Być dziewczynką, być kobietą – obrazy liryczne | Artykuł

Być dziewczynką, być kobietą – obrazy liryczne

joanna-mueller_niewidka-i-zobaczysko-1-2.jpg, default, Być dziewczynką, być kobietą – obrazy liryczne, Ilustracja z książki "Niewidka i Zobaczysko", autorki: Joanna Mueller, Joanna Łańcucka, 2023, fot. wydawnictwo Biuro Literackie, center, #000000

#literatura

"Już samo bycie kobietą to emancypacja" – głosi Joanna Mueller w poemiksie dla dorosłych "Waruj" stworzonym wraz z ilustratorką Joanną Łańcucką. Kobiecy duet wypracował też kamishibajkę dla dzieci "Niewidka i Zobaczysko". Co łączy, a co różni te dwie opowieści?

Rozdział pierwszy: Dziewczynka

W miejscu, w którym mieszka każdy z nas, był sobie czarny, czarny las. Ale ten czarny, czarny las dawno już został pożarty przez czarny, czarny czas…

Tak zaczyna się opowieść o dziewczynce, której imienia nikt nie pamięta, więc wszyscy nazywają ją Niewidką. Niewidką, bo nikt jej nie widzi ani nie słyszy. A nawet jak widzi, to i tak jest jakby przezroczysta, nie ma prawa do własnego zdania, przygody, wolności. Może się jednak buntować – w sobie, w zamkniętym pokoju, po cichu, gdy nikt nie patrzy, gdy sama śpi. Ten dziewczęcy bunt urzeczywistnia się pod postacią marzeń o Wielkim Zobaczysku. Nie wiadomo, czym ono jest, więc może być wszystkim i wszędzie: żółtą tapetą w ciemnym pokoju, stworem z "zębiskami bez kagańca i czarnym, czarnym podniebieniem" skamlącym z tęsknoty, walizką pełną wrażeń, Dzikim Zachodem lub Mroźną Północą, powiewem wiatru, drogą prowadzącą do Dalekiego Doludzia, zielonym światłem na przejście w dorosłość. Wielkie Zobaczysko jest nieosiągalne, zakazane, więc tak bardzo upragnione.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ilustracja z książki "Niewidka i Zobaczysko", autorki: Joanna Mueller, Joanna Łańcucka, 2023, fot. wydawnictwo Biuro Literackie

Obrazek

3.2_utwory_joanna-mueller_niewidka-i-zobaczysko-1-10.jpg

Niewidka jest dziewczynką, ale mogłaby być chłopcem, osobą dorosłą, tytułowym Panem Nikt znanym z picturebooka Joanny Concejo. Każdym z nas uwięzionym w konwenansach, narzuconych rolach społecznych i kulturowych, zależnym od innych, ignorowanym, odizolowanym od świata pragnień, normalności. Mimo tak szerokiego potencjału interpretacyjnego opowieść ułożona ze słów Joanny Mueller i obrazów Joanny Łańcuckiej jest przede wszystkim narracją wpisującą się w nurt herstorii, skierowaną w dodatku do osoby niedorosłej, co nie zdarza się zbyt często w rodzimej literaturze, zwłaszcza tej z pogranicza gatunkowego baśni, ballady i powieści graficznej.

Trudny temat dziewczyńskości, dorastania oraz relacji dziecka i rodzica Mueller przykrywa melodyjną frazą, elementami fantasy swobodnie wpełzającymi w realistyczny świat. Czarno-białe, gdzieniegdzie subtelnie przełamane czerwienią, żółcieniem lub błękitem ilustracje Łańcuckiej czytają historię Niewidki uważnie, ale niekoniecznie dosłownie. Oderwane od tekstu tworzą nastrojową, ale też nieco przerażającą wizję odosobnienia. Wszystkie lęki zostają w końcu oswojone, jednak nie opuszcza nas uczucie niepewności, niedokończenia myśli, do których można dopisać ciąg dalszy.

– Skoro tu jestem, jakby mnie wcale nie było – pomyślała któregoś dnia dziewczynka – to może spróbuję nie być, a wtedy się pojawię?

