Polsko-rumuńskie miejsca wspólne

zaleszczyki_dniestr_1938_nacx.jpg, default, Polsko-rumuńskie miejsca wspólne , Widok na Rumunię... Zaleszczyki - dawna polsko-rumuńska granica na Dniestrze, dziś Ukraina. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe , center, #000000

Przy okazji Roku polsko-rumuńskiego przyglądamy się realnym i symbolicznym miejscom wspólnym łączącym polską i rumuńską kulturę, od dawnej granicy i rumuńskich slawizmów, przez wpływy polskie w Mołdawii i polskie osadnictwo w Bukowinie, po buty rumuny… i “dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku”.

Język, czyli limba

Monastyr Zamca w Suczawie, którego nazwa jest prawdopodobnie pamiątką z czasów kwaterowania w monasterze polskiego wojska pod dowództwem Jana III sobieskiego. Fot. Wikimedia

Nazywana "romańską wyspą na morzu słowiańszczyzny", Rumunia i język rumuński od początku poddane były najróżniejszym kulturowym wpływom. W efekcie romański język rumuński zawiera w sobie całkiem sporo slawizmów – według niektórych szacunków aż 20% rumuńskiego słownictwa jest pochodzenia słowiańskiego.

Dla polsko-słowiańskiego oka znajomo mogą wyglądać takie wyrazy jak drag (drogi) i dragoste (miłość), glas (głos) i slab (chudy), a iubi (kochać, por. pol. lubić), rai (raj), prieten (przyjaciel) lub pivintsa. A także rolnicze: coasă (kosa) i plug (pług). Wiele z nich zostało zaczerpniętych na wczesnym etapie rozwoju rumuńszczyzny, prawdopodobnie jeszcze z języka starocerkiewnosłowiańskiego i jego lokalnych redakcji.

Tymczasem od XV do początków XVIII wieku rumuński (co widoczne zwłaszcza w tzw. dokumentach słowiańsko-mołdawskich) bardzo chętnie czerpał też bezpośrednio z polszczyzny. To wtedy do mołdawskiego rumuńskiego weszły takie słowa jak pan (jako tytuł szlachty), zlot (złoty), basta (baszta), a rocosi (buntować się), a także armata, ladunca, ocop, drabina. Niestety większość z nich nie dotrwała do naszych czasów. Zadbała o to reromanizacja rumuńskiego w XIX wieku, w ramach której reformatorzy oczyszczali język z naleciałości uznawanych za elementy obce, zastępując je neologizmami romańskimi.

Wśród polonizmów, które w tamtej epoce weszły do języka i przetrwały w języku ogólnym (lub literackim) do dzisiaj można wymienić tylko kilka. Według Henryka Misterskiego są to: komornik, pan, stolnik, sołtys, szafran, złoty. A są jeszcze przecież także sanie (sanie) i lopată (łopata).

Tymczasem Rumun łatwo rozpozna w polszczyźnie szereg słów związanych z karpacką terminologią pasterską, jak watra czy bryndza. Weszły one do polszczyzny poprzez gwary góralskie z języka wołoskich pasterzy, wypasających swoje stada w Karpatach.

Mołdawia, czyli influentsa polona

"Chronika ziem mołdawskich" Mirona Costina, fot. Muzeum w Wilanowie

Jednym z najważniejszych miejsc styku między kulturą polską i rumuńską przez stulecia była Mołdawia. Bliska relacja między państwem polskim i hospodarstwem mołdawskim trwała przynajmniej od końca XIV wieku, kiedy Petru Musat złożył we Lwowie hołd Władysławowi Jagielle (1387). Od tego czasu wojewodowie, tudzież hospodarowie mołdawscy, stają się wasalami polskich królów, a sam kraj określany jest jako lenno polskiego króla. Mołdawskie wojska wspierają polską armię (np. w bitwie z Krzyżakami pod Grunwaldem), z kolei Polacy wspierają Mołdawię w wojnach z Turkami.

