Elżbieta Zapolska Chapelle: Kompozytorki działały w odosobnieniu [WYWIAD]

elisabeth_zapolska-1.jpg, default, Elisabeth Zapolska, fot. Stowarzyszenie Wspólnota Polska / CC, center, #000000

Śpiewaczka, badaczka muzyki komponowanej przez kobiety w XVIII i XIX wieku i autorka płyty, "Romance à Josephine. Women’s Songs in Maria Szymanowska’s Time", na której znalazły się m.in. utwory Marii Szymanowskiej, Kazimiery Wołowskiej, Sophie Gail i Fanny Hensel, opowiada o swoich poszukiwaniach zapomnianych twórczyń kultury. Kim były, co komponowały i dlaczego tak mało o nich wiemy?

Zajmuje się pani wykonywaniem, badaniem i promowaniem twórczości kompozytorek tworzących w XVIII i XIX wieku. Ich historie, a raczej herstorie, często znane są tylko muzykologom, melomanom i pasjonatom historii muzyki. W jaki sposób dociera pani do ich utworów? Co sprawia kłopoty w tym zajęciu?

Myślę, że dziś sprawa nieobecności kobiet przez tysiące lat w dziedzinach, w których ich potencjał intelektualny i talenty artystyczne mogły być wykorzystane, kieruje wreszcie naszą uwagę na fakt ich kalekiej egzystencji w cywilizacji patriarchalnej, w której zresztą nadal tkwimy. Słusznie pan mówi, że tylko nieliczni słyszeli o istnieniu choćby niektórych kompozytorek. Słyszeli, ale nigdy nie poznali ich dzieł, bo nie były one z zasady przeznaczone dla szerszej publiczności, nikt nie zajmował się ich upowszechnianiem. W tym tkwi jedna z podstawowych trudności, z jakimi musimy się dziś borykać: gdzie szukać zapisów ich utworów?

Przypomnijmy tu kuriozalną informację powielaną od lat przez prestiżowe biblioteki, że większość utworów Marii Szymanowskiej zostało wydanych w sześciu zeszytach (tzw. "Livraisons") w latach 1819-1820 przez znaną firmę z Lipska Breitkopf & Härtel. Przejrzałam katalogi ich wydań: w ogóle nie publikowali kobiet, nie istniało pojęcie "kompozytorki". Zrobili jeden jedyny wyjątek wydając parę lat wcześniej "Romanse" królowej holenderskiej, Hortensji Beauharnais, córki cesarzowej Józefiny. Maria Szymanowska mogła liczyć na pewne zainteresowanie ze strony wydawców europejskich dopiero po uzyskaniu tytułu Nadwornej Pianistki Cesarzowych Rosji (1822) oraz dzięki sukcesom międzynarodowym, jakie odniosła w czasie swoich tournées, a więc po upływie 4-5 lat od sugerowanych dat.

Kompozytorki były więc skazane na ręczne kopiowanie swoich utworów bądź drukowanie ich na własny koszt. Aby wybrać pieśni do płyty "Romance à Josephine. Women’s Songs in Maria Szymanowska’s Time", przekopałam dziesiątki manuskryptów, albumów z odpisami nut, rzadkie wydania w trudno dostępnych mediatekach i archiwach. W tej żmudnej, ale pasjonującej pracy wspomogło mnie finansowo Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, za co jestem mu niezmiernie wdzięczna.

Poszukiwanie źródeł często przypomina śledztwo z małą liczbą poszlak, czasami można odnaleźć coś zupełnie przez przypadek. Czy w trakcie swoich badań zdarzyły się pani jakieś niespodziewane odkrycia? Może pamięta pani jakieś anegdoty z archiwów?

