami paranormalnymi wynikała z tego, że do niewyraźnej fotografii można było sobie wiele dopowiedzieć. Dotyczy to UFO, ale także Nessie czy Wielkiej Stopy.

Rzeczywiście, ta największa fala obserwacji Niezidentyfikowanych Obiektów Latających, łącznie z najsłynniejszym Emilcinem, miała miejsce w 1978 roku. To był ważny moment w polskiej historii: schyłek epoki gierkowskiej, wybór papieża, tuż przed powstaniem "Solidarności". Nie zapominajmy jednak, że Polska nie była wtedy krajem zupełnie odizolowanym od światowych trendów. Zwłaszcza w latach 70. było sporo przedruków z prasy zagranicznej, ukazywały się reportaże korespondentów z Zachodu, więc przeciętny obywatel mógł być na bieżąco ze zjawiskami, o których mówiło się na świecie. A jednym z nich było takie post-hippisowskie zainteresowanie zjawiskami paranormalnymi. Także nie tylko UFO miało wtedy swój moment.

Lucyna Winnicka założyła Akademię Życia, w której uczyła o medycynie niekonwencjonalnej, a w "Przekroju" publikowała reportaże o uzdrowicielach. Miron Białoszewski w pamiętnikach z przełomu lat 70. i 80. wspominał o tym, jak jego znajomi, ze sławnym ezoterykiem Lechem Emfazym Stefańskim na czele, zaczynali interesować się jogą albo uczestniczyli w spotkaniach z uzdrowicielem Clivem Harrisem.

Zaskoczyła mnie skala, gdy widziałem zdjęcia z tych spotkań, to były ogromne, masowe wydarzenia.

Tak, i co ciekawe, wydarzenia te niejednokrotnie były organizowane w kościołach. Dziś księża tłumaczą to tym, że zaufali niewłaściwej osobie, ale wtedy traktowano to raczej jako element duchowego przebudzenia społeczeństwa. To był m.in. czas pielgrzymek papieskich, więc ludzie mieli potrzebę wielkich duchowych doświadczeń, niezależnie skąd one pochodziły. Zresztą, specyfiką całej polskiej ezoteryki jest to, że nie kłóci się z wiarą katolicką. Bardzo interesujące badania na ten temat przeprowadziła Dorota Hall.

A czy ta pamięć o UFO i innych nadprzyrodzonych zjawiskach została wyparta jako wstydliwe wspomnienie czasów, gdy byliśmy zbyt irracjonalni, naiwni i otwarci na dziwność?

Nie zgodzę się. Proszę spojrzeć, ile w kiosku jest czasopism o wróżbach i zjawiskach paranormalnych, adresowanych do różnych grup odbiorców: dla stałych bywalców targów ezoterycznych i dla czytelników, którzy chcą po prostu poczytać niesamowite historie. Całkiem powszechna jest wiara w moc świec czy moc kryształów, wszystkie te rzeczy, które pamiętam z lat 90.

Dużym zainteresowaniem cieszy się medycyna naturalna i wreszcie to, co eksplodowało w czasie pandemii, czyli wiara w rozmaite teorie spiskowe. Myślę, że ten punkt ciężkości przeniósł się w zupełnie innym kierunku i UFO wyszło z mody, ale kategoria wstydu z powodu własnej naiwności zupełnie tutaj nie pasuje. Gdy ktoś twierdzi, że dostrzega takie niezwykłe rzeczy, to jest to z reguły skorelowane z poczuciem, że wie się więcej i jest się bardziej wnikliwym obserwatorem rzeczywistości – badacze z Uniwersytetu w Moguncji przeprowadzili bardzo ciekawe badania na ten temat.

A może te kosmiczne cywilizacje były nam potrzebne jako lustro, w którym mogliśmy dojrzeć swoje ludzkie przywary? W filmie "Big Bang" Andrzeja Kondratiuka, który opowiada o lądowaniu UFO w mazowieckiej wsi, kosmici zostawiają przesłanie: "Ludzie, opamiętajcie się". Także w relacjach osób, które twierdziły, że miały kontakt z kosmitami, ci zostawiali im jakąś wiadomość dla ludzkości, np. żeby zakończyć wyścig zbrojeń i zniszczyć arsenały atomowe.

