Jerzy Duda-Gracz - Życie i twórczość | Artysta

Malarz, rysownik, grafik, scenograf. Urodził się 20 marca 1941 roku w Częstochowie, zmarł 5 listopada 2004 roku w Łagowie.

Jerzy Duda-Gracz, Gliwice, 1978, fot. Janusz Sobolewski/Forum

czw., 03/20/1941 - 12:00 - pt., 11/05/2004 - 12:00

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Jerzy Duda-Gracz, Gliwice, 1978, fot. Janusz Sobolewski/Forum

Tryb paralaksy

Off

Ukończył Wydział Grafiki w katowickiej filii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (poźniej przekształconej w niezależną ASP w Katowicach). W 1976 roku sam zaczął wykładać na macierzystej uczelni. Rozstał się z nią po sześciu latach, ale nie był to ostatni epizod dydaktyczny w jego karierze. W 1992 roku związał się z założoną na transformacyjnej fali prywatną uczelnią artystyczną, utworzoną przez Antoniego Fałata – nieistniejącą już Europejską Akademią Sztuki w Warszawie. Pod koniec życia wrócił do Katowic, gdzie tym razem został profesorem na Uniwersytecie Śląskim.

Sztuka Dudy-Gracza rozpięta jest między biegunami groteski i ironii z jednej strony, a sentymentalizmu i nostalgii z drugiej. Ten drugi odnosił się, jak określał malarz, do świata, który "odchodzi, umiera, gdzie więcej jest snu, zdarzeń z dzieciństwa", świata "w pejzażu przedindustrialnym". Znany jest jednak przede wszystkim z obrazów o gorzkim wydźwięku, komentujących rzeczywistość polityczno-społeczną kolejnych dekad, od głębokiego peerelu do początków transformacji i III RP. Formalnie przez kolejne dekady jego sztuka ewoluowała w niewielkim stopniu. Obrazy malowane cienko, choć z widocznym duktem pędzla, stawały się bardziej zawężone kolorystycznie, ale trzymały się tego samego realistyczno-groteskowego idiomu. Z jednej strony malarz czerpał – co wielokrotnie powtarzano – z malarstwa młodopolskiego, z Witoldem Wojtkiewiczem na czele, niderlandzkiego XVII-wiecznego realizmu, jak i w mniejszej mierze ze zjawisk współczesnych i lokalnych – kapizmu i malarstwa śląskich outsiderów z Grupy Janowskiej. Odbiegają od ich stylu jedynie grafiki. Od wczesnego etapu kariery Dudy-Gracza, od lat 60., powstały jego judaika, wykonane w tradycyjnych wklęsłodrukowych technikach graficznych, drzeworycie i linorycie, w przeciwieństwie do przedstawień malarskich mniej wycyzelowany, bliższy ekspresjonizmowi w duchu grupy Die Brücke.

Tęsknota za postindustrialnym pejzażem wzrastała w nim, gdy mieszkał w samym centrum przemysłowej Polski, Katowicach. Równie mocno, zwłaszcza w późnych obrazach, odbiło się na nim częstochowskie pochodzenie. Dla częstochowskiego klasztoru namalował w latach 200-2001 "Golgotę Jasnogórską". Moralistą był jednak nie tylko w malarstwie religijnym, ale i świeckich do cna rodzajowo-alegorycznych przedstawieniach rodzimej rzeczywistości. Do jego najbardziej znanych cykli malarskich należą: "Motywy i Portrety Polskie", "Motywy, Tańce, Dialogi Polskie", "Obrazy Jurajskie", "Pejzaże Polskie" i "Obrazy Prowincjonalno-Gminne".

Z karykaturalnym zacięciem Duda-Gracz portretował też samego siebie, często w konwencjach nawiązujących do nowożytnego malarstwa, jak w autoportrecie z rodziną przywodzącym na myśl malarstwo niderlandzkie, rodzinne autoportrety Rembrandta i Rubensa, lub dosłownie parafrazujące słynne obrazy, jak w przypadku autoportretu z 1974 roku, na którym malarz wciela się w Erosa z obrazu Caravaggia. Groteskowej deformacji fizjonomii towarzyszą w nich atrybuty nieprzystające do nowożytnych gentile uomo, a przaśnych polskich realiów, od małego Fiata, po narzędzie do przetykania toalety.