Wbrew pozorom "Niewidka i Zobaczysko" nie jest opowieścią o nieobecności, lecz właśnie o byciu, intensywnym i zauważalnym, tylko że gdzie indziej, w sferze wyobraźni. Dzięki obrazom dziewczynka wyswobadza się z pułapki własnego pokoju będącego metaforą ograniczeń i oczekiwań (nasuwa się skojarzenie z wydanym w 1929 roku esejem Virginii Woolf – tytułowy "własny pokój" stanowi enklawę, wolną przestrzeń do myślenia i tworzenia). Na oczach czytelnika rozgrywa się spektakl, w którym bohaterka przekracza granice wynikające z doświadczenia istoty niedorosłej i przedstawicielki płci żeńskiej. Zresztą "Niewidka i Zobaczysko" została pomyślana jako kamishibajka, inspirowana wielowiekową japońską sztuką opowiadania – teatrem ilustrowanym ("kami" – papier, "shibai – teatr"). Książkę wydano w wersji tradycyjnej oraz limitowanej z osobno drukowanymi kartami A4 przeznaczonymi do pokazywania w postaci kamishibai.

Rozdział drugi: Kobieta

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ilustracje z książki "Waruj", wiersze: Joanna Mueller, ilustracje: Joanna Łańcucka, 2019, fot. wydawnictwo Biuro Literackie

Obrazek

waruj_bn_123.jpg

[...] tutejsze dziewczynki zamiast ukąszeń
noszą heglowskie malinki. nie takie z nich krainy
łagodności, jak je papa z mamcią chowali: zaliczają
czytanki dla Arachne, przy kawce i pralinkach
organizują opór wobec wyrafinowanych form
opresji [...]
JUŻ SAMO BYCIE KOBIETĄ TO EMANCYPACJA

To fragment wiersza / manifestu / poetyckiego listu / sakramentu pokuty / ostrzeżenia (niczego nie skreślać, każda forma wypowiedzi feministycznej jest potrzebna), które Joanna Mueller zamieściła pod tytułem "to nie tak jak myślisz, siostro [reread]" w poemiksie "Waruj". Ten i dwadzieścia trzy pozostałe utwory stanowią chór głosów kobiecych. Choć każdy z nich brzmi inaczej, artykułuje odmienne problemy – od patriarchalnej wykluczanki, przez ciążę, aborcję i macierzyństwo, po molestowanie seksualne – to wszystkie są jednakowo ważne i przejmujące. Jest to swego rodzaju nawiązanie do "Solistek", antologii poezji kobiet, której Mueller była współredaktorką. (Aż korci, żeby do frazy, że oto autorka oddaje głos kobietom, zrobić przypis mówiący: "oddaje, bo został im zabrany, zawłaszczony przez mężczyzn". Z drugiej strony, jeśli bohaterki zabierają głos, to tak, jakby komuś coś ukradły, a przecież wolność słowa, głoszenie swoich poglądów i opinii to podstawowe prawa człowieka).

Poruszają nie tylko słowa, lecz także monochromatyczne obrazy Joanny Łańcuckiej. Dopasowane i uwierające stanowią rodzaj komentarza, dialogu z poezją. W końcu to poemiks, czyli skrzyżowanie poezji z komiksem, próba wypracowania nowej jakości historii liryczno-graficznej. Jeśli wiersze cytują, reinterpretują i ostatecznie obalają pewne klisze obecne w kulturowym dyskursie o kobiecie, to ilustracje prowadzą intertekstualną grę z seksualizującym wizerunkiem kobiety w sztuce. Pytanie "A / jak się tobie widzę" rozpoczynające utwór "lico/mizdra" Łańcucka zobaczyła jako zdanie wychodzące z postaci nagiej Wenus (dokładniej: z jej wnętrzności). Natomiast kończące wiersz "A / jak się widzę sobie" plastyczka wygrawerowała na szarfie umieszczonej nad tą samą boginią, która tym razem nie próbuje już utrzymać równowagi w pływającej muszli, lecz odziana w gęstą zbroję z liści stąpa twardo po ziemi. Poza rzymską boginią miłości w "Waruj" występują także: Artemizja, jedna z pierwszych malarek Europy, która za pomocą sztuki zemściła się na swoim gwałcicielu, Różewiczowska figura matki (u Mueller "Stara Kontynentka wysiaduje"), szukająca wyjścia z labiryntu Alicja z Krainy Czarów i wiele, wiele innych anonimowych, odważnych, skrzywdzonych, niezgadzających się na milczenie kobiet.

Pamiętanie Niewidkę? Czas na jej siostrę, Widkę, która pojawia się w "autoodzysku":

coś winna? jak się dziś nie masz
w cudzych metrażach wyrażeń?
za mikre apanaże ile dźwigasz światów?
[...]
w imię córki mowy wiązanej nie odmawiaj
zapisuj na pamięć
na co w końcu mnoży nas czas.

