Marcin Wicha: Malewicz jakoś się z Polską rozminął [WYWIAD]

marcin_wicha_portret_ag_56.jpg, default, Marcin Wicha, fot. Albert Zawada / AG, center, #000000

Podstawowe napięcia i energie, które działają na kartce papieru czy ekranie – wszystko tak naprawdę odkryli i opisali awangardyści – o tym jak czarny kwadrat łączy literaturę, architekturę i projektowanie opowiada Marcin Wicha, autor książki "Kierunek zwiedzania" o Kazimierzu Malewiczu.

Polina Justova: Od czasów powstania "Czarnego kwadratu na białym tle" minęło ponad sto lat. Skąd teraz, w XXI wieku, twoje zainteresowanie awangardą i dlaczego właśnie Malewicz?

Marcin Wicha: Na drugie pytanie odpowiedź jest prostsza. To był pomysł Małgorzaty Szczurek, naczelnej redaktorki wydawnictwa "Karakter", która parę lat temu zobaczyła wielką retrospektywę Malewicza w Londynie. Jakoś tak jest, że moi znajomi częściej oglądają rosyjską awangardę w Londynie czy Nowym Jorku niż w Moskwie. W każdym razie była pod wrażeniem, a jako wydawczyni zwróciła uwagę, że na polskim rynku nie ma zbyt wielu książek na temat Malewicza, zwłaszcza biograficznych. Wiedziała, że interesuję się awangardą i Rosją, więc zapytała, czy nie chciałbym czegoś z tym zrobić, a ja odpowiedziałem, że tak, że spróbuję.

A dlaczego awangarda?

Chyba przez architekturę. Mój ojciec był architektem, odziedziczyłem po nim dość nabożny stosunek do przedwojennej awangardy architektonicznej i niektórych przejawów powojennego modernizmu. Przede wszystkim do społecznego myślenia, które było wpisane w tę architekturę, ale także do jej form, kształtów, jej racjonalizmu, sposobu traktowania materiału, traktowania detalu. Więc pierwsza droga do awangardy prowadzi przez architekturę.

Druga – przez grafikę. Chyba wszystko, co stworzyło współczesne projektowanie graficzne, w jakiś sposób wynika z awangardy. Przy czym to był ruch dwukierunkowy. Praca drukarzy, zecerów, malarzy szyldów – to wszystko zainspirowało futurystów, A potem odwrotnie – pomysły malarzy wpłynęły na to, jak się projektuje, jak graficy traktują płaszczyznę, literę, figurę geometryczną. Podstawowe napięcia i energie, które działają na kartce papieru czy ekranie, te podstawy, wszystko tak naprawdę odkryli i opisali awangardyści. Awangarda to początek fachu, którym się zajmuję.

No i po trzecie – przez literaturę. W pisaniu najbardziej interesuje mnie, jak pracują słowa. Co trzeba zrobić, żeby działały, były aktywne, uwalniały się od rutyny. To też odsyła do awangardy. Futuryzm niesamowicie odświeżył myślenie o języku.

Wśród tych powodów nie wymieniam malarstwa. Ale to główny temat książki: właśnie malarstwo, czarny kwadrat, okazuje się częścią wspólną. Brakującym ogniwem, które łączy wszystkie te dziedziny, literaturę, architekturę, projektowanie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kazimierz Malewicz, "Czarny kwadrat", 1924, fot. State Russian Museum

Obrazek

malevich.black-square.jpg

Wspomniałeś o wystawie w Londynie. Zastanawiam się, jak to jest – jesteśmy, Polska i Rosja, bardzo blisko i mamy nawet wspólny kawałek granicy, ale często dowiadujemy się czegoś o sobie poprzez Berlin czy Londyn. Nieraz byłam świadkiem tego jeśli chodzi o literaturę.

Wyprawa w lata młodości Malewicza to powrót do czasów, kiedy, wprawdzie bez entuzjazmu, ale mieszkaliśmy w jednym państwie. Ostatecznie w 1913 roku Warszawa była trzecim co do wielkości miastem Imperium Rosyjskiego.

