IBBY: książka bez granic
Porozumienie między narodami poprzez literaturę dla dzieci – taki cel przyświeca Międzynarodowej Izbie ds. Książek dla Młodych. Jak polscy twórcy realizują tę misję?
Kilka dni po zbrodniczej napaści na Ukrainę Marcin Szczygielski otrzymał od wydawcy z Rosji wiadomość z podziękowaniem, że jego książka "Teatr Niewidzialnych Dzieci" stała się argumentem rosyjskich czytelników w wyrażaniu sprzeciwu wobec wojny. Ta przełożona również na język ukraiński opowieść o wychowankach domów dziecka, które w obliczu wprowadzenia stanu wojennego w Polsce muszą odwołać premierę swojej sztuki, idealnie wpisuje się w misję Międzynarodowej Izby ds. Książek dla Młodych (IBBY). Dlaczego? U podstaw stowarzyszenia leży wiara, że książka tworzy platformę porozumienia między ludźmi i wzmacnia pokój. Aby w pełni zrozumieć to założenie, należy przyjrzeć się początkom organizacji.
Praca u podstaw
Była pierwszą kobietą na stanowisku redaktora pisma "Stuttgarter Neues Tagbaltt". Kandydowała do Reichstagu (bez powodzenia), działała w organizacjach kobiecych (aktywnie), pisała książki i sztuki teatralne dla dzieci (z sukcesem). Jella Lepman, niemiecka dziennikarka i pisarka żydowskiego pochodzenia, straciła pracę po dojściu Hitlera do władzy. W 1936 roku wyemigrowała do Londynu. Podczas wojny pracowała w BBC oraz dla amerykańskiej stacji radiowej w Europie, później została konsultantką amerykańskiego programu kulturalno-oświatowego dla dzieci i młodzieży. Po zakończeniu działań zbrojnych wróciła do kraju z jasnym celem: zrobić wszystko, by dzieci dorastające w czasie wojny i nazizmu, a także następne pokolenia, nauczyć tolerancji, otwartości oraz postawy pacyfistycznej. Środek był jeden – książka.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jella Lepman, fot. Poehlmann/www.ibbyitalia.it
Lepman wkrótce wcieliła szczytną ideę w życie, organizując w 1946 roku międzynarodową wystawę książek w Monachium. Najmłodsi mogli po raz pierwszy zapoznać się z opowieściami i ilustracjami z innych krajów. Dostrzeżono potrzebę równego dostępu do publikacji o wysokim poziomie literackim i artystycznym. To był solidny fundament pod kolejne działania. Zgromadzone wówczas książki dały początek kolekcji Międzynarodowej Biblioteki Książek dla Dzieci i Młodzieży (Internationale Jugendbibliothek) założonej trzy lata później, również w Monachium. Lepman była jej pierwszą dyrektorką. Do dziś biblioteka jest największym tego typu ośrodkiem na świecie.
Kolejna ważna data w kalendarium IBBY to rok 1952. Po zakończonej sukcesem wystawie i cieszącej się popularnością książnicy, nadszedł czas konkretnych decyzji. Te zapadły podczas konferencji z udziałem autorów, wydawców, nauczycieli i filozofów. Miało być ich 60, przyjechało 250 praktyków i badaczy książki dziecięcej z 26 krajów. Powołano wówczas komitet założycielski IBBY (z udziałem przedstawicieli Austrii, Niemiec, Holandii, Norwegii, Szwecji i Szwajcarii). Rok później IBBY została zarejestrowana jako organizacja non-profit z siedzibą w Zurychu. Pierwszą przewodniczącą była oczywiście Lepman. Inicjatorka osiągnęła swój cel, a działająca oficjalnie od 1953 roku IBBY symbolicznie wymazała geograficzne granice literatury dla dzieci.
Wspólny język
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Polska Sekcja IBBY, fot. materiały prasowe organizatora/http://www.ibby.pl
Dziś organizacja mająca siedzibę w Bazylei w Szwajcarii oficjalnie łączy literaturę 80 krajów, ale jej zasięg jest szerszy. Sekcje narodowe działają na poziomie krajowym, regionalnym lub ponadnarodowym, a ich członkami są autorzy, ilustratorzy, wydawcy, tłumacze, krytycy czy też miłośnicy książki dziecięcej niezajmujący się nią zawodowo (np. rodzice). W dodatku o uczestnictwo w IBBY mogą ubiegać się indywidualni twórcy, jeśli w danym kraju nie ma sekcji narodowej. Cele dla wszystkich są wspólne: wspieranie rozwoju literatury dla młodych, jej popularyzacja na świecie, pogłębianie wiedzy o książce dziecięcej i budowanie ponadnarodowego porozumienia.