Thumbnail — Okładka Albumu nut pieśni M.Szymanowskiej, fot. materiały prasowe www.maria-szymanowska.eu

Udało mi się ustalić autorstwo tekstów trzech utworów wokalnych Marii Szymanowskiej, które określane były dotychczas jako anonimowe, co zresztą wprowadziłam do opracowanego przeze mnie albumu nut jej pieśni wydanego 2 lata temu w Niemczech przez Furore Verlag. Jedna z nich, "Romance à la nuit" ("Nocna Kantylena") pochodzi z dzieła, którego tytuł kompletnie mnie zaskoczył: "Les femmes, leur condition et leur influence dans l’ordre social chez différents peuples anciens et modernes" czyli "Kobiety, ich stan i wpływ na porządek społeczny wśród różnych ludów starożytnych i współczesnych", autorstwa niejakiego Joseph-Alexandre’a de Ségur (1759-1805), dzieła wydanego w Paryżu w 1803 roku. Na dodatek ów pisarz był wojskowym i członkiem znanego towarzystwa paryskiego, ekskluzywnie męskiego i raczej nieprzyjaznego kobietom, o nazwie "Les dîners du Vaudeville"... W tym wypadku tytuł nie odpowiadał spodziewanej treści, ale świadczy niewątpliwie o rodzaju lektur, jakie przyciągały uwagę Marii Szymanowskiej.

Kto mógł zostać kompozytorką na przełomie XVIII i XIX wieku? Jakie konwenanse społeczne musiały przełamywać artystki?

Kompozytorek zawodowych w dzisiejszym rozumieniu tego słowa właściwie nie było. Istniały kompozytorki amatorki, często wywodzące się z najwyższych sfer społecznych: arystokratki, księżne, królowe... lub kobiety pochodzące z bogatych rodzin mieszczańskich. Komponowanie było jakby dodatkiem do ich umiejętności gry, niekiedy naprawdę wirtuozowskiej, na instrumentach klawiszowych. Kandydatka na dobrą żonę powinna była umieć ładnie grać, aby uprzyjemniać czas mężowi lub – pozostając sama – nie zajmować się czymś, czego nie powinna robić... Wiele spośród tych muzyczek-pasjonatek organizowało salony artystyczne u siebie w pałacu bądź dworku, gdzie mogły brylować talentem przed ograniczoną liczbą osób.

Trzeba tu wspomnieć o markizie Hélène de Montgeroult, która stała się de facto pierwszą profesorką fortepianu w paryskim Konserwatorium, w latach 1795-98 oraz autorką niezwykle bogatego i nowoczesnego zbioru etiud i sonat dla doskonalenia sztuki pianistycznej ("Cours complet pour l’enseignement du pianoforte"). Fakt pracy zarobkowej był dla niej jednak z pewnością źródłem dyskomfortu: markizie nie wypadało pracować ani "sprzedawać się" na scenie publicznej. Maria Szymanowska dobrze znała i ceniła jej dzieło i posługiwała się nim, gdy osiadła na stałe w Rosji.

Fanny Hensel, starsza siostra Feliksa Mendelssohna, była fenomenalną pianistką i kompozytorką, ale gdy wyszła za mąż, właściwie zabroniono jej dalszego tworzenia. Jej celem życiowym miało być dbanie o szczęście stadła domowego. Prawo do kariery przysługiwało jedynie Feliksowi. Gdyby Fanny jako kobieta mogła na równi z nim rozwijać swój potencjał twórczy (otrzymali dokładnie to samo wykształcenie muzyczne), stałaby się zapewne jednym z najwybitniejszych kompozytorów XIX wieku.

Czy w swojej działalności miała pani możliwość pracować z dokumentami osobistymi kompozytorek – korespondencjami, dziennikami? Co możemy w nich wyczytać?

Przejrzałam bardzo wiele dokumentów tego typu, jestem przede wszystkim zafascynowana listami Marii Szymanowskiej. Jak pięknie wyrażała się po polsku i po francusku! Ile w jej korespondencji do rodziny dowcipu, serdeczności, mądrych przemyśleń! Do poznanych przedstawicieli kultury europejskiej (Goethe z rodziną i przyjaciółmi, Thorvaldsen, Ogiński) pisała zawsze z wielkim szacunkiem, ale równocześnie informowała z radością o odbytych koncertach i prosiła o wieści na temat ich samych i ich rodzin, co świadczy o pewnej zażyłości, ale nigdy zbytniemu spoufalaniu się. O tym, co mogło ją zranić lub było mało sympatyczne, nie wypowiadała się nigdy.