Kiedy oglądam rosyjskie wzorniki czcionek z tego okresu, widzę, że nasze alfabety są tam wymieszane. Każda porządna drukarnia ma komplet cyrylicy i łacinki. We wzorniku musi się pochwalić, że oprócz Ж i Щ, ma też litery Ł, Ą i Ę w różnych rozmiarach i kształtach. A wśród przykładowych tekstów zawsze znajdzie się jakaś Mława czy Płońsk.

Malewicz sam o sobie myślał jako o Ukraińcu, chociaż pochodził z polskiej rodziny. Dlaczego w Polsce jest tak mało informacji o nim? Nie było biografii, większych wystaw…

Nie wiem, jak o sobie myślał. Mówił czasem tak, czasem inaczej. W późniejszych latach miał w papierach wpisane "Ukrainiec". Dla Polaków jest oczywiste, że Malewicz to Polak. Tutaj mieszkało dwóch jego braci, część rodziny. Ale sam Malewicz jakoś się z Polską rozminął.

Myślę, że to wynikało po prostu z okoliczności biograficznych. Żył w diasporze. Urodził się w Ukrainie. Mieszkał w Kursku, Moskwie, Petersburgu, Witebsku, Kijowie. W Polsce spędził miesiąc, zatrzymując się tu w podróży na Zachód.

Największe kolekcje obrazów Malewicza znajdują się dziś w Amsterdamie i Nowym Jorku oraz oczywiście w Rosji. Inna rzecz, że tam przez dziesięciolecia nie były pokazywane. Pamiętam ze wspomnień Heleny Syrkus, że podczas wizyty w Warszawie Malewicz podarował jakiś obraz Syrkusom, ale ta kompozycja zaginęła podczas wojny.

Właśnie, w polskich zbiorach chyba nie ma jego prac.

W publicznych zbiorach nie ma, no bo skąd miałyby być? Kiedy przejeżdżał przez Polskę, muzea nie były jeszcze zainteresowane, a teraz jego prace są zwyczajnie potwornie drogie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kazimierz Malewicz, "Kompozycja suprematystyczna", 1916, sprzedana za 85.812.500 USD, Sotheby's , Londyn, fot. Peter Macdiarmid / Getty Images

Obrazek

kazimierz_malewicz_gettyimages_2.jpg

Wpływy rosyjskiej awangardy w Polsce zdaje się były dosyć skromne.

Tego bym nie powiedział. Przeciwnie – rosyjska i radziecka awangarda miały kolosalny wpływ na polską sztukę, literaturę, teatr, film.

Sam Malewicz był autorytetem dla ludzi zajmujących się nową sztuką. Może w 1927 roku nie było tutaj uczelni gotowych go zatrudnić, ale z drugiej strony wydawano przekłady jego tekstów. Pierwsze zagraniczne tłumaczenie "Świata jako bezprzedmiotowości" ukazało się po polsku. Polskie pisma zamieszczały wnikliwe omówienia jego twórczości. Był przyjmowany z honorami, doceniany przez polskich artystów. Miał tu uczniów.

Inna rzecz, na ile polska awangarda była popularna i zrozumiana w społeczeństwie i jak potoczyły się jej losy po 1945 roku, zwłaszcza gdy i tutaj zapanował socrealizm.

Przez to wszystko w Polsce nie zakorzeniło się poczucie, że Malewicz to nasz wielki rodak, któremu należy stawiać pomniki i poświęcać ulice.

Piszesz o tym nieco ironicznie.

Jest taki hiperpatriotyczny sposób widzenia świata, w którym to, że ktoś był Polakiem, staje się ważniejsze od tego, co napisał, namalował czy odkrył. Więc może to szczęście, że Malewicz nie został Robertem Lewandowskim malarstwa abstrakcyjnego.

Skądinąd Malewicz był Polakiem związanym przede wszystkim z rosyjskim środowiskiem artystycznym. Ale także ze środowiskiem ukraińskim. Zwłaszcza we wczesnej młodości i potem, pod koniec życia, kiedy wykładał w Kijowie. Ukraińcy teraz robią dużo, żeby ten kijowski, późny okres Malewicza spopularyzować, podkreślić związki Malewicza z ich awangardą. Myślę, że to wszystko jest bardzo ciekawe.