Tu możemy zauważyć analogię do objawień, które zresztą też nasilają się w ważnych momentach historycznych. Na przykład, tuż przed odwilżą 1956 roku odnotowano bardzo wiele objawień maryjnych.

Najciekawszym ludzkim wątkiem wydaje mi się jednak ta ufologiczna wojna, która rozwinęła się po latach wokół Emilcina. Wyszła taka demaskatorska książka Bartosza Rdułtowskiego, który twierdził, że cała ta interwencja ufologa Zbigniewa Blani-Bolnara była mistyfikacją. Padały w niej stwierdzenia, że ów ufolog poddał świadka lądowania kosmitów, Jana Wolskiego, hipnozie i że pomijał bardzo wiele faktów, by stworzyć pasującą mu wersję wydarzeń. Zwolennicy Blani-Bolnara nie zostawili na tej książce suchej nitki. Tadeusz Baranowski, sławny twórca komiksów, który uczestniczył wtedy w wyprawie badawczej do Emilcina, bardzo mocno sprzeciwiał się takiej interpretacji zdarzeń. Ja na swój własny użytek wolę zakładać, że pan Wolski spotkał UFO – być może nie jest to prawda, ale ta opowieść bardzo mi się podoba.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Pomnik UFO w Emilcinie, fot. Monkpress / East News

Obrazek

emilcin_pomnik_en.jpg

Wątki ufologiczne zaczęły wówczas mocno rezonować w popkulturze. Nawet poczciwy Edmund Niziurski napisał "Tajemnicę dzikiego uroczyska" o spotkaniu młodego chłopca z kosmiczną cywilizacją, a Zbigniew Nienacki "Pana Samochodzika i UFO".

Także książki Lucjana Znicza, dziennikarza popularyzującego temat Niezidentyfikowanych Obiektów Latających, docierały do dużej rzeszy odbiorców. To bardzo szybko weszło do popkultury. Grzegorz Rosiński, twórca Thorgala, narysował komiks "Przybysze" o zdarzeniu w Emilcinie, drukowany w magazynie "Relax". Bogusław Polch rysował komiksy z serii "Bogowie z kosmosu" na podstawie paleoastronautycznych teorii Dänikena. Te historie trafiały na podatny grunt, w końcu to były czasy "Gwiezdnych wojen" i ekspansji Kina Nowej Przygody.

Ciekawe jest to, jak zmieniały się te kosmiczne fascynacje. W czasach sputników i lądowania na Księżycu wszechświat powszechnie interesował ludzi od strony naukowej. Tyrmand pisał wtedy w dzienniku, że rakiety kosmiczne weszły do repertuaru kawiarnianych rozmów. Potem zaczęto eksplorować mroczne tajemnice kosmosu, obserwować UFO, ale to też nie były niszowe zjawiska: Warszawskie Towarzystwo Badań NOL "UFO Video" działało przy Muzeum Techniki, o spotkaniach z kosmitami pisał "Przekrój", "Ekspres reporterów" i "Skrzydlata Polska". Mam wrażenie, że dziś kosmos już tak nie porusza masowej wyobraźni.

To jest ciekawy zwrot, bo właściwie wyścig kosmiczny wciąż trwa, choć został w dużej mierze sprywatyzowany. Wydaje mi się jednak, że dziś marsjańskie projekty Elona Muska nie są traktowane jako utopijne idee i potencjalne zbawienie cywilizacji, tylko jako zamki na piasku i fanaberie milionera.

Czasem jeszcze pojawiają się w prasie doniesienia w stylu "Ekspert z NASA potwierdza: Trafiliśmy na ślady obecności cywilizacji pozaziemskiej", tylko że one nie wzbudzają już takiej sensacji. Nie jest to coś, co obrasta swoją mitologią. Zaczęły funkcjonować już inne mitologie dotyczące zjawisk nadprzyrodzonych, choćby reptilianie.

Na pewno popularne są takie programy parahistoryczne jak "Starożytni kosmici", więc być może ludzi bardziej zajmuje teraz paleoastronautyka, świat historii alternatywnych z przeszłości. Takim brzydkim dzieckiem Dänikena jest opowieść o Wielkiej Lechii. To podobny tryb myślenia: istniała wielka cywilizacja, o której pamięć wymazano, ale my znamy prawdę. Z tego samego korzenia biorą się próby relatywizacji wieku Ziemi: poszukiwania archeologicznych dowodów, które miałyby udowodnić, że Ziemia jest znacznie młodsza.

