Zakazane piosenki z wiedzy o społeczeństwie, czyli historia polskiego hip-hopu w 60 płytach (część druga)

leszek-eldo-kazmiercza-fot-robert-gardzinski-forum-0429763259.jpg, default, Leszek "Eldo" Kaźmierczak, 2008, fot. Robert Gardziński / Forum., center, #000000

#muzyka

Polski hip-hop był muzyką ulicy, bezkompromisową. Na początku wielu odbierało raperów jako spadkobierców punkowców – niezależnych i antysystemowych. Jednak zarówno punk rock, jak i hip-hop ostatecznie uległy komercjalizacji.

(Uwaga, tekst zawiera brzydkie wyrazy)

W pierwszej dekadzie XXI wieku coraz więcej raperów zaczynało nawijać o pieniądzach. Powstawały pierwsze niezależne wytwórnie, które najczęściej produkowały też swoje serie odzieżowe. Hip-hop stawał się normalną ścieżką kariery.

Tworzenie rapu zawsze uchodziło za łatwe zadanie, wystarczyło mieć komputer i mikrofon. Upowszechnienie się internetu i nagrywarek CD jeszcze bardziej zdemokratyzowało ten gatunek. Teraz prawie każdy mógł nagrać swoją płytę. W 2003 roku powstał MySpace, nieistniejący już portal, na którym raperzy i producenci mogli pokazywać swoje nagrania całemu światu.

Ania Sool ‎– Sool W Twoim Oku (2002)

Wikipedia wymienia siedem polskich raperek. Dla porównania – raperów jest 253. Oczywiście, popularna internetowa encyklopedia nie prowadzi dokładnego spisu Polaków parających się hip-hopem, ale te liczby bardzo dobrze pokazują dotkliwy brak kobiet w polskim rapie. Skąd biorą się te dysproporcje? Prawdopodobnie najbardziej dojmującym powodem tego stanu rzeczy jest seksizm obecny w polskim rapie. Nawet sympatyczny maturzysta Mata, kreowany przez media na nową twarz polskiego hip-hopu, nazywa w tekstach swoje koleżanki "sukami". Z kolei obecny od 20 lat na scenie Pih mówi w wywiadach, że "szowinistyczny rap też powinien istnieć".

Rozmawiając ostatnio z Miłym ATZ zapytałem go, jak zaczynał rapować. Powiedział, że na jego osiedlu było już z dwóch chłopaków, którzy rapowali – świadomość tego, że robią to inni, pomogła mu rozwijać swoją pasję. Rapujących dziewczyn z osiedla nie spotyka się tak często, a początkujące raperki spotykają się z obrzydliwymi seksistowskimi komentarzami. Albo opiniami w stylu "nawet dobrze rapuje jak na dziewczynę", które choć mają być komplementem, mówią więcej o nadawcy takiego komunikatu.

Jestem sool, sprawiam ból jak prawdziwa bestia,
Moja sugestia dla rapujących panien,
Róbmy tak by facetom założyć kaganiec,
Bo nasze rapowanie trzeba postrzegać tak samo,
MC to nie płeć – MC to miano.

Ania Sool – "Pokażmy dobry rap"

"Sool W Twoim Oku" to chyba najbardziej znany polski nielegal nagrany przez kobietę; swoją drogą kontrakty z wytwórniami dla kobiet do dzisiaj stanowią rzadkość. Bardzo oszczędnym i amatorskim beatom towarzyszy zadziorne, ale melodyjne i śpiewne flow. Były to czasy przed auto-tune'em, więc raperzy zazwyczaj unikali wszelkich śpiewanych fragmentów (albo niemiłosiernie fałszowali). Płyta Sool przepełniona jest energią soulu i r&b, chociaż trzyma się bardzo blisko hip-hopowej konwencji.

O czym śpiewa Sool? Przede wszystkim o tym, jak to jest być rapującą kobietą. Życie wewnętrzne chłopaka siedzącego na murku zostało przez polski rap doskonale opisane. Wiemy też wszystko o chłopackich spacerach, wspólnym jaraniu dżointów, rymowaniu pod blokiem, trudnościach z zarobieniem pieniędzy, przykrościach związanych ze spotkaniami z funkcjonariuszami policji. Kobiety były co najwyżej matkami, matkami dzieci spłodzonych przez raperów i osobami dopuszczającymi się zdrady. Kobiece doświadczenia w polskim rapie to zupełna terra incognita.