W następnych wiekach obszary Mołdawii stały się miejscem ścierania się wpływów polskich i tureckich, między którymi mołdawscy hospodarowie starali się lawirować. W polskiej historii niechlubnie zapisała się zwłaszcza mołdawska wyprawa Jan Olbrachta, kiedy po nieudanym oblężeniu Suczawy wojska polskie zostały rozgromione w bukowińskich lasach pod Koźminem (obecnie w Ukrainie). W bitwie, w której po stronie tureckiej wzięło też udział rycerstwo mołdawskie hospodara Stefana III Wielkiego, zginąć miało około pięć tysięcy polskiej szlachty, a jej pamiątką jest przysłowie: “Za króla Olbrachta wyginęła szlachta”.

W XVII wieku tereny Hospodarstwa mołdawskiego stały się przedmiotem szczególnie intensywnej polskiej ekspansji, związanej z zagrożeniem tureckim. Jej swoistym apogeum były kolejne kampanie Jana III Sobieskiego pod koniec wieku. Kampanie te nie zakończyły się z pewnością sukcesem na miarę odsieczy wiedeńskiej. Śladem pamięci o tym okresie, a zwłaszcza o postaci polskiego króla, jest w kulturze rumuńskiej historyczna nowela Costache Negruzziego “Sobieski i Rumuni”. Opowiada wygrzebany z historycznych kronik epizod z kampanii z 1686 roku, kiedy wojska Sobieskiego oblegały twierdzę Neamt. Opowiadanie wystawia świadectwo patriotyzmu mołdawskiej załodze – a jednocześnie mądrości i łagodności polskiego króla.

Costin vel Kostin, czyli literatura polsko-rumuńska

Posąg Mirona Costina w Jassach dłuta Włodzimierza Hegla, polskiego rzeźbiarza pracującegow Rumunii. fot. Wikimedia

Politycznej ekspansji Polski na obszary Mołdawii towarzyszyły intensywne kontakty kulturalne: znajomość polszczyzny wśród mołdawskich bojarów była częsta. Kulturalną i naukową rolę odgrywały polskie zakony: jezuici w Jassach czy franciszkanie w górach w okolicach Bacau. W polskich kolegiach we Lwowie, Kamieńcu, Barze studiowała mołdawska młodzież. Jak pisał jeden z badaczy, polski humanizm stanowił w tym okresie dla kultury rumuńskiej rodzaj pomostu z Zachodem

Jedną z najjaśniejszych postaci w ramach tej unikalnej polsko-mołdawskiej formacji kulturowej jest Miron Costin (1633-1691), autor historycznych kronik i utworów literackich. Wczesną młodość spędził w Rzeczpospolitej, studiując w Barze i Kamieńcu. Także po powrocie do kraju wiązał Costin swoją karierę z polskim stronnictwem na dworze hospodara, gdzie pełnił funkcję logofeta (kanclerza). Costin otwarcie sprzyjał polityce mołdawskiej Sobieskiego, w swojej działalności literackiej próbował ją podbudować argumentami.

Świadectwem tej pracy są dwa dzieła Costina, napisane nienaganną polszczyzną: "Chronika ziem mołdawskich i multańskich" (1679) oraz poemat "Historyia polskimi rytmami o Wołoskiej Ziemi i Moltańskiej" (1684) – ta ostatnia dedykowana Janowi III. Oba utwory miały za zadanie przedstawić dzieje i stan współczesny Mołdawii i Wołoszczyzny. Jak pisze badacz, "Costin pragnął, aby za pośrednictwem jego dzieła o Rumunach i jego ojczyźnie dowiedziała się cała Europa, właśnie za pośrednictwem Polski. Polski poemat jest wreszcie jedynym przykładem napisania po polsku dzieła literackiego w Mołdawii” – konkluduje Henryk Misterski.