Najefektywniejsze okazują się działania oddolne. Polska Sekcja IBBY istnieje od 1973 roku, a w 1993 roku została wpisana do rejestru stowarzyszeń. Inicjuje przedsięwzięcia pomagające rozwijać zainteresowanie książką wśród młodych, koordynuje akcje związane z rozwojem czytelnictwa, w konkursie "Książka Roku" nagradza najbardziej wartościowe publikacje, które nierzadko podbijają międzynarodowy rynek wydawniczy. Tu liczą się wyobraźnia i estetyka. Wyróżnienia otrzymują pisarze, ilustratorzy, a także osoby lub organizacje działające na rzecz upowszechniania czytelnictwa. Anna Czernow, prezeska Polskiej Sekcji IBBY, w rozmowie z Anną Legierską dla Culture.pl przekonywała:
Książka dziecięca bierze na warsztat pewne zjawiska ze świata kultury dorosłych i je przetwarza albo je wyśmiewa, komentuje albo adaptuje. Granice coraz bardziej się zacierają, a to stawia wyzwania nie tylko czytelnikom, ale też naukowcom, krytykom literatury dla dzieci, która cały czas się zmienia. I dobrze, bo to, co się nie zmienia, umiera.
Jak Andersen stał się Noblem
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kolegium redakcyjne opracowujące czasopismo "Miś", dwutygodnik dla dzieci w wieku przedszkolnym. Na zdjęciu, m.in. pisarz Czesław Janczarski (2L) i ilustrator Zbigniew Rychlicki (2P), którzy stworzyli postać "Misia Uszatka", 1957, Warszawa, fot. Adam Mottl/PAP
Poszczególne sekcje krajowe zgłaszają swoich kandydatów do międzynarodowych laurów. Najważniejszym z nich w dziedzinie książki dla dzieci jest Nagroda im. Hansa Christiana Andersena, dlatego wielu nazywa ją "Małym Noblem". IBBY przyznaje ją co dwa lata autorom (począwszy od 1956 roku) oraz ilustratorom (od 1966 roku) książek dla dzieci za całokształt twórczości. To prestiżowe wyróżnienie otrzymał w 1982 roku Zbigniew Rychlicki. Grafik i ilustrator, którego setną rocznicę urodzin obchodziliśmy w tym roku, znany jest przede wszystkim jako twórca Misia Uszatka. Rychlicki ma na swoim koncie w sumie ponad 20 nagród krajowych i zagranicznych.
Jak na razie, to jedyny polski artysta z medalem Andersena, chociaż wśród najlepszych przewija się jeszcze jedno nazwisko. Ceniona na świecie, a zwłaszcza w Korei Południowej, Iwona Chmielewska w 2022 roku po raz trzeci z rzędu znalazła się w gronie sześciorga najlepszych ilustratorów globu. Artystka tworzy rysunki pełne metafor i kolaże, wykorzystując różne tkaniny i faktury. Jest autorką picturebooków, w których obrazy i słowa opowiadają sobie nawzajem historie – chwilami podobne, momentami zupełnie inne. W jej pracach ważna jest architektura książki zachęcająca odbiorcę do aktywnego obcowania z dziełem. Chociaż jej opowieści dotykają czasem bardzo osobistych spraw (jak historia rodzinna w "Kołysance dla babci"), język narracji wizualnej sprawia, że są one uniwersalne. W rozmowie z Culture.pl* Chmielewska mówiła, że wykonuje książki dla czytelnika, ale też dla siebie:
Ktoś, kto chce tę książkę mieć, jest zaproszonym przeze mnie najmilszym gościem. Ale żeby skupić się nad książką i być szczerą wobec książki, muszę ją robić dla siebie. Tak, żeby […] to dziecko, które jest we mnie, też chciałoby taką książkę mieć.