Warto też pamiętać, że awangarda była czymś transgranicznym. Była siecią. Łączyła ludzi różnych narodów, różnych krajów. Spory i współpraca toczyły się ponad granicami. Może nie warto ciągle włączać trybu "nasz wielki rodak", "wielki syn narodu polskiego, łotewskiego czy jakiegoś tam" do rozmowy o awangardzie.

Dla mnie najciekawsze jest to, jak facet wychowany w bardzo tradycyjnej rodzinie, mocno związany z tą rodziną, z tradycją, był jednocześnie tak niesłychanie nowatorski i buntowniczy jako artysta.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kazimierz Malewicz, "Autoportret", 1910-1911, fot. Państwowa Galeria Tretiakowska, Moskwa, Rosja / Wikipedia.org

Obrazek

self-portrait_kazimir_malevich.jpg

Po napisaniu "Kierunku zwiedzania" zrozumiałeś, jak to potrafił?

Nie dążę do tego, żeby powiedzieć: "Ok, wszystko już zrozumiałem, a teraz napiszę to w trzech akapitach". Moja książka jest o rozumieniu, a trochę o niezrozumieniu, o zbliżaniu się do czegoś, odbijaniu od ściany, o trafianiu na rzeczy, których do końca zrozumieć się nie da. Mam nadzieję, że w jakichś momentach zbliżyłem się do odczucia emocji, które towarzyszyły tamtej sztuce.

Każdy mniej więcej wie, jak powinna wyglądać tradycyjna biografia: urodził się, ożenił, namalował, zmarł… Natomiast ty wymyśliłeś coś zgoła innego, zupełnie inny, do niczego niepodobny splot literacko-biograficzno-podróżniczy: wystawę. Zresztą Twoje wcześniejsze książki też trudno wpisać w sztywne ramy określonego gatunku. Jak na to wpadłeś?

Dosyć szybko sobie uświadomiłem, że nie chcę robić tradycyjnej biografii od A do Z, od "urodził się" do "umarł".

Myślę, że pisanie książek jest wymyślaniem języka. Moje książki są historią o szukaniu jakiegoś sposobu opisywania wydarzeń, przeżyć. O tworzeniu języka, testowaniu go i wreszcie porzucaniu. Na końcu zostaje skorupka, taka wylinka, pusta skóra, do której nie można już wejść z powrotem.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Marcin Wicha, "Kierunek zwiedzania", 2021, fot. Przemek Dębowski / Karakter

Obrazek

large_wicha-kierunek-03.jpg

To był mój pomysł na Malewicza. Przykładanie różnych sposobów opowiadania, różnych konwencji, do jego sztuki, jego biografii, jego czasów. Przymierzanie, odkrywanie, że tak się nie da, może inaczej, tak też nie bardzo, znów próbowanie czegoś innego. Raz niech to będzie wzniosłe, raz śmieszne, raz intensywne, kiedy indziej gawędziarskie i rozwlekłe. Czy coś się z tego ułoży, coś się opowie, czy wszystko rozsypie się na kawałki?

Myślę, że w pisaniu i w malowaniu prowadzi nas własna niezgrabność, niezborność, brak talentu. To, czego nie potrafimy, nie wiemy, też jest jakąś wskazówką. Skoro nie potrafimy iść ścieżką, którą poszli inni, musimy się jakoś przedzierać po swojemu, przez chaszcze.

Trochę jak Malewicz, który "brzydko malował" i był określany jako "proletariusz talentu".

On nie potrafił grać według reguł, które narzucił ktoś inny.

Jak już jesteśmy przy słowach, w którymś z wywiadów powiedziałeś, że jedynym sposobem, żeby zrozumieć to, co pisali futuryści jest to przetłumaczyć.

Thumbnail — Okładka książki Marcina Wichy "Rzeczy, których nie wyrzuciłem", 2017, fot. materiały promocyjne wyd. Karakter

Po wydaniu "Rzeczy, których nie wyrzuciłem" wydarzyły się dwie fajne i pouczające sprawy.

Po pierwsze, miałem okazję, żeby obserwować jak Magda Szpecht i Łukasz Wojtysko pracują nad adaptacją sceniczną w teatrze. Podobało mi się, że przestawiali fragmenty, mnóstwo wyrzucali, dorzucali swoje opowieści. Zobaczyłem, że można układać tekst, jakby się nakładało farby. Jeszcze trochę tego. Jeszcze tamtego.