Jedną z najbardziej znanych piosenek Ani Sool była "Aborcja" ("Nie dajmy im ingerować w tę kwestię/ To nasze życie, nasze ciała, nasz głos w proteście"). Kilka lat później nagrała piosenkę "Jestem mamą" ("Czuję bluesa, choć to czasem baby blues/ Nie osłodzi tego nawet program 500+").

_{(Filip Lech)}

Eis – Gdzie jest Eis? (2003)

Ponoć płyta miała pierwotnie nosić tytuł "Napad na bauns" albo "W szponach melanżu". Ostateczny tytuł, zdecydowanie lepszy, okazał się zarazem proroczy – Eis po swojej pierwszej solówce (nagranej w klasie maturalnej) pożegnał się z rapem, a fanom zostało wypisywanie na forach: "Gdzie jest Eis?".

Zapowiadał buńczucznie: "Yo, jestem w tym, żeby zmienić grę chłopaku, to jest mój czas". Zmienił, ale post factum. W swoim czasie sprzedało się siedem tysięcy sztuk nakładu, za to w kolejnej dekadzie do inspiracji Eisem będzie się przyznawał co drugi młody raper. Sam zainteresowany mówił w rozmowie z Marcinem Flintem: "Pamiętam, że nie chciałem być dorosłym raperem. Miałem świadomość, jak to może wyglądać. […] Z samego nagrywania jest jednak korzyść, bo dzięki temu mam pod ręką zapis stanu mojego umysłu z okresu dojrzewania".

To płyta na pewno nowatorska z kilku przyczyn: poruszanych tematów (o tym niżej), produkcji, która daleko wykraczała poza sztampę (odpowiedzialni za nią byli m.in. Korzeń, Kociołek, O.S.T.R., Noon i Praktik) i idącego obok bitu, bezczelnego stylu nawijania głównego bohatera. Choć szczerze mówiąc, nigdy w pełni nie załapałem, czemu ta płyta cieszy się aż takim kultem, tak jak nigdy nie zrozumiałem, czemu poprzedzające ją "Poszło w biznes" duetu Elemer (dawniej Liga Młodych Rozbójników, czyli Eis i producent Dena) miało tak chłodny odbiór – mnie zawsze bawiło to groteskowe i małolackie wyobrażenie o bogactwie. Na solowej płycie Eisa mowa jest głównie o hajsie realnym, a właściwie chęci jego zdobycia: "zarobię milion przed trzydziestką / albo spalę się i zdechnę na pensji w jakimś Tesco z całą resztą". Albo:

Yo, ty też zrób to ziom
Czeka na nas więcej
Niż ten pieprzony tysiak brutto
Dzisiaj sam wybierasz
Możesz jak co drugi typ
Siedzieć w domu i oglądać Big Brothera

Eis – "Teraz albo nigdy"

Trafnie ten materialny i aspirujący klimat płyty podsumował recenzent "Klanu":

Eis jest głodny sukcesu, głodny rymów, głodny hajsu. A jak mówiono o bokserach w latach Wielkiego Kryzysu, "na pusty żołądek najlepiej się walczy". Eis ma wiarę w zwycięstwo. Tę płytę charakteryzuje przede wszystkim optymizm. Wiara we własne siły, w swoją wartość. Inspiruje do konstruktywnego działania, do pokonywania trudności. Do walki o swoje miejsce w tej pojebanej kapitalistycznej rzeczywistości.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Kidd/Faczyński – Pansofia (2004)

Jeśli "Polepione dźwięki" Fisza miały szansę pokazać początkującym entuzjastom hip-hopu jego mniej uliczne oblicze, Kidd i Faczyński wraz z netlabelem skwer.org zabrali ich na wycieczkę niemal po całym hip-hopowym uniwersum. Liryczne, narracyjne umiejętności Kidda to rzecz niepodważalna, podobnie jak charakterystyczna dla niego umiejętność żonglowania kontekstami, metaforami, nawiązaniami i zdolność do łączenia brutalnych w swej istocie spostrzeżeń z ponadprzeciętną wrażliwością oraz lekkością składania rymów.