Ludzie, którzy propagują takie teorie nie kwestionują nauki jako takiej, nie posługują się językiem baśni czy mitu, tylko są przekonani o tym, że to właśnie oni są przedstawicielami prawdziwej nauki. Znamy często takich ludzi osobiście, ale w czasie rozmowy okazuje się, że żyjemy w światach równoległych. Trochę jakbyśmy żyli na innych planetach: mamy inny czas, inną przestrzeń, inną oś historii, inne przekonanie o pochodzeniu różnych zjawisk. To jest ciekawe, ale też niebezpieczne, bo gdy takie teorie trafiają w ręce charyzmatycznego manipulatora, to w tym momencie niebezpieczeństwo sekty albo apokaliptycznego ruchu polityczno-religijnego może eksplodować komuś w rękach.

W jednym ze swoich tekstów przywoływałaś zdanie Christophera Hitchensa, który twierdził, że teorie spiskowe są "spalinami demokracji".

Moim zdaniem to jest taki rejon myśli nieoswojonej; sytuacja, w której obieg informacji zaczyna żyć własnym życiem. I wcale nie potrzeba do tego internetu... Bardzo przydatną nauką w badaniu i wyjaśnianiu teorii spiskowych jest folklorystyka. Często mamy do czynienia z kliszami, które folklorysta zna na pamięć – pojawiały się już w treściach z XIX wieku czy początku XX wieku.

Teraz jest na ten temat wystawa w Muzeum Sztuki w Łodzi pt. "Ziemia znowu jest płaska". Opowiada o tym, że świat teorii spiskowych łatwo zdyskredytować jako irracjonalizm i zabobon, ale w tym świecie tworzy się alternatywny świat nauki. Jest to paranauka oczywiście, która nie ma nic wspólnego z nauką opartą na weryfikowalności, bowiem jej cel jest inny: tworzyć jak największe teorie wszystkiego, które spinałyby się w pozornie logiczną całość. Retoryka, którą posługują się teorie spiskowe, jest analogiczna do języka naukowego: posługuje się terminami z łaciny i greki, odwołuje się do odkryć fizyki i chemii, ale najczęściej wychodząc od prawdziwej przesłanki przeinterpretowuje ją łącząc z innymi, fałszywymi teoriami – tak, by powstała Teoria Wyjaśniająca Wszystko.

Najważniejszym łącznikiem ze światem nauki jest jednak to, że również w świecie teorii spiskowych pojawiają się eksperci. To nie jest typ wiedzy, która szczyci się tym, że jest oparta "na chłopskim rozumie". Gdy pojawiły się pierwsze teorie, które kwestionowały istnienie koronawirusa, to kto je propagował? Lekarka, którą rzekomo uciszono w Stanach za mówienie prawdy o koronawirusie. Jest to klasyczny scenariusz teorii spiskowej: renegat, który sprzeciwia się wielkiemu Babilonowi, samotny mściciel, bojownik o prawdę. Tu nie trzeba być folklorystą – wystarczy oglądać filmy science fiction, żeby ten wątek zauważyć. Choćby dlatego to powinno budzić naszą podejrzliwość. Ale jest jeden haczyk: teorie spiskowe biorą się również z nadmiaru podejrzliwości.

Takie społeczne lęki kryją się również w legendach miejskich. Jaka jest, twoim zdaniem, najbardziej emblematyczna legenda miejska dla czasów transformacji?

Największe wrażenie zrobiła na mnie, zresztą bardzo specyficzna dla swoich czasów, legenda z domu towarowego "Klimczok" w Bielsku-Białej. To był wówczas najnowocześniejszy obiekt handlowy w całym regionie: jest zresztą nagranie z jego otwarcia, gdy potężny tłum napiera na wejście i wykupuje jugosłowiańskie kurtki. Na początku lat 90. rozpowszechniła się związana z nim legenda, że po schodach ruchomych jeżdżą narkomani i smarują poręcze krwią. Opowieść bardzo mocno odwoływała się do największego z ówczesnych lęków: strachu przed wirusem HIV.