Warto wspomnieć, że Costin był jednym z pierwszych propagatorów teorii o bezpośrednim pochodzeniu Rumunów (a raczej Mołdawian i Wołochów, jak wtedy mówiono) od Rzymian – a jednym z najważniejszych argumentów było podobieństwo języków (rumuńskiego i łaciny), czego Costin dowodził, na licznych przykładach. Pracą tą zaskarbił sobie względy późniejszych historyków i badaczy rumuńskiej przeszłości.

Miron Costin nie był pierwszym ani jedynym wybitnym twórcą tego polsko-mołdawskiego renesansu. Jego prace historyczne były kontynuacją kronik Grigoriego Urecha, który również kształcił się w Polsce (we Lwowie) i tworzył pod wpływem polskiego dziejopisarstwa (zwłaszcza “Kroniki” Marcina i Joachima Bielskich). Z kolei na niwie poetyckiej pod polskim wpływem pozostawał jeden z pierwszych wybitnych poetów języka rumuńskiego metropolita Dosoftei (Dosoteusz). Pisząc swój “Psałterz wierszem”, który na długo stał się wzorem rumuńskiej wersyfikacji, Dosoftei czerpał z doświadczeń Jana Kochanowskiego – sam też zresztą pisał polskie poezje. Dla równowagi dodajmy, że uczeni Polacy jeździli też na ziemie dziś rumuńskie – w latach 1579-1584 ks. Jakub Wujek, tłumacz Biblii, był rektorem szkoły jezuickiej w siedmiogrodzkim Klużu.

Bukowina, czyli Polacy w Rumunii

Uroczystości Wniebowstąpienia NMP w miejscowości Kaczyka w Rumunii gdzie znajduje się największe na Bukowinie Sanktuarium Maryjne, fot. Łukasz Dejnarowicz /Forum — Uroczystości Wniebowstąpienia NMP w miejscowości Kaczyka w Rumunii, gdzie znajduje się największe na Bukowinie Sanktuarium Maryjne, fot. Łukasz Dejnarowicz /Forum

Z obszarem historycznej Mołdawii, a dokładnie z jej północnymi rubieżami, czyli Bukowiną, związane są początki polskiego osadnictwa na ziemiach rumuńskich. Przypadają one na czas już po upadku państwa polskiego, kiedy tereny te weszły w skład Cesarstwa Austriackiego.

To wtedy, w 1792 roku, do małej wsi Kaczyka, gdzie niedługo wcześniej odkryto złoża soli, austriackie władze sprowadziły pierwszą grupę specjalistów z Wieliczki i Bochni. Niedługo później w Kaczyce powstały polski kościół (jego pierwszym duszpasterzem był polski Ormianin ze Stanisławowa ks. Jakub Bogdanowicz), parafia, a niebawem polska szkoła.

W latach 30. XIX wieku miała miejsce kolejna fala polskiego osadnictwa, kiedy na Bukowinę przybyli mówiący po polsku górale z pogranicza polsko-słowackiego (z Ziemi Czadeckiej). Austriackie władze wskazały im lokalizację między Solką a Gura Humorului. W ten sposób powstały nowe polskie społeczności: w Nowym Sołońcu, Pleszy, Pojanie Miculi – przy czym Polacy w następnych latach osiedlali się też w Rudzie nad Seretem (przybysze spod Tarnowa), a także w Bulaju i Mihoveni (z Kolbuszowej na Rzeszowszczyźnie) – pod koniec wieku Polacy mieszkali też na obrzeżach Suczawy i w Czerniowcach, gdzie działał Dom Polski.

Mimo rumunizowania się naszych rodaków w ciągu następnych dekad, a także programu repatriacyjnego w latach 1947-48 (polonusów osiedlano na ziemiach zachodnich, zwłaszcza w rejonie Żagania i w Jastrowiu koło Piły), polski język, kultura i obyczajowość przetrwały na Bukowinie aż do dzisiejszego dnia. Polskiej kultury i tradycyjnej obyczajowości wciąż można doświadczyć choćby podczas dorocznych jarmarków pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaczyce, która nazywana jest "bukowińską Częstochową".