Dziewczyny z "Waruj" już dorosły, już nie są niewidzialne. Żadne z nich "Niżne Potulice". Są harde, roszczeniowe, piszą "wiersze z mamy tego dosyć". I choć "dziedziczą zaszczucie", a "walki graniczne są w nich", to niosą "w sobie bogactwo wyzwoleń". Brytyjska badaczka Lucy Delap w "Feminizmach. Historii globalnej" przekonywała, że feminizm należy pojmować jako dialog "o wielu rejestrach, który odbywa się w warunkach nierówności: niektóre głosy słyszy się w dwójnasób, inne są systematycznie ignorowane". Liryka Mueller żąda dyskusji. Chce nie tylko wybrzmieć i pytać, lecz także doczekać się reakcji i odpowiedzi. Przyjęło się określać poetkę jako kontynuatorkę tradycji poezji lingwistycznej, której patronują Karpowicz czy Białoszewski. Jednak jej głos jest nieco inny – bardziej wrażliwy, nastawiony na sprawczość. Mueller to matronka: wersów rwanych, słów maszerujących i drgających, głosek stukających (obcasami), trzepoczących (rzęsami). Jej wiersze emanują wewnętrzną energią, którą autorka pragnie przekazać swoim bohaterkom i czytelniczkom.

Rozdział trzeci: Siostry

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Okładka i ilustracje z książki "Waruj", wiersze: Joanna Mueller, ilustracje: Joanna Łańcucka, 2019, fot. wydawnictwo Biuro Literackie

Obrazek

waruj_roz_bl.jpg

[...] Żeby zniknąć,
najpierw musimy się pojawić (drobiny, z których nas wymazano,
tężeją w odłam wizji), abyście nas postrzegali:
wyostrzone, jak kwarc zwarte, dogłębne niepodzielnie.

(Joanna Mueller, "Gdzie nas nie ma w wyobrażeniu góry lodowej", z tomu "Waruj")

Najpierw narodziła się Niewidka, chwilę później Widka. Pierwszą żaden wydawca się nie zainteresował, więc musiała poczekać na debiut siostry. O Widce, która znalazła się wśród innych kobiet w tomie "Waruj", usłyszano w 2019 roku. Niewidka zaistniała na rynku wydawniczym dopiero w roku 2023 – obie na scenie Biura Literackiego. Najlepiej je czytać w duecie, jako opowieść o dziewczynce przemienionej w kobietę, wciąż niewinnej, ale już nie naiwnej, nie tak grzecznej i cichej jak kiedyś, a jeśli nawet agresywnej, to dlatego, że karmionej opresją. Ta dojrzała siostra czasem wciąż nosi podkolanówki w czarno-białe pasy albo siedzi przy stole w pokoju, wyglądając przez okno i choć już nie gra w kamishibai, nadal możemy ujrzeć jej los wpisany w japońską sztukę (jeden z komiksowych obrazów do wiersza "Stara Kontynentka wysiaduje" stanowi przetworzenie "Wielkiej fali w Kanagawie" narysowanej przez Hokusaia). Czy dziś też nikt jej nie słyszy?

O ile sposób opowiadania przez Mueller znacząco różni się w obu tomach, to Łańcucka powtórzyła technikę malowania czarno-białych ilustracji. Mimo to "Waruj" wizualnie jest bardziej radykalne, metaforyczne, intertekstualne i gniewne. W poemiksie obrazy tworzą narrację równoległą, wielowarstwową. Przepisując historię walki kobiet o równość, Lucy Delap zwraca się ku "rozmytej koncepcji feminizmu jako mozaiki, która powstaje z fragmentów podlegających dziedziczeniu, produkujących konkretne wzory i obrazy". Tom "Waruj" zarówno w wymiarze werbalnym, jak i wizualnym staje się właśnie taką mozaiką głosów i symbolicznych obrazów. Łańcucka lubi ciasny kadr, zbliżenia, komponuje galerię rozczłonkowanych fragmentów ciała. Na ilustracjach obserwują same Oczy, sensację węszą Nosy, dotykają Palce, krzyczą Usta ułożone w kształt waginy, nie można się przytulić do maminego Brzucha. Podczas rozmowy autorek między sobą zaaranżowanej przez Biuro Literackie Mueller tak mówiła o "Niewidce i Zobaczysku":

W efekcie jest to też historia o scalaniu. Bo często wychodzimy z dzieciństwa pokawałkowani, pogruchotani, a potem, jako dorośli, dokonujemy dużego trudu bycia w relacjach – czy to partnerskich, czy z własnymi dziećmi, czy po prostu z ludźmi – i wykonujemy olbrzymią pracę scalania, łatania samych siebie, żeby nie sprowadzać się jedynie do fragmentów osobowości, żeby nie przycinać podmiotowości sekatorem.