W rocznicę urodzin duńskiego baśniopisarza 2 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Książki dla Dzieci. Święto zostało ustanowione w 1967 roku przez IBBY, a odpowiedzialność organizacji co roku spoczywa na innym państwie. Polska była gospodarzem w 1977 roku i wówczas hasło obchodów brzmiało: "Książka moim oknem na świat". W kwietniu 2022 roku to z ust kanadyjskiego pisarza Richarda Van Campa dzieci na całym świecie usłyszą, że "czytanie to wolność, czytanie to oddech", pozwala zobaczyć rzeczywistość z innej perspektywy oraz zaprasza nas do światów, których nie chcemy opuścić oraz że "historie to skrzydła, które pomagają wznosić się każdego dnia".
Nie tylko Chmielewska
Nazwisko laureata najważniejszej nagrody w dziedzinie literatury dziecięcej jest ogłaszane podczas targów książki w Bolonii (tegoroczna edycja odbywa się w dniach 21-24 marca) – IBBY od lat współpracuje z organizatorami wystaw. Zabytkowe miasto w północnych Włoszech co roku na kilka dni staje się światową stolicą literatury dziecięcej i przyciąga ludzi z branży. To niepowtarzalna okazja, szczególnie dla początkujących twórców, na zaprezentowanie swoich ilustracji i makiet książek.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Ilustracja Iwony Chmielewskiej z książki "Kołysanka dla babci" (할머니를 위한 자장가), 2019, Korea, fot. materiały prasowe wydawnictwa BIR
W 2003 roku, gdy Polska była honorowym gościem targów, szansę tę wykorzystała Iwona Chmielewska. Koreańskie wydawnictwa były zachwycone jej książką "Myśl", do której prawa ostatecznie kupiła oficyna Nonjang – do dziś wydała już kilkanaście dzieł autorki. Dziś Chmielewska wspomina ten czas jako początek przyjaźni z Jiwone Lee, znawczynią książki dziecięcej oraz polskiej szkoły ilustracji, a także jako cenną lekcję – wówczas uświadomiła sobie, że książki obrazowe są dla ludzi w każdym wieku, nie tylko dla dzieci, i są tworzone przez najlepszych artystów.
Chmielewska została trzykrotnie uhonorowana nagrodą Bologna Ragazzi: w 2011 roku za "Maum. Dom duszy" z tekstem Heekyoung Kim, a w 2013 i 2020 roku za autorskie picturebooki "Oczy" i "Kołysankę dla babci" – wszystkie wydane w Korei. Polskie publikacje również sięgają po najwyższe laury. W poprzednich edycjach Bologna Ragazzi Award, przyznawanej w kilku kategoriach (m.in. fikcja, non-fiction, komiks, od 2022 roku również poezja), wyróżniono Aleksandrę i Daniela Mizielińskich za "Którędy do Yellowstone?" oraz "Co z ciebie wyrośnie?", Jana Bajtlika za książkę aktywnościową "Typogryzmol", "Widziałem pięknego dzięcioła" Michała Skibińskiego z ilustracjami Heleny Stiasny czy "Wytwórnik kulinarny" Katarzyny Boguckiej i Szymona Tomiły. Ta ostatnia pozycja ukazała się nakładem wydawnictwa Wytwórnia, które w 2022 roku otrzymało po raz drugi nominację do nagrody dla najlepszego europejskiego wydawcy literatury dziecięcej. Cztery lata wcześniej ten tytuł otrzymało Wydawnictwo Dwie Siostry.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Ocena książek przez jury podczas Bologna Children's Book Fair, 2022, fot. materiały prasowe Bologna Children's Book Fair
To nie koniec listy polskich reprezentantów na tegorocznych targach w Bolonii. Dwie ilustratorki, Ala Flora Biedrzycka i Marianna Sztyma, pokażą swoje prace na specjalnej wystawie, która po zakończeniu targów przez dwa lata będzie gościła na całym świecie. Równolegle w Bolonii odbędą się targi książki adresowanej do odbiorcy dorosłego. Inauguracja Bologna Book Plus miała miejsce wirtualnie w 2021 roku, teraz wydarzenie odbywa się stacjonarnie. Polska jest jednym z sześciu krajów, które będą mogły zaprezentować zwiedzającym najpiękniejsze okładki publikacji dla dojrzałych czytelników. Eksperci wybrali trzy prace: zaprojektowaną przez Przemka Dębowskiego okładkę "Kierunku zwiedzania" Marcina Wichy, efekt współpracy Oli Niepsuj (okładka) i Olka Modzelewskiego (projekt typograficzny) przy "Jadłonomii po polsku" Marty Dymek, a także projekt Joanny Jopkiewicz do "Rastra Lichtenteina" Agnieszki Wolny-Hamkało.