Maria Szymanowska około roku 1825, fot. Wikipedia

Wielojęzyczna korespondencja Marii Szymanowskiej – tzn. ona pisała wyłącznie po polsku i po francusku, zaś odpowiadano jej w różnych językach – jest bardzo obfita i rozproszona po bibliotekach, archiwach i kolekcjach prywatnych. Wymaga odczytania, zapisu i tłumaczeń oraz digitalizacji, co jest zadaniem kolosalnym. Z dostępnych już listów przytoczę fragment, który potwierdza zasadność moich uwag na temat nieistniejących na początku lat 20. XIX wieku wydań i promocji nut Marii Szymanowskiej oraz współczesnych jej kompozytorek.

List do ojca z 4 listopada 1823 roku napisany w Weimarze po koncercie w wielkiej Sali Stadthaus:

Życząc sobie, aby moje kompozycje po świecie się trochę rozeszły, uprosiłam pana Peters w Lipsku, który jest najpierwszym teraz edytorem, aby moją muzykę wziął w komis i po Niemczech ją rozesłał. Z wielką preferencją dla mojej figury przystał na to.

Upraszam więc Papy w pomocy Stasia i Teosia, aby wszystką muzykę z kufra rozpakować i co tylko się znajduje odesłać furmanem lub diligensem do Lipska pod adresem pana Peters Editeur de musique. Chociaż transport kosztować będzie, odpłaci się to za przedaną muzykę, której sobie wszędzie tu życzą.

"Romances" i "Le départ Romance", Peters sobie nie życzy, bo w Niemczech po francusku nie śpiewają, więc darmo nie posyłać. Chyba po 6 egzemplarzy. Są w kufrze... nowe, które trzeba zamienić na te, co cena jest napisana, bo takich egzemplarzy nie będzie można posłać.

Jeżeli potrzeba korekcji na tych nowych kartach, to niech Staś to zrobi podług korygowanych egzemplarzy.

Można by zmienić znaczone na czyste u Klukowskiego lub Glukberga.

[M.S.]

Przez listy Fanny Mendelssohn natomiast przebija zawsze gorycz i frustracja z niemożności rozwijania skrzydeł w sztuce kompozycji, która z pewnością była największą pasją jej życia.

Niezwykle ciekawe są również reakcje tzw. "życzliwych" (mężczyzn oczywiście), którzy w swoich listach bądź tekstach do publikacji wypowiadają się autorytatywnie o tym, jak powinno się komponować i wykonywać pewnego typu utwory. Czasami nawet poprawiają "błędy" autorek... Przypomnijmy choćby komentarze Roberta Schumanna na temat 12 Etiud Marii Szymanowskiej oraz twórczości jego własnej żony. Z jego wypowiedzi na temat Polki wynika, że już fakt grania etiud przez kobiety jest czymś niezwykłym, a ich komponowanie – prawie cudem! Według niego, etiudy Szymanowskiej są nowatorskie i stanowią najważniejsze dotychczasowe osiągnięcie – jak mówi – "świata kobiet". Wszystko, co te etiudy wniosły nowego (przed ponad 35 laty), stało się już "chlebem powszechnym" pianistów.

W utworach swojej żony dostrzega wiele niedoskonałości, zwłaszcza w jej pieśniach sugeruje konieczność modyfikacji, nie rozumiejąc, że jej pomysły mogą już wybiegać w następną epokę. Nie uważa też, że Klara ma prawo grać na swój, indywidualny sposób (odwołuję się tu do pasjonujących rozważań prof. Ireny Poniatowskiej na temat zależności tempa rubato od rytmu bicia serca muzyka) i że poezja, która podoba się jemu samemu, może zupełnie nie inspirować jego młodej żony.

Ze zrozumiałych względów skupiałam się zawsze bardziej na muzyce wokalnej niż wyłącznie instrumentalnej. Wielokrotnie tzw. "specjaliści" (zarówno teoretycy, jak i wykonawcy) zaskakiwali mnie swoim konserwatyzmem. Dlaczego np. w pieśniach skomponowanych na początku XIX wieku sylaby powinny iść wiernie za linią melodyczną, być akcentowane i łączone jak w mowie? Gdy celowo bierze się oddech w środku słowa lub wydłuża dysproporcjonalnie jakąś sylabę, można uzyskać zupełnie inny, bardzo sugestywny efekt (płaczu, śmiechu, zdziwienia, itp.). Takich właśnie elementów jest dość sporo nie tylko u Szymanowskiej, ale również u innych kompozytorek jej epoki. Dla mnie to dowód poszukiwania nowych relacji między słowem a dźwiękiem, a więc nowej formy teatralności muzyki.