"Marzy mi się - i to jest chyba jedyne marzenie mojego życia - granie w teatrze" mówił. Z teatrem związała się jego córka, Agata Duda-Gracz, która została reżyserką. Po przyjściu na świat stała się bohaterką licznych obrazów ojca. Obserwował ją bacznie przez cały okres dorastania, regularnie malując w prezentach urodzinowe portrety. Osobiście traktował wiele swoich obrazów, przez co tylko niewielką część wystawiał na sprzedaż. Pozostałe szczelnie wypełniały domowe ściany. Teatralne marzenia realizował w inny sposób, jako scenograf. W tym charakterze współpracował również przy jednym spektaklu ze swoją córką – w 2003 roku stworzył scenografię do "Kaliguli" według Alberta Camus w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.

Malarstwo Dudy-Gracza szybko zyskało szeroką popularność – wycyzelowane obrazy o prostej ikonografii i z dużą domieszką groteski określane były zawsze jako gorzka satyra na Polskę, a jednocześnie cenione tak przez szeroką publiczność, jak i kolejne władze. Duda-Gracz portretował realia Polski Ludowej i III RP, za każdym razem trafiając w gusta włodarzy, swoim ostrzem skrzętnie omijając ich samych. Był krzywym zwierciadłem, ale rodem z parku rozrywki – przeglądanie się w nim dostarczało raczej ludycznej rozrywki niż dyskomfortu. Mniej jednomyślni byli w ocenie Dudy-Gracza krytycy.

Agata Duda-Gracz tak komentowała zainteresowania ojca:

Text

Był uzależniony od wszystkiego co polskie, od literatury polskiej, malarstwa, pejzażu. Żył przemianami polityczno-ustrojowymi zachodzącymi w naszym kraju.

Do piewców jego twórczości należał Krzysztof Teodor Toeplitz, dziennikarz, krytyk sztuki, na przełomie lat 60. i 70. redaktor "Szpilek", a w latach 90. – "Wiadomości Kulturalnych". Zwolennicy jego sztuki widzieli w niej tragizm, doceniali warsztat, ikonograficzne nawiązania do europejskiej klasyki nowożytnego malarstwa, jak Breughel i Rubens, a także formalne, do młodopolskiej groteski Witolda Wojtkiewicza. Mniej przychylne okazało się młode pokolenie krytyków, na czele z twórcami pisma "Raster", którzy w latach 90. przemeblowywali kanon polskiej sztuki bezlitośnie piętnując popularnych twórców "arte-polo", nurtu będącego, jak określali, artystycznym odpowiednikiem disco-polo. Do ich panteonu należał między innymi właśnie Duda-Gracz.

Powszechny zachwyt publiczności na kolejnych, licznych wystawach malarza wiązał się z jego krytyką wymierzoną często w klasy niższe, nie bezpośrednio w nowych mieszczan z kształtującej się klasy średniej. Stopniowo, wraz ze zmianami polityki kulturalnej i imaginarium potransformacyjnego, coraz więcej miejsca zajmowała jednak idealizacja klas ludowych. Jak podsumowywał Jakub Banaksiak:

Text

Jerzy Duda-Gracz był przede wszystkim funkcją i symptomem aktualnej w danym momencie polityki kulturalnej. W latach 70. kpił z ludu, wyszydzanego w tym czasie przez klasę średnią, która w krytyce lumpenproletariatu mogła zaleczyć własny kompleks niedawnego awansu społecznego. W latach 80. był artystą władzy, a jego płótna zapełniali demoniczni księża, pod których przewodem sunęło zbite w bezkształtne masy społeczeństwo; obraz ten uzupełniały nagie nimfetki. Po 1989 roku należał do artystycznej elity – doceniany przez krytykę i publiczność, szanowany na salonach władzy, pzostający w dobrych relacjach z Kościołem, stał się symboliczną figura polskiej transformacji.