Mickiewicz, czyli drogi do niepodległości

Alecsandri and Ghica in Istanbul, 1855 — Rumuńscy działacze niepodległościowi Vasile Alecsandri i Ion Ghica w Stambule, 1855. Fot. Wikimedia

W XIX wieku Rumunię z Polską połączyło wspólne dążenie do zrzucenia zwierzchności obcej władzy. Ziemie zamieszkane przez Rumunów – podobnie jak teren dawnej Rzeczypospolitej – znajdowały się pod władzą trzech potężnych imperiów (w przypadku Rumuni były to Turcja, Austro-Węgry i Rosja). Zjednoczenie ziem i uzyskanie niepodległości stało się priorytetem dla rumuńskich działaczy politycznych.

Pomocą w tym miała się okazać działalność i twórczość Adama Mickiewicza, którego wielu Rumunów przebywających w latach 40. – podobnie jak Polacy – na emigracji we Francji miało okazję poznać osobiście. Rumuńscy działacze słuchają wykładów Mickiewicza w Collėge de France, a niedługo później – w okresie Wiosny Ludów – wchodzą do kolegium redakcyjnego prowadzonej przez Poetę “Trybuny Ludów”. Utwory Mickiewicza poznają przede wszystkim w tłumaczeniach francuskich.

W 1850 roku jeden z tych emigracyjnych działaczy (Nicoale Bălcescu lub Alecu Ruso) zainspirowany wolnościową retoryką i biblijną poetyką “Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” pisze poemat prozą “Pieśń o Rumunii” (Cantarea Romaniei), który szybko zyska rangę wybitnego dzieła rumuńskiego mesjanizmu, stając się ważnym filarem rumuńskiej tożsamości.

Mickiewiczowski wpływ z jego ideałami literatury politycznie zaangażowanej miał się przejawić także w indywidualnej twórczości działaczy i poetów rumuńskiego odrodzenia, którzy chętnie – jak pokazuje badacz Mihai Mitu – posługiwali się imieniem Konrad, jako rodzajem patriotycznego kryptonimu. Związki z Polską i Mickiewiczem właśnie wykazuje też twórczość Vasile Alecsandriego, najwybitniejszego poety rumuńskiego przed Mihaiem Eminescu. Alecsandri wielokrotnie solidaryzował się z Polską, pisząc utwory w tradycji polskiego mesjanizmu (“Chrystus zmartwychwstał”), kiedy indziej wpisywał się w tradycję polskiej literatury syberyjskiej (“Pochód na Sybir”).

Twórczość Mickiewicza przenikała do literatury rumuńskiej również innymi, mniej rewolucyjnymi, kanałami i z mniej wywrotowym skutkiem. W latach 50. XIX wieku ballady Mickiewicza adaptuje poeta rodem z Mołdawii Georghe Assachi. Co ciekawe, transponując Mickiewiczowskie fabuły, rumuński poeta przenosił ich akcję z rodzimej poecie Litwy i Białorusi w swoje ojczyste strony, umieszczając je w karpackich realiach Mołdawii. A jako że Assachi nie wzmiankował o Mickiewiczowskim pochodzeniu tych wierszy, ballady te bardzo długo uchodziły za utwory zaczerpnięte z rumuńskiego folkloru.

Patriotyczna i literacka działalność rumuńskich działaczy przyniosła skutek w 1859 roku, kiedy księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny utworzyły po raz pierwszy w historii wspólne państwo rumuńskie. Pełną niezawisłość uzyskały w 1878 roku. Ostateczne zjednoczenie z Siedmiogrodem nastąpiło zaś w 1918. Czyli podobnie jak odzyskanie niepodległości przez Polskę.

Kilku Rumunów pochodzenia polskiego

Bogdan Petriceicu Hașdeu - popiersie — Popiersie Bogdana Petriceicu Hașdeu autorstwa Dimitrie Paciurea. Fot. Wikimedia

Historia Rumunii to też historia wielokulturowości, w ramach której krzyżowały się wpływy węgierskie, niemieckie, tureckie, bułgarskie, greckie – a także polskie. Polskich przodków miał wywodzący się z mołdawskiej rodziny Hâjdău, filolog i historyk Bogdan Petriceicu Hasdeu – czego znakiem może być też jego pierwsze imię Tadeu (zapewne po dziadku polskim literacie Tadeuszu Hiżdewie).