Lista prestiżu
Aby umożliwić twórcom literatury dziecięcej dotarcie do zagranicznego odbiorcy, a wydawcom ułatwić wybór tytułów, IBBY co dwa lata ogłasza Listę Honorową. Znajdują się na niej wybrane nazwiska pisarzy, ilustratorów i tłumaczy wcześniej rekomendowanych przez krajowe sekcje przyjaciół książki dla młodych. Pierwsza taka lista liczyła zaledwie 15 pozycji – bez podziału na kategorie, uwzględniano po prostu "dobre książki". W 2022 roku to już 163 autorów, wśród nich również polska reprezentacja.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Agnieszka Wolny-Hamkało "Lato Adeli", fot. wydawnictwo Hokus-Pokus
Agnieszkę Wolny-Hamkało doceniono za "Lato Adeli" (z ilustracjami Agnieszki Kożuchowskiej) – magiczną, a zarazem pełną grozy historię nastolatki. Czytelnik staje się świadkiem przemiany zarówno tej cielesnej, jak i duchowej. Zmysłowy język działa na wyobraźnię, raz po raz buduje napięcie, po czym subtelnie je łagodzi. Zawarte w nim emocje są uniwersalnym sposobem komunikacji, zrozumiałym na całym świecie.
"Balonowa 5" to tytuł książki dla przedszkolaków i jednocześnie adres kamienicy, zamieszkanej przez słynnego rapera Myszkę czy utalentowanego rzeźbiarza Psa. Tekst napisał Mikołaj Pasiński, zaś ilustracje narysowała Gosia Herba. I to właśnie strona graficzna książki została zauważona przez IBBY. W ruch poszły wszystkie kredki, które artystka miała pod ręką, dzięki czemu powstały kolorowe, zabawne i wieloelementowe grafiki. "Szaleństwo" to chyba najbardziej odpowiednie słowo opisujące to, co dzieje się na rysunkach.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Okładka i rozkładówka z książki "Balonowa 5", ilustracje: Gosia Herba, fot. wydawnictwo Egmont Polska
Wyróżniono także Emilię Kiereś za przekład poezji. "Była raz starsza pani" to tłumaczenie kultowej angielskiej rymowanki "There Was an Old Lady Who Swallowed a Fly" charakteryzującej się kompozycją łańcuchową, podobną do "Rzepki" Juliana Tuwima. Kiereś zachowała oryginalny rytm i choć wiernie oddała treść wiersza, czuć w tym przekładzie niewymuszoną lekkość. Książka ukazała się w interpretacji graficznej Abnera Graboffa, amerykańskiego artysty, potomka rosyjskich emigrantów.
Znamienne, że twórcy będący w gronie najlepszych w 2020 roku, odebrali dyplomy na 37. Kongresie IBBY w Moskwie, we wrześniu 2021 roku. Na stronie internetowej stowarzyszenia wielokrotnie pojawia się słowo "pokój". Ta myśl, która tuż po II wojnie światowej skłoniła Jellę Lepman do podjęcia odpowiednich kroków integrujących środowisko literackie i artystyczne, odżywa na nowo w obliczu wojny w Ukrainie. IBBY wydało oświadczenie potępiające inwazję wojsk rosyjskich, w którym przypomina, że to dzieci są pierwszymi ofiarami konfliktów zbrojnych. Wyraziła również słowa wsparcia dla ukraińskich przyjaciół książki dziecięcej oraz zrozumienia dla rosyjskich artystów, którzy sprzeciwiają się wojnie:
Wierzymy, że literatura, szczególnie literatura dla dzieci, ma moc zmieniania przyszłości, uczy kolejne pokolenia nie niszczenia, ale negocjacji, gdyż nie ma nic bardziej destrukcyjnego niż wojna.
* rozmowa wideo przeprowadzona z Iwoną Chmielewską 27.01.2022
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]