"Pansofia" to dla mnie album wyjątkowy i najważniejszy – między innymi ze względu na szczerość, unoszący się nad nią etos DIY oraz świadomą rezygnację z bujania się w oficjalnym nurcie. Kidd działa z ukrycia, od lat poruszając się na obrzeżach polskiej sceny – to niesamowite, że zajmując taką pozycję, udaje mu się jednocześnie tworzyć jej serce. Gdybym więc miała powiedzieć, jaki jest mój ulubiony styl, jeśli mowa o rodzimych MCs, bez wahania odpowiedziałabym: "styl syberyjskiej kuny lotnej". No a poza tym, "Nana była w Niemczech, a w Polsce jest UMC" – czy ktoś inny mógłby w jednym błyskotliwym zdaniu ująć całe to rapsowe zamieszanie w Polsce pierwszej połowy XXI wieku?

_{(Emilia Stachowska)}

POE – Szum Rodzi Hałas (2005)

POE, czyli Projekt Ostry Emade. O.S.T.R. to jedna z najbardziej rozpoznawalnych twarzy naszej hip-hopowej sceny. Łódzki raper nie okazał się być Ostatnią Szansą Tego Rapu – wręcz przeciwnie – pomógł mu się rozwinąć. Zadecydował o tym przede wszystkim charyzmatyczny głos w połączeniu ze swobodą językową i upodobaniem do gier słownych. Niektóre z nich były wychwalane, inne – głównie te późniejsze – ostro krytykowane. Łatwo można zapomnieć o tym, że O.S.T.R. jest też producentem muzycznym (produkował m.in. utwory Eisa, Tedego, Sariusa i Quebonafide). Myślę, że te umiejętności pomogły mu w pomysłowym zmienianiu swojego flow pod bardzo różnorodne beaty. Szczególnie w momentach takich, jak jego muzyczne spotkania z Emade, czyli Piotrem Waglewskim.

"Szum Rodzi Hałas" jest po prostu świetnym albumem. Produkcje Emade z jednej strony opierają się na prostych pętlach (fundament brzmienia pierwszych płyt O.S.T.R.), ale nie brakuje tam wielu detali i precyzji w łączeniu dźwięków syntezatorów, gitar i efektów. Wypracowany przez Emade blend do tej pory jest jednym z większych osiągnięć polskiej beatowej sceny – w czasach premiery był idealnym pomostem między hip-hopową tradycją a współczesnymi trendami pojawiającymi się na europejskiej scenie. Bitem do "Muszę stąd odejść" nie pogardziłby pewnie Roots Manuva. Nawijki Ostrego są luźnym miejskim bragga z chwytliwymi punchami ("Pozdrowienia dla frajerów – Środkowym palcem") i specyficznym poczuciem humoru ("Pozdrawiam wszystkich, którzy gubią portfele w Warszawie!"). Warto zwrócić uwagę na "Korale", gdzie przestrzeń została całkowicie oddana wokalistce Izie Kowalewskiej. Emade przepuścił jej wokal przez flanger (efekt gitarowy wywołujący "kosmiczne" brzmienie) i stworzył jedną z bardziej ponadczasowych produkcji w swojej karierze.

_{(Magda Staniszewska)}

Smarki Smark – Najebawszy EP (2005)

Dla polskiej sceny hip-hopowej wydawnictwo ważne, nie tylko z sentymentu. Smarki tak zmobilizował swoich fanów, że w 2013 roku w Gorzowie Wielkopolskim zawiesili billboard – "Smarki, dzięki za winyle, ale co z Brudnymi? Wielkie pozdrowienia i pamiętaj, że cały czas czeka(my) – SLG". SLG to społeczność hip-hopowego forum internetowego Ślizg, Brudne to formacja Brudne Serca, w której zadebiutował Smarki Smark. Raper, któremu nikt nie odbierze wyjątkowości.

Chodzi o to, że wydając "Najebawszy" – najsłynniejszy nielegal (płyta wydana w niezależnym obiegu – przyp. red) w historii polskiego rapu – Smarki opuścił scenę, przynajmniej jako artysta solowy. W tekstach podkreślał, że nigdy nie chciał być jej "oficjalną" częścią. Jednym z najbardziej kultowych utworów Smarkiego stał się "Kawałek o pieniądzach", z którego pochodzi wers "Promocje i koncert? nie mam czasu dzisiaj / bo wolę mocny koncept, Heinekena i spliffa". Kto by nie wolał? Miał 20 lat i ogromny luz.