Uwaga ta odnosi się do konkretnego fragmentu opowieści, gdy "Ręce z nieodłącznym Sekatorem" przycinają żywopłot, trawnik i grzywkę Niewidki, a zarazem wszelką dyskusję. Bohaterki "Waruj" tę dyskusję dopiero otwierają.

Rozdział czwarty: Matki

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Okładka książki "Niewidka i Zobaczysko", tekst: Joanna Mueller, ilustracje: Joanna Łańcucka, 2023, fot. wydawnictwo Biuro Literackie

Obrazek

pol_pl_niewidka-i-zobaczysko.jpg

"Niewidkę i Zobaczysko" oraz "Waruj" wydały na świat dwie Joanny. Mueller jest jedną z najciekawszych polskich poetek współczesnych, autorką kilku książek poetyckich podnoszących kwestię kobiet (jak chociażby znakomita "Hista & her sista"), redaktorką wielu antologii (w tym dwóch tomów poezji kobiet "Solistki" i "Warkoczami"), laureatką Silesiusa za całokształt twórczości oraz członkinią grupy artystyczno-feministycznej Wspólny Pokój. Łańcucka to utalentowana plastyczka specjalizująca się w malarstwie olejnym, zajmuje się ilustracją i grafiką okładkową (głównie w publikacjach poetyckich), tworzy komiksy, pisze powieści ("Stara Słaboniowa i spiekładuchy") oraz opowiadania grozy. Razem tworzą wymarzony duet autorski dla opowieści emocjonujących, ale nie tkliwych, wyróżniających się dużą dozą wrażliwości, a zarazem mocnym przekazem.

O tym, że poezja dobrze rozumie się z obrazem, przekonały między innymi Justyna Bargielska i Iwona Chmielewska w picturebooku "Obie", a ostatnio Grażka Lange, podejmując się graficznej interpretacji wierszy Wisławy Szymborskiej. Nie inaczej jest w tym przypadku. W 2015 roku Łańcucka wykonała okładkę do utworów Mueller z tomu "intima thule", ale dopiero kamishibajka była ich pierwszą współpracą pisarsko-ilustratorską na pełen etat. Kilka lat później podczas rozmowy z okazji premiery "Niewidki i Zobaczyska" autorki wróciły do poruszonych w książce tematów. W okresie od powstania historii dziewczynki do jej publikacji wybuchła pandemia rzucająca nowe światło na zamkniętą przestrzeń pokoju, w którym Niewidka marzy o dalekiej podróży. Mocniej wybrzmiała kwestia depresji doświadczonej w dzieciństwie przez Łańcucką:

[...] dzieci mają i miały myśli samobójcze. Ja też je miałam, tylko wtedy nie było z kim o tym porozmawiać, nie było odpowiednich narzędzi ani zaplecza, jak np. psychologów w szkołach. To jest dla mnie bardzo ważne, żeby mówić, że dzieci mają tak samo ważne problemy jak dorośli, a one są dla nich tym większe, że dzieci nie znają jeszcze tego świata i dopiero zaczynają się w nim odnajdywać.

Dla obu autorek istotne też było spojrzenie na kwestię macierzyństwa jako na doświadczenie samotności, odseparowania od świata oraz na towarzyszące matkom zmęczenie przedstawione w kontrze do stereotypowych wyobrażeń o szczęśliwej rodzicielce. W "Niewidce i Zobaczysku" ten stan został subtelnie zapisany w geście odrzucenia córki niemogącej przytulić się do brzucha matki. Z kolei "Waruj" jest ostrym sprzeciwem wobec traktowania kobiecego ciała przedmiotowo, sprowadzania kobiety do figury matki Polki. Przypomnijmy, że książka została wydana jeszcze przed falą protestów kobiet w Polsce.

Jeśli więc autorka "Feminizmów" pojmuje te ruchy jako formę dialogu o wielu rejestrach, to zarówno dziewczęca opowieść Niewidki wypełniającej swój pokój marzeniami, jak i dojrzały chór silnych, kobiecych głosów nie tylko korespondują ze sobą, lecz także stanowią znakomity pretekst do rozmowy o różnych odcieniach kobiecości.

Język Polish

Dziewczyny

herstoria

herstorie

polska poezja współczesna