Czy zna pani historie kompozytorek, które – wiem, że było to prawie niemożliwe – nawzajem inspirowały się swoją twórczością? Czy znane są jakieś próby zawiązywania więzi pomiędzy artystkami?

Myślę, że żaden kompozytor nie pragnie wskazywania, jak wiele pomysłów innych wykorzystał w swojej twórczości, może jedynym wyjątkiem są wariacje na temat znanego utworu innego autora. Kobiety komponujące w czasach Marii Szymanowskiej działały raczej w odosobnieniu i ich utwory szły często do szuflady, więc jakakolwiek wymiana uwag czy inspiracji wydaje mi się niemożliwa.

Natomiast znanych jest wiele przypadków czerpania ich pomysłów całymi garściami przez kompozytorów mężczyzn, którzy bez żadnych kompleksów przedstawiali je jako swoje. Przychodzi mi do głowy przede wszystkim Hélène de Montgeroult, której dzieło przez wiele lat było zupełnie nieznane. Gdy dziś słuchamy jej utworów, pobrzmiewa w nich Schubert, Schumann, Mendelssohn... a przecież są to kompozytorzy z generacji jej wnuków! Podobnie jest z Marią Szymanowską i Chopinem. Chodzi tu nie tylko o zbieżność konkretnych motywów muzycznych, ale również o ogólne podejście do sztuki pianistycznej: czy fortepian powinien „śpiewać” czy „deklamować”? Jakimi sposobami zwiększyć jego wyrazistość i paletę barw? Kompozytorki tamtych czasów przyczyniły się w znaczący sposób do rozwoju nowoczesnej pianistyki, napisały wiele znakomitych etiud (Maria Szymanowska była ich mistrzynią), ale do dziś nie figurują nawet w programach szkół muzycznych.

Jakie historie kobiet w historii muzyki najbardziej panią inspirują? Która biografia jest najbardziej nietypowa?

Oczywiście, postać i życie Marii Szymanowskiej jest dla mnie taką najcenniejszą perełką: była jakby z innej epoki, z naszej epoki! W tamtym mało przyjaznym dla kobiet z talentem świecie, jej udaje się żyć z własnych wyborów i w dodatku znaleźć wsparcie w środowiskach niezwykle uprzywilejowanych prawie całej Europy i Rosji, do których prawdopodobnie nigdy by nie dotarła, gdyby nie jej talent muzyczny poparty tytaniczną pracą i wielowarstwową strategią. O dziwo, nie tylko nikogo nie szokuje, ale jest podziwiana, wręcz adorowana. Jej tworzenie wizerunku kobiety niezależnej i fascynującej odbywa się na oczach jej współczesnych.

Co zrobić, żeby Clara Wieck, Maria Anna Mozart, Anna Magdalena Bach, Fanny Hensel, Maria Szymanowska i zapewne dziesiątki innych kobiet weszły do kanonu muzyki i nie były tylko cieniem w biografiach mężczyzn, którym towarzyszyły?

To pytanie powinno raczej być przedmiotem dyskusji i rozważań w ramach najróżniejszych forów na temat rozwoju naszej cywilizacji, nie uważa pan? W pojedynkę nie da się odpowiedzieć jednoznacznie… Ze swej strony powiem tylko: trzeba przede wszystkim zmienić pewne kategorie oceny, zrezygnować z gigantyzmu. Piękno nie kryje się wcale jedynie w formach wielkich. Źródłem wzruszeń i estetycznych doznań może być również miniatura.

Kiedy po raz pierwszy dowiedziała się pani o postaci i twórczości Marii Szymanowskiej? Co panią w niej zafascynowało?