Nagrywał w czasach, w których polski hip-hop podupadał. Świadomy wszystkiego, co się dzieje, rzucił polskiemu hip-hopowi "Najebawszy" będące hołdem dla dotychczasowego dorobku gatunku. Followupów nie idzie tu zliczyć. Kixnare oprawił to beatami hołdującymi klasycznym brzmieniom.

W 2020 roku świat przypomniał sobie o Smarkim: Quebonafide na swojej płycie "Romantic Psycho" dograł swoje zwrotki do wcześniej niepublikowanego utworu "Kocham, pozdrawiam". Czy dożyjemy powrotu gorzowskiego rapera?

_{(Magda Staniszewska)}

Dinal – W strefie jarania i w strefie rymowania (2006)

Druga płyta opolskiego składu to wespół z "Najebawszy" Smarkiego pretendent do tytułu najdroższego nielegalu w historii polskiego hip-hopu. Gdy pisałem ten tekst, na portalach aukcyjnych było kilka sztuk winylowego wydawnictwa w przedziale cenowym od ośmiuset złotych do trzystu euro – nie zdziwiłbym się, gdyby łącznie to było więcej niż członkowie Dinala zarobili na rapie podczas 10 lat działalności grupy.

Ze Smarkim łączy ich więcej: choćby obsesyjne upodobanie do followupów, w szczególności do klasycznych numerów z lat 1997-2002, które opisywaliśmy w pierwszej części. Już przecież sam tytuł jest cytatem z "Wolę się nastukać" Molesty. Intertekstualny gąszcz, który tu kreują, zawstydziłby niejednego ponowoczesnego literata.

"Nikt nie chciał nas wydać na legalu, bo nie nalegałem ani nie grałem chłamu". Jakoś tak już jest, że nieodłącznym elementem najlepszych płyt polskiego rapu są opowieści o rozczarowaniu rapem i narzekanie na beznadziejny poziom krajowej sceny en masse. Nikt jednak nie robił tego z taką finezją i humorem jak Pan Wankz, bo w ogóle mało kto był tak biegły w sztuce składania rymów jak on. Leniwe flow, wersy składane jakby od niechcenia tylko potęgują ten efekt. Także dwaj wspomagający go lirycznie producenci, Urb i Mejdej, nie są z pierwszej łapanki, a ich bity to sama słodycz.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Eldo – Człowiek, który chciał ukraść alfabet (2006)

Leszek Kaźmierczak, czyli Eldo, zawsze był jedną z najważniejszych postaci w polskim rapie. Traktowano go jednak z pewnym dystansem, trochę jak dziwaka. Może dlatego, że jest jednym z najbardziej rozpoetyzowanych polskich raperów? A może wrażenie inności wzbudzało to, że przeszedł na islam? W wywiadach mówił, że kiedy zaczynał interesować się rapem, często szukał artystów, którzy też są muzułmanami (wielu amerykańskich raperów wyznaje islam, począwszy od Rakima przez Busta Rhymesa po Ice Cube'a) i ma to wpływ na jego muzykę. Swoją drogą, Eldo nie jest jedynym muzułmaninem w polskim rapie – islam wyznaje też m.in. Włodi z Molesty i Red, autor bardzo ciekawej płyty inspirowanej brzmieniem arabskiej muzyki "Al-Hub".

"Człowiek, który chciał ukraść alfabet" to zdecydowanie najciekawiej wyprodukowana płyta Eldoki. Poprzedzająca ją "Eternia", wyprodukowana m.in. przez Ajrona i Webbera, brzmiała jak imitacja "Świateł miasta" Grammatika, brakowało jej świeżości. To świetna płyta, znam na pamięć chyba każdy tekst, ale pod względem muzycznym jest świadectwem pewnego zastoju typowego dla polskiego rapu – producenci próbują kopiować sprawdzone patenty, nie dodając zbyt wiele od siebie. Słuchacze przyzwyczajają się do takiej muzyki i kolejne pokolenia producentów spotykają się z oporem, kiedy próbują wprowadzić do swojego brzmienia coś naprawdę nowego. Inna sprawa, że Tomasz Twardowski i Jan Porębski, czyli duet Bitnix odpowiedzialny za produkcję "Człowieka...", nie zaproponowali niczego strasznie nowatorskiego, wręcz przeciwnie. Opierając się na jazzowym i funkowym brzmieniu, pulsującym i zazwyczaj leniwym groovie, stworzyli lekko ospałą, bardzo wyluzowaną atmosferę (chociaż są tu też momenty bardziej niepokojące). Przyczynili się do tego zaproszeni do kilku utworów muzycy: basista jazzowy Krzysztof Ścierański, Piotr Zabrodzki, na gramofonach Daniel Drumz. Są tu też nawiązania do – jak mówiono na początku XXI wieku – nowych brzmień, czyli muzyki elektronicznej, ale te fragmenty nie zestarzały się zbyt dobrze.