Dionizjusz Czubala, badacz legend miejskich, prześledził masowe nasilenie tej paniki. Stwierdził, że trwała ona dokładnie półtora roku. Poczucie zagrożenia opanowywało ludzkie umysły: ludzie obawiali się podawania rąk czy korzystania z publicznych toalet. Czubala mówił, że to dość typowy scenariusz, bowiem najsilniej oddziałujące legendy miejskie i pogłoski są związane ze zdrowiem. Są w stanie wprowadzić ludzi w stan takiego poczucia zagrożenia, że może to się skończyć prewencyjną przemocą. Tak było w 1992 roku, gdy ludzie zaatakowali młodzieżowy ośrodek "Monaru" w Głoskowie. Pomimo tego, że Kotański wykonywał ogromną pracę z ludźmi, dla których nie było wtedy innych form zorganizowanej pomocy i wszyscy odrzucali ich jak gorącego kartofla, to był też obiektem bardzo dużego hejtu. Niektórzy twierdzili np. że propaguje on narkomanię.

Zjawiskiem, które wywoływało społeczny niepokój i moralną panikę w latach 90. były również nowe ruchy religijne i sekty. Zresztą tam też mogliśmy znaleźć ślady wierzeń w UFO, jak u przeszczepionych na polski grunt raelian czy wyznawców rodzimego Antrovisu, który w przedziwny sposób łączył wierzenia apokaliptyczno-ufologiczne z przeświadczeniem o dziejowej roli Słowian i antysemityzmem.

Głosiciele idei Antrovisu mieli nawet takie hasło "Strzeż się szaraka", nawiązujące do postaci kosmitów z amerykańskiej mitologii UFO. Niektóre spośród tych organizacji były naprawdę niebezpieczne: oparte na psychomanipulacji, na wyłudzeniach i wykorzystywaniu ludzi. Jednak w innych przypadkach rzeczywiście była to panika moralna oparta na nadwyżce wiary w moc symboli i myśleniu magicznym. Na przykład: jeśli nosisz wisiorek z "okiem Horusa", modnym wówczas symbolem, to możesz zostać opętanym przez demona czy być podatnym na pranie mózgu.

To był taki dziwny moment, w którym faktyczne zagrożenie różnymi podejrzanymi organizacjami, mieszało się z paniką moralną w stylu amerykańskich lat 80. W czasach Reagana zapanowała tzw. satanic panic. W sojusz z piekła rodem weszli telewizyjni kaznodzieje i świeccy psychoterapeuci, którzy twierdzili, że istnieje coś takiego jak wyparte wspomnienia. Zaczęła się gigantyczna fala świadectw rzekomych ofiar przemocy ze strony satanistów, którzy, jak się okazało, nigdy nie istnieli, a tym ludziom w rzeczywistości nie stała się żadna krzywda. Jednak w ich wyobraźni zbudowały się fałszywe wspomnienie – tak silne, że moc autosugestii działała nawet na sąd i to doprowadziło do niewinnego skazania kilku osób. W Polsce to nigdy nie przybrało takiej skali, ale docierały do nas wtedy z opóźnieniem materiały na kasetach wideo z wystąpieniami kaznodziejów w niemodnych już ciuchach i fryzurach.

Pamiętam takie filmy ze szkolnej katechezy.

No właśnie. Polska była wtedy bardzo mocno zapatrzona w Amerykę. Profesor Bartłomiej Dobroczyński, który interesował się nowymi ruchami religijnymi na początku lat 90., pisał też, że część księży katolickich zafascynowała się tym ewangelikalnym podejściem pod dwoma względami: wyolbrzymianiem roli diabła i połączeniem wiary z biznesem. Czyli z jednej strony kasety motywacyjne, które głosiły, że gdy będziesz wystarczająco dużo się modlił, to zdobędziesz dużo pieniędzy. A z drugiej strony kasety z prelekcjami ostrzegającymi przed tym, jak demoniczne skutki może nieść słuchanie Metalliki. Dziś może to wydawać się komiczne, ale przecież nadal możemy znaleźć przypadki doszukiwania się symbolicznej grozy pośród, wydawałoby się, niewinnych treści. Wydaje mi się, że to bierze się z potrzeby dostrzegania ukrytej logiki zdarzeń. Ludzie tak tego pragną, że w pewnym momencie rzeczywiście zaczynają to widzieć.

Język Polish

transformacja ustrojowa

Wywiady Culture.pl