Tego akurat nie pamiętam. Myślę, że w szkole podstawowej, przy okazji pierwszych prezentacji postaci i twórczości Adama Mickiewicza: oto Maria Szymanowska, teściowa post mortem wieszcza. Oto Celina Szymanowska, jego żona. Utalentowane kobiety miały funkcjonować w naszej świadomości jako żony, córki, krewne lub przyjaciółki jakiejś wyjątkowej postaci męskiej. Same nie były uprawnione do własnej historii. Ballady Mickiewicza, głównie "Świtezianka" i "Pieśń o Wilji", do których Maria skomponowała jako jedna z pierwszych muzykę, były śpiewane na uroczystościach z nim związanych. Czasem w radiu zabrzmiał jakiś jej mazurek czy inne tańce.

Fascynacja przyszła dopiero przy okazji recitalu w Donaueschingen w 2009 roku, o który mnie poproszono w ramach sezonu poświęconego twórczym kobietom. Chciałam bardzo wprowadzić do programu utwory polskie i wówczas przypomniałam sobie o Marii Szymanowskiej. Zaczęłam szukać nut, istniejących nagrań i publikacji na jej temat i to było jak niespodziewane odkrycie nowego horyzontu: powiało wiatrem swobody, jakąś niezwykłą urodą życia, przekonaniem, że to, czego bardzo pragniemy, dokona się. W dodatku – totalna zgodność artystyczna, preferowanie form krótkich, szerokiej palety barw i wyobraźni, elementy teatralne, dowcip i wulkany emocji.

Wiemy, co o Szymanowskiej mówił Goethe i inni wielcy tamtych czasów. A co mówiła o sobie sama kompozytorka?

Chciałby pan zapewne wiedzieć, jak oceniała samą siebie? Sadzę, że tak, jak w przypadku wielu innych spraw, nie miała czasu na perorowanie o swoim ego. Jest, jak jest, trzeba kontynuować – zdawała się myśleć. Musiała codziennie podołać tylu obowiązkom! Być zawsze dobrze i mądrze przygotowana, pięknie grać, elegancko wyglądać, dbać o wsparcie ważnych osobistości, rodziny i przyjaciół, szukać nowych perspektyw rozwoju i dobrze płatnej pracy. Najskrytsze przekonania i pragnienia wyrażała niezwykle rzadko. Czasami jej język był enigmatyczny, czasami przemawiała jak wysokich lotów dyplomatka, nie zapominając przy tym nigdy o swoich dzieciach.

Czym charakteryzuje się muzyka, w szczególności pieśni, Marii Szymanowskiej?

Tak, jak wspomniałam, są to w większości utwory krótkie, głównie na fortepian solo bądź głos z fortepianem. Jedne i drugie, pomimo pozornej prostoty (stosunkowo mało nut, repryzy, często – brak określonego tempa), są bardzo trudne! Większość pianistów woli utwory dłuższe, gdzie jest czas na wypowiedź, ale też nie przepadają za repryzami, bo nie bardzo wiedzą, jak mogliby je wykonać, aby uniknąć wrażenia monotonii. Za etiudy rzadko kto się bierze, bo wymagają doskonałej techniki, maksymalnej koncentracji energii i środków wyrazu: są czasem jak krótki krzyk lub wybuch śmiechu, a czasem jak nagły przypływ łez, które trzeba powstrzymać.

To, co bardzo cenne w jej pieśniach, to starannie wyselekcjonowane teksty: ballady, również o kobietach, poezja patriotyczna, utwory zainspirowane piosenkami ludowymi. Patriotyczne potrafią autentycznie wzruszyć, piękna poezja jest wspaniale dopełniona przez muzykę, w obydwu pobrzmiewa przy tym nierzadko ironia i zagadkowość. Teksty są głównie francuskie, ale również polskie i włoskie.

Pieśni są często zwrotkowe, ale z pewnymi wariantami i zachęcają do improwizacji. Proszę nie zapominać, że w tamtych czasach publiczność oczekiwała tej zwrotkowości. Schubert czy Weber skomponowali takich utworów bardzo wiele! Pieśni deklamacyjne czy tzw. przetworzone pojawiają się stopniowo (również u kompozytorek), ale jeszcze nie dominują.