Są tu też świetne ficzeringi: Smarki Smark, Jimson, Emil Blef, wokalista ragga Mista Pita i soulowa śpiewaczka Wiosna. A o czym śpiewa Eldoka? O swoich podróżach, przemyśleniach, lekturach, języku polskim, mijającym czasie. Z rzadka o rapie.

Wiesz? chciałbym umieć pisać o miłości jak Neruda
Umieć ciepło opisywać ludzi jak Hrabal
Ja wolę pisząc jednak grzebać się w brudach
Ten styl, wiem, że będę robił to nadal
Niekompletny świat, trochę się boję
Że mój plan może się skończyć fiaskiem

Eldo – "Popołudnie pisarza (sens)"

_{(Filip Lech)}

Grupa KOT – KOT (2006)

Pisząc o "Zabrudzonym garniturze" Etamskiego, będę wspominała o muzyce, która jedną nogą stoi na scenie koncertowej, drugą zaś w galerii sztuki – trzeci album poznańskiej Grupy KOT jest tego kolejnym przykładem, zresztą nie tylko z powodu rysowanych pisakiem partytur. Nie da się zaprzeczyć, że podłożem całego przedsięwzięcia jest rap, choć traktowany bardzo umownie, bo całość zdecydowanie zmierza w stronę performansu, nie będąc do końca zjawiskiem wyłącznie muzycznym. Poza tym, KOT to Wojciech Bąkowski, Konrad Smoleński i Piotr Bosacki, czyli artyści realizujący się przede wszystkim na polu sztuk audiowizualnych, a ich wspólny projekt traktować należy jako kolejny eksperyment właśnie z tego obszaru.

KOT by Wojciech Bąkowski

Pomimo to, na tzw. "Szarym Kocie", nazywam tak od koloru okładki, słychać hip-hopowy dryg i podwórkową zadziorność, która ujawnia się np. w "Krzakach bandy" czy "Bombardującym pluciu”, a którą kojarzyć można też z projektu Czykita. Oprócz tego, mamy tu kasetowo-magnetofonowe podkłady, dzięki którym nad całością roztacza się mroczna aura, bazująca na przeszywającej na wskroś nostalgii. Nostalgii, która przypomina o tym paraliżującym poczuciu samotności i bezradności, kiedy to w podblokowych realiach młody człowiek był zdany tylko na siebie i jedyne, co mógł, to nawoływać: "kundelku, ujadaj perełko, rób piekło, oni w porządku nie są, zjedz ich na mięso".

(Emilia Stachowska)

Kixnare – Class of 90’s (2007)

Miłość Kixnare’a do hip-hopu to jedna z najszczerszych i najzdrowszych relacji z tym gatunkiem na polskiej scenie. Pochodzący z Częstochowy producent i didżej kleił bity dla raperów takich jak Smarki Smark, Grammatik czy Tetris. Otwarta głowa pozwoliła mu na rozwinięcie stylu, który po 2010 roku czerpał garściami z elektroniki. Nie przestał nawiązywać do hip-hopu, ale w swojej twórczości unikał sztywnych podziałów gatunkowych. Dzisiaj kojarzony jest nie tylko z hip-hopem, ale i muzyką klubową.

"Class of 90’s’" dzisiaj jawi się jako świetnie podsumowanie hip-hopowego rozdziału jego twórczości. Tym zestawem autorskich remiksów Kixnare złożył hołd brzmieniu, które go ukształtowało. Sięgnął po acapelle ikonicznych amerykańskich artystów i składów, takich jak NAS, A Tribe Called Quest czy Digable Planets i osadził je w autorskich produkcjach, zabierających nas w beatowy świat soulu, jazzu i R’n’B (czyli hip-hopowych fundamentów). Niektóre z tych remiksów brzmią lepiej niż oryginały.