No i druga rzecz, że mogłem obserwować tłumaczy przy pracy. Tłumaczenie jest najbardziej wnikliwym sposobem lektury. Zwykły czytelnik może przejść nad czymś, czego nie rozumie lub nie jest pewien. Tłumacz musi się do wszystkiego dobrać, przenicować każde słowo.

Takie czytanie – tłumaczenie Malewicza, różnych jego tekstów, dużo mi o nim powiedziało. Pewnie, żeby osiągnąć ten efekt z obrazami, trzeba by je skopiować. Zresztą to też miałoby pewien sens: w ramach reaserchu namalować kopię "Czarnego kwadratu"!

Jednym z punktów odniesienia przy pisaniu "Kierunku zwiedzania" była biografia Malewicza autorstwa Kseni Bukszy, która ukazała się w słynnej, założonej przez Gorkiego serii "Życie znakomitych ludzi". Jest to oczywiście bardziej klasyczna biografia, ale też napisana świeżo i językiem, który mało przypomina styl artykułu z Wikipedii.

To jest świetna książka! Myślę, że prędzej czy później ktoś książkę Bukszy przetłumaczy na polski, a wtedy ten fundamentalny brak na rynku wydawniczym zostanie wypełniony. Tym bardziej zależało mi, żeby Malewicza potraktować inaczej.

Ważnym punktem odniesienia była też książka "Życie Majakowskiego", napisana przez Wiktora Woroszylskiego ponad pół wieku temu. To jest montaż tekstów. Fantastycznie zrobiona literatura faktu, bazującą nie tylko na znakomitych tłumaczeniach, ale też na reporterskiej pracy wykonanej w czasach, kiedy żyło jeszcze mnóstwo osób, które Majakowskiego znały i pamiętały.

Dla kogo pisałeś swoją książkę?

Przyjęło się teraz mówić o książkach jak o suplementach diety. Powinny mieć na opakowaniu napisane, dla kogo są przeznaczone i na co pomogą. To jest na nerki, ta na poprawę pracy wątroby i dróg żółciowych.

Uważam, że nie powinno się myśleć o czytelniku w kategoriach grupy celowej. Kiedy piszę, wyobrażam sobie drugiego człowieka, który zdecydował wysłuchać tego, co mam do opowiedzenia, bo ma nadzieję, że to będzie ciekawe.

To jak z wystawą. Nie musimy na nią iść. Nawet jak pójdziemy, to wystawa pewnie nie zmieni naszego życia. No, ale może to będzie udane parę godzin. Może nasunie nam jakieś myśli lub uczucia.

Nie ma specjalnego powodu, żeby zasięgać informacji o Malewiczu czy sztuce początku XX wieku. To raczej nie zmieni naszych obyczajów, nawyków konsumenckich, poglądów politycznych. Ale może będzie ciekawie.

Pamiętam wystawę Malewicza w Moskwie, 1989 rok, cztery godziny stania w kolejce, żeby wejść. I ten "Czarny kwadrat" wisi po środku sali i wszyscy boją się do niego podejść, bo nie bardzo wiedzą jak się wobec niego zachować. Jak broniłbyś "Kwadratu" przed takim widzem i czytelnikiem, który powie: "Też potrafię tak namalować"?

Zazwyczaj jesteśmy konwencjonalni. Nawet wśród znajomych trudno wypowiedzieć odrębne zdanie, przeciwstawić się przyjętym gustom i opiniom. Myślę, że w przypadku "Czarnego kwadratu" zabawa nie polegała na tym, żeby narysować czworokątną figurę na białym tle, tylko żeby w tym 1913 roku przyznać sobie, wywalczyć prawo do robienia takich rzeczy. Kto dzisiaj mówi "Mogę zrobić tak samo", ma rację, a podziękowania powinien kierować do Malewicza.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kazimierz Malewicz, "Supremus No. 55", 1916, fot. Muzeum sztuk plastycznych w Krasnodarze / Wikipedia.org

Obrazek

supremus_55_malevich_1916.jpg

Nie wiem, czy "Czarny kwadrat" wymaga obrony, ale dla mnie jest dowodem, że wszystko można zmienić. Porzucić konwencje i pracować z elementarnymi cząstkami obrazu. Potraktować masy koloru zupełnie inaczej niż poprzednicy.