Cała twórczość Marii Szymanowskiej jest dla mnie fantastyczna, gdyż jest to jakby nie kończący się cykl miniatur, wymagających od wykonawcy postawy poszukującej i kreatywnej, jakby kompozytorka liczyła na dopełnienie jej wypowiedzi. Można na przykład zagrać/zaśpiewać ten sam utwór wolno lub szybko, ale zawsze trzeba mieć ku temu jakieś artystyczne uzasadnienie, nic nie może być sztampowe lub obojętne! W jej kompozycjach kryją się bardzo silne emocje i pewien rodzaj teatralności/deklamacji, ale nie każdy badacz czy wykonawca jest w stanie je odczytać i przekazać. Wykonywanie utworów Marii Szymanowskiej jest dla mnie trochę jak interpretacja muzyki współczesnej: potrzebni są artyści najwyższej klasy, aby to, czego nikt nie zna, "przemówiło" i porwało publiczność.

O jakich innych polskich kompozytorkach powinniśmy pamiętać?

Nie mnie o tym decydować! Jestem przekonana, że było ich sporo i że każda skomponowała jakieś utwory o ponadczasowej wartości. Badacze powinni ich szukać, zachęcać muzyków do ich wykonywania a media - do ich nagrywania. Może warto by stworzyć takie wydziały na uniwersytetach muzycznych, które zajmowałyby się głównie tego typu działalnością? Chodziłoby oczywiście o kompozytorów polskich obu płci.

Czy ma pani zaplanowane kolejne projekty artystyczne?

W nowych warunkach życia społecznego, do którego zmusza nas aktualna pandemia, nie widzę na razie możliwości przedsięwzięcia nowych projektów artystycznych. Wzięłam natomiast na warsztat projekt wydawniczy dotyczący Marii Szymanowskiej i jej Europy. Są bardzo duże luki w historii odnośnie udziału utalentowanych kobiet w kulturze i innych dziedzinach życia publicznego. Cztery sympozja naukowe, jakie zorganizowałam na ten temat w Paryżu w przeciągu ostatnich dziesięciu lat, zaowocowały pasjonującymi tekstami, prezentacjami i opisami. Chciałabym przedstawić je czytelnikom francuskojęzycznym w formie antologii.

Polska śpiewaczka (mezzosopran) i filolożka, urodzona 17 września 1954 roku w Warszawie, zmarła 26 września 2020 roku w Paryżu. Ukończyła Średnią Szkołę Muzyczną im. Fryderyka Chopina w Warszawie w klasie śpiewu solowego Zofii Brégy oraz studia filologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. Naukę śpiewu rozpoczęła na Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie, kontytnuowała ją we Francji i Austrii, wśród jej nauczycieli znaleźli się Georges Aperghis, Viorica Cortez, Jean-Claude Malgoire, Alain Maratrat, Mady Mesplé, Edda Moser, Aneta Pavalache, Jean-Claude Penchenat, Paul von Schilavsky, Nikita Storojev, Rita Streich. Karierę zaczynała jeszcze w Polsce biorąc udział w koncertach kameralnych i festiwalach muzyki współczesnej (Międzynarodowe Forum Nowej Muzyki, Poznańska Wiosna Muzyczna), na których dokonała szeregu pierwszych wykonań utworów kompozytorów polskich i obcych (Aperghis, Hoenderdos, Kulenty, Oleszkowicz, Shinohara). Nagrywała także dla Polskiego Radia.

Od 1988 roku mieszkała we Francji, w paryskim Radio France zadebiutowała rok wcześniej. Przez wiele lat promowała kulturę polską oraz kobiety-autorki. Była prezeską utworzonego z jej inicjatywy Towarzystwa imienia Marii Szymanowskiej w Paryżu, autorką projektu "Maria Szymanowska (1789-1831), kobieta Europy" – http://www.maria-szymanowska.eu.

W 2011 roku dokonała razem z Bart van Oortem, grającym na pianoforte Broadwooda z 1825 roku, pierwszego na świecie nagrania na CD (Acte Préalable) „Ballad i Romansów” Marii Szymanowskiej. W 2019 roku ukazała się kolejna płyta tego deutu, "Romance a Josephine. Women’s Songs in Maria Szymanowska’s Time", na której znalazły się m.in. utwory Marii Szymanowskiej, Kazimiery Wołowskiej, Sophie Gail i Fanny Hensel.

Rozmowę przeprowadzono korespondencyjnie w sierpniu 2020 roku.

Język Polish