Polką była matka znanego architekta Anghela Saligny. Polskie korzenie miał też jeden z najważniejszych kompozytorów rumuńskich, pochodzący z Bukowiny, Cyprian Porumbescu (Gołębiowski), którego pieśń do wiersza “E scris per tricolor Unire” (1880) była w latach 1968-1977 hymnem Rumunii. (Co ciekawe, melodia skomponowana przez Porumbescu jest do dziś hymnem Albanii.)

Być może za najciekawszy, ale i najbardziej kontrowersyjny przypadek polsko-rumuńskich paranteli można uznać biografię Corneliu Zelea Codreanu (1899-1938). Ten pochodzący z mieszanej polsko-niemiecko-rumuńskiej rodziny z Bukowiny polityk (jego ojciec nazywał się Zieliński) stanął w międzywojniu na czele nacjonalistycznej i bez mała faszystowskiej organizacji Żelazna Gwardia.

Video embed

Pe-al nostru steag e scris unire (versuri)

Międzywojnie, czyli granica, która łączy

Most w Zaleszczykach — Most na Dniestrze w Zaleszczykach na ówczesnej granicy polsko-rumuńskiej. Fot. Polona.pl

Po 1918 roku powracająca na mapę Europy Rzeczpospolita dzieliła z Rumunią granicę długości 338 km (na obszarze należącym obecnie do Ukrainy). Geograficzne sąsiedztwo sprzyjało politycznemu zbliżeniu obu państw, którego wielkim zwolennikiem był Józef Piłsudski, widzący w Rumunii (a także Turcji) podstawę dla obronnego sojuszu przeciw ZSRR. Ta polityka wyraziła się przede wszystkim w konwencji o przymierzu odpornym z 3 marca 1921 roku, oraz w szeregu innych umów, a także wizyt i rewizyt na wysokim szczeblu. W listopadzie 1922 roku Rumunię odwiedził marszałek Piłsudski, w następnym roku do Warszawy przyjechała królewska para, Ferdynand i Maria. Dodajmy, że Piłsudskiemu zdarzało się jeździć też do Rumunii na wakacje.

W tym czasie rozwijały się też intensywnie polsko-rumuńskie kontakty naukowe i kulturalne. Ich zwolennikiem i motorem ze strony rumuńskiej był Nicolae Iorga — historyk, polityk i publicysta, profesor na Uniwersytecie Bukareszteńskim, a w latach 1931-1932 premier i minister oświaty w rządzie Rumunii. Iorga był autorem wielu prac dotyczących kontaktów historycznych Rumunii z Polską. Kierowany przez niego Instytut Europy Południowo-Wschodniej jeszcze przed I wojną światową organizował wykłady języka i literatury polskiej. Z polskiej strony ważną rolę odgrywał Stanisław Wędkiewicz, który został też pierwszym dyrektorem otwartego w Bukareszcie w 1937 roku Instytutu Kultury Polskiej.

Ten okres bliskiej współpracy trwał także po wybuchu II wojny światowej, kiedy to, po ataku na Polskę hitlerowskich Niemiec, polski rząd i członkowie najbardziej zagrożonych elit (m.in. Julian Tuwim i Antoni Słonimski) przez most na Czeremoszu w Kutach (a nie w Zaleszczykach, jak często się uważa) ewakuowali się do Rumunii.

Rumunia stała się w czasie II wojny ważnym schronieniem dla polskich uchodźców, przyjmując ok. 30 tys. polskich żołnierzy i ponad 20 tys. cywilów. Wśród nich byli też artyści i intelektualiści, jak np. Kazimiera Iłłakowiczówna, która znaczną część wojny spędziła w Siedmiogrodzie, czego świadectwem są też liczne “rumuńskie” wiersze z tego okresu.