Chyba bym nie mówił, jakie to jest potwornie skomplikowane, ile tam jest z prac Piotra Uspieńskiego, czwartego wymiaru, teozofii, spirytyzmu, kosmizmu, prawosławnej teologii i tak dalej. Powiedziałbym, że "Czarny kwadrat" zachęca, żeby się przeciwstawić oczywistościom, uwolnić z kolein, automatyzmu percepcji, ożywić obrazy, rzeczy, kolory.

W twoich poprzednich książkach dużo piszesz o rzeczach, przedmiotach. Tu skupiasz się na artyście, który kompletnie od przedmiotów się odciął, poszedł w kierunku totalnej bezprzedmiotowości.

Pisałem o przedmiotach i o designie, projektowaniu. Design przez całe dekady zajmował się dostarczaniem rzeczy. Teraz odkrywamy, że nasz sposób produkowania i używania rzeczy okazał się skrajnie niebezpieczny. To, co było wielkim osiągnięciem designu, jednorazowe przedmioty, technologie, które pozwalały produkować te wszystkie kolorowe, tanie, dostępne rzeczy, cały nasz sposób budowania, urządzenia miast, podróżowania – to wszystko stało się problemem, zagrożeniem dla przyszłości gatunku. Coraz więcej myślimy o surowcach, energii, odpadach, o klimacie, innych gatunkach.

Musimy na nowo wymyślić rzeczy. A kiedy zaczynamy mówić o wrażliwości na rzeczy, o ich ożywianiu, to jesteśmy w świecie awangardy początku XX wieku. Przecież to są jej tematy: czujność wobec rzeczy, tworzenie rzeczy, ucieczka od rzeczy.

Malewicz jest aktualny nie przez jakieś odległe analogie a po prostu dlatego, że znowu musimy zwrócić uwagę na najbardziej podstawowe elementy naszego rzemiosła i sztuki.

Właśnie, opowiedz o przecinku, który gra pewną rolę w twojej książce.

Lubię historie związane z literami, kaligrafią, typografią. "Kierunek zwiedzania" miał się zaczynać od opisu litery "A". Potem wyrzuciłem ten fragment, ale poświęcam literom dużo uwagi.

Przecinek jest jednym z najdrobniejszych znaków drukarskich. Małą plamą farby. Ale ma swoją rolę w tekście, jest słabszy niż kropka, nie oddziela od siebie zdań, ale potrafi zwolnić rytm wypowiedzi, zmodyfikować kierunek wywodu, czasem po prostu pozwala wziąć oddech. Chciałem, żeby jakaś część tej historii odbywała się za pomocą interpunkcji – stąd czasami robię zbliżenie na ten przecinek, który staje się jednym z bohaterów...

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kazimierz Malewicz, "Dziewczyna z grzebieniem we włosach", 1933, fot. Państwowa Galeria Tretiakowska, Moskwa, Rosja / Wikipedia.org

Obrazek

devushka_s_grebnem_v_volosakh.jpg

Jeszcze jeden ważny wątek, który się przewija przez całą książkę, to wolność i wyzwolenie – w różnych odsłonach. A czy ciebie pisanie tej książki z czegoś wyzwoliło?

Cóż, do jakiegoś stopnia to jest kwestia retoryki. Nowatorzy zawsze zapewniają, że to, co robią, jest wyzwoleniem. Chcą wyswobodzić sztukę ze starych form, wydobyć ze starych kanonów i hierarchii. To się pojawia w wielu tekstach z epoki: uwalniamy kolor z niewolniczych kajdan, uwalniamy sztukę z niewoli przedstawiania, literę z okowów druku, architekturę uwalniamy od grawitacji.

I też litery, słowa od myśli.

Tak! To do mnie przemawia, ale odpowiadając na twoje pytanie… to jest książka, która powstawała w ciągu ostatnich kilku lat. Nastroje były ciężkie, wiadomości złe. Potem przyszła pandemia, cała ta presja, poczucie duchoty, stłamszenia – to wszystko jakoś odbiło się na książce. Więc może rzeczywiście to jest próba przedstawienia awangardy jako drogi ucieczki, wyzwolenia.

Język Polish