Śląska, podczęstochowska prowincja dominuje w obrazach z początku jego kariery, lat 70., kiedy Duda-Gracz skupia się przede wszystkim na scenach rodzajowych, wyolbrzymiających ludzkie typy fizjonomiczne i przywary charakteru. Rozwija je od "Tryptyku polskiego" z 1972 roku, parafrazującego słynne obrazy: "Śniadanie na trawie" Maneta, "Wenus" Tycjana i "Proletariatczyków" Felicjana Szczęsnego Kowarskiego. Przenosi je w swojski pejzaż, a bohaterów zastępuje równie swojskimi, przerysowanymi typami, które powracać będą w kolejnych płótnach: niechlujnymi robotnikami wyraźnie zmagającymi się z chorobą alkoholową, otyłymi kobietami i urzędnikami niskiego szczebla. Jak deklarował: "maluję wyłącznie w Polsce, bo jestem człowiekiem chorym na Polskę".

Jednocześnie Duda-Gracz malował nieco w ukryciu klasyczne pejzaże pozbawione anegdoty, sielskie widoki prowincji.

Tadeusz Nyczek lokował Dudę-Gracza w pokoleniowym kontekście:

Text

Na przełomie lat 60. i 70. pojawiła się cała formacja artystów i pisarzy, którzy w podobny sposób odnosili się do rzeczywistości. W 1974 r. Zagajewski z Kornhauserem wydali książkę "Świat nie przedstawiony". Upominali się, żeby ukazywać świat, w którym żyjemy, takim, jaki jest naprawdę, a nie takim, jakim chciałaby go widzieć propaganda. Poprzez sztukę, literaturę, teatr zaczęto upominać się o realizm widzenia świata wbrew fikcji, którą narzucali komuniści. Duda-Gracz był w samym środku tego nurtu.

W latach 80. i 90. ludyczna anegdota i karykaturalność ustępują miejsca coraz bardziej egzystencjalnie nacechowanym, a krytyka dotyczy między innymi elit solidarnościowych. Coraz częściej pojawiają się motywy religijnie, sporadycznie podejmowane w latach 70., kiedy też powstaje pierwsza z kilku "Dróg Krzyżowych", w wersji litograficznej.

Choć krytycy będący fanami jego twórczości regularnie stawiali go w opozycji do niechętnie przyjmowanej awangardy, doceniali jego odporność na "tymczasowe mody" i zauważali jego krytyczne nastawienie do rzeczywistości, którego brakowało apolitycznej neoawangardzie, Duda-Gracz od początku przez władze był raczej dopieszczany niż tępiony. Już w 1977 roku otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi. W 1984 roku reprezentował Polskę na Biennale w Wenecji. Przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. W maju 2001 roku Aleksander i Jolanta Kwaśniewscy uroczyście otwierali wystawę "Jerzy Duda-Gracz - Wiosna" w Pałacu Prezydenckim. Wielką retrospektywę w Katowicach z pompą otwierał prezydent miasta ramię w ramię z biskupem, została nawet poświęcona.

W czasie stanu wojennego zaszył się w klasztorze paulinów w Częstochowie, gdzie zaczął malować "Drogę Krzyżową". Ze względu na rozbieżności z tradycyjną ikonografią i przepełniającą cykl groteskę zakonnicy w większości odnosili się do niego niechętnie. Po transformacji ustrojowej powracał do religijnej ikonografii kilkukrotnie. Najbardziej monumentalny cykl, "Golgotę jasnogórską", eksponowaną do dziś w klasztorze, namalował w latach 2000-2001. Bardziej stonowany, mniej karykaturalny cykl zyskał akceptację paulinów. Seria liczy łącznie nie czternaście, a osiemnaście obrazów – artysta sceny męki uzupełnił o dodatkowe sceny: "Zmartwychwstanie", "Tomasza", "Galileę" i "Wniebowstąpienie".