Video embed

Warszawskie Combo Taneczne - Ach te Rumunki [Official Music Video]

Od rumunów do “Rumunów” – PRL i później

Scena z przedstawienia " "Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku" Doroty Masłowskiej, reżyseria: Theodor-Cristian Popescu, 2012,Teatr Narodowy w Rumunii, fot. Tompa Miklós Társulat — Scena z przedstawienia " "Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku" Doroty Masłowskiej, w reżyseriii Theodora-Cristiana Popescu, 2012, Teatr Narodowy w Tirgu-Mures, fot. Tompa Miklós Társulat

Postępująca izolacja Rumunii w ramach bloku komunistycznego – a także coraz bardziej okrutny i represyjny charakter dyktatury Ceaușescu – raczej nie sprzyjały autentycznym kontaktom kulturalnym między oboma krajami. Śladem takiej percepcji Rumunii w PRL lat 70. może być sztuka teatralna “Ciemny grylaż” Stanisława Tyma – polityczna satyra na absurdy życia w autorytarnym kraju, w tym zwłaszcza na rolę mediów. Napisana dla teatru STU sztuka miała premierę już w czasie karnawału Solidarności – przy czym odczytywana była jako krytyka komunistycznej władzy w Polsce.

Bardziej pozytywnym symbolem polsko-rumuńskiej wymiany w późnym PRL mogą być buty – glany zwane rumunami. To robotnicze obuwie produkowane w Rumunii w latach 80. skutecznie zastępowało niedostępne szerzej za Żelazną Kurtyną martensy, stając się tym samym jednym z symboli polskiej subkultury punkowej – w tej roli znalazły się nawet na okładce płyty "Pod prąd" (1988) zespołu KSU.

Rumunia na swój sposób pozostała obecna także w najnowszej polskiej kulturze po 1989 roku. Samochodowe wycieczki po rumuńskich bezdrożach stały się tłem dla głębszej refleksji – o cywilizacji i dzikości, centrum i peryferiach, zachodzie i wschodzie – w nagradzanej książce “Jadąc do Babadag” Andrzeja Stasiuka (2004). Z kolei w dramacie Doroty Masłowskiej “Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku” (2006) tytułowi bohaterzy, bezdomni włóczędzy, stawali się metaforą współczesnej absurdalnej kondycji – w gruncie rzeczy egzystencjalną figurą Polaków początku XXI wieku. Na dawkę bardziej rzeczowej wiedzy o Rumunii, podanej w formie literackiego reportażu, trzeba było poczekać do 2016 roku, kiedy ukazał się “Bukareszt. Kurz i krew” Małgorzaty Rejmer.

Stosunki polsko-rumuńskie niewątpliwie będą rozwijać się dalej po swojej nieoczywistej i często niespodziewanej trajektorii. Najświeższym dowodem ich żywotności niech będzie przemowa Donalda Tuska, wygłoszona – w całości po rumuńsku – w gmachu rumuńskiego parlamentu w styczniu 2019 roku, z okazji inauguracji rumuńskiej Prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Jej tematem był osobista życiowa relacja, a nawet fascynacja polskiego polityka rumuńską kulturą: od samochodu Dacia, Gheorge Enescu i Emila Ciorana po legendarnego rumuńskiego bramkarza Steauy Bukareszt Helmuta Duckadama, broniącego karne w finale Pucharu Europy w 1986 roku. A to wszystko w kontekście konieczności walki w obronie demokracji, praworządności i wspólnych wartości w Europie.

Miejmy nadzieję, że najnowszym dowodem tej bliskości – a może właśnie obustronnej fascynacji – między naszymi narodami staną się wydarzenia Sezonu Kulturalnego Polska-Rumunia, organizowanego w 2024 i 2025 roku w partnerstwie z Instytutem Adama Mickiewicza.

Autor: Mikołaj Gliński, wrzesień 2024

Język Polish

Sezon Kulturalny Polska-Rumunia 2024-2025