Choć zamieszkał w klasztorze, Duda-Gracz podczas stanu wojennego wyłamał się ze środowiskowego bojkotu państwowych instytucji i organizował wystawy. Przyjął również zaproszenie władz do współtworzenia nowego Związku Polskich Artystów Malarzy i Grafików, utworzonego w miejsce zlikwidowanego (a później wskrzeszonego) Związku Polskich Artystów Plastyków. Zarzuty o kolaborację skwitował ironicznym autoporteretem z 1982 roku "Ora et colabora". Na oczy naciągniętą ma czapkę z partyjnej "trybuny robotniczej", na piersi wpięte w wymięty podkoszulek ordery, a na szyi krzyż.

Serie obrazów związanych bezpośrednio z przemianami politycznymi zakończył wyrazem rozczarowania kształtem potransformacyjnego pejzażu, obrazem "I co dalej, najmilsza moja, jedyna?". Stwierdził, że "żegna się z publicystyką, bo przeszły mu już naiwne pasje poprawiania świata". Skupił się na Polsce powiatowej, portretowaniu życia prowincji. Obok nich powstał też jeden z jego najbardziej znanych cykli – "Chopinowi". To także jedna z najobszerniejszych serii, licząca ponad 300 płócien.

Choć sam coraz lepiej odnajdywał się w kolejnych politycznych konfiguracjach, zżymał się na tych, którzy dostosowywali się do nowej sytuacji radykalnie przemeblowując swój światopogląd. Oblicze polskiej transformacji komentował obrazem "Polska szkoła jazdy – farbowanym lisom". Na ramionach dzierżącego wielki, łopoczący sztandar Solidarności zabiedzonego robotnika zasiada w nim przedstawicielka podstawowego typu ludzkiego w twórczości Dudy-Gracza – otyła kobieta, choć w tym przypadku jej genderowa tożsamość została nieco zatarta. Na piersi eksponuje krzyż, jedną ręką muska drzewiec sztandaru, w drugiej wciąż jednak dzierżąc czerwoną książeczkę.

Związany był przede wszystkim z Katowicami, ale gdy tylko mógł, uciekał do mniejszych miasteczek, na prowincję, gdzie malował najchętniej. Do Kamionu czy Łagowa. Tam też, podczas jednego z łagowski plenerów, zmarł niespodziewanie podczas snu 5 listopada 2004 roku, nie kończąc monumentalnie zakrojonego cyklu chopinowskiego.

Wybrane wystawy indywidualne:

2017 - "Remanenty", BWA - Galeria Zamojska, Zamość

2016 - "Duda Gracz 75", CSW Znaki Czasu, Toruń

2005 - "Chopinowi”, Teatr Wielki, Warszawa

1997 - "Jerzy Duda Gracz - Malarstwo", Biuro Wystaw Artystycznych, Ostrowiec Świętokrzyski

1993 - "Duda Gracz w Teatrze", Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego, Katowice

1989 - "Malarstwo Jerzego Dudy Gracza", BWA Sieradz

1987 - "Obrazy jurajskie - malarstwo Jerzego Dudy Gracza", Instytut Kultury Polskiej, Wiedeń

1985 - "Indywidualna Wystawa obrazów z lat 1968-1984", Zachęta, Warszawa

1984 - 41. Międzynarodowe Biennale Sztuki, Wenecja

1981 - "Jerzy Duda Gracz - wystawa obrazów", BWA, Bydgoszcz

1971 - "Wystawa obrazów i rysunków", Biuro Wystaw Artystycznych, Katowice

Wybrane wystawy zbiorowe:

2000 - "Osobni", Muzeum Śląskie, Katowice

1986 - "Życie Ludzi – Los Ziemi", Zachęta, Warszawa

1984 - "Malarstwo Polskie XX wieku", Muzeum Narodowe w Krakowie

1979 - "Polaków Portret Własny", Muzeum Narodowe w Krakowie

1978 - "Kultura Ludowa. Kultura Narodowa”, Zachęta, Warszawa