_{(Magda Staniszewska)}

Bosski Roman & Piero – Krak (2007)

W historii polskiego rapu znajdziemy setki ciekawie i nieszablonowo wyprodukowanych płyt, ale wszystkie one są dość konserwatywne w swoim przywiązaniu do rapowej konwencji. Stronią od eksperymentów – przede wszystkim rytmicznych. Wyraźny i prosty beat jest podstawą, rzadko próbuje się go złamać. Albo całkowicie zrezygnować z melodii i rapować na ambientowych plamach dźwięku. Nawet trudno to sobie wyobrazić... W zamieszczonej w "Klanie" recenzji płyty, którą Piero z pewnością znał bardzo dobrze, "Boy in da Corner", Igor Pudło – tak, ten ze Skalpela – napisał: "U nas nie może powstać chyba nic tak oryginalnego".

"Krak" mógł być zapowiedzią muzycznej rewolucji w polskim hip-hopie. Znany z krakowskiej Firmy Bosski i jego producent Piero pragnęli trochę przewietrzyć rapową scenę, odświeżyć jej brzmienie o nowe prądy muzyczne – przede wszystkim o grime, który zawładnął wtedy Wyspami Brytyjskimi, ale i o jamajski dancehall, połamany drum and bass i stare dobre techno. Raper opowiadał w wywiadach, że jest otwarty na wszystkie style, byleby odróżnić tandetę od kiczu – "Dicho techno na podmiejskich imprezach od prawdziwie głębokich brzmień". Na surowym beacie w kawałku "Tego nie było", utrzymanym w przyspieszonym, ale nieregularnym marszowym tempie znanym z jamajskich produkcji, Bosski nawijał:

"Nie płyniemy z prądem, z martwymi rybami/ Kopiemy prądem, beatami, wokalami/ Jedziemy do przodu z eksperymentami - krakowskiego stylu jesteśmy ekspertami (…) Polska żyje standardami i właśnie dlatego/ Zamiast coś dobrego, ciągle padaka kolego/ Polski hip-hop to zwykła żenada".

Była to jedna z pierwszych poważnych produkcji Piera, wcześniej obecnego na rapowej scenie jako MC. Podobno "Krak" powstał w ciągu trzech miesięcy – to pewnie dzięki temu brzmi naprawdę dobrze. Krakowski producent świetnie oddał charakter brytyjskiego brzmienia, które rozkwitało w nielegalnych radiostacjach i które często opiera się na jednej chwytliwej pętli, jest lekko koślawe i niedopracowane. Słychać tu zestaw brzmień typowych dla wczesnej grime'owej wyobraźni – skrzypiące partie instrumentów smyczkowych, orientalne instrumenty, syreny, wyjęte z kontekstu wokale, sample przypominające odgłosy zwierząt i maszyn. Wyspiarski sound przełamany jest pewną słowiańską dosłownością, połamane rytmy czasami zalewane są transową rąbanką. Pasuje to do flow Bosskiego, który przecież nie ma w sobie ani krzty luzu londyńskich przedmieść – reprezentant Firmy nawija jednostajnie, miarowo.

Na płycie przeważa lżejsza tematyka – imprezowa, uliczna, antypolicyjna oraz propagowanie życia na 100 procent. Nie zabrakło tu poważniejszych rozważań na temat istoty człowieka, a nawet Boga i wiary ("Kto twym Bogiem" z gościnnym udziałem Sokoła). Właściwie nie powinno to dziwić, Bosski Roman w opisie swojego konta na nieistniejącym już portalu muzyczno-społecznościowym MySpace zaznaczał: "Jeśli chodzi o edukację, walczę wciąż o wykształcenie na UJ – kierunek Religioznawstwo". Współzałożyciel firmy odzieżowej JP wydał pięć płyt z serii "Krak", ale nie wzbudziły one większego zainteresowania słuchaczy. Brakowało im świeżości pierwszej części, ale nadal były ciekawe (szczególnie dwójka, jamajska i jeszcze bardziej uduchowiona).

Zainteresowanie grimem powróciło w Polsce dopiero w produkcjach Wuzeta w połowie drugiej dekady XXI wieku. W 2020 rok Miły ATZ wydał płytę inspirowaną brytyjskimi brzmieniami w wytwórni głównego nurtu – polskim oddziale Def Jem. Czy po ponad dekadzie polska scena pozwoli sobie na trochę oddechu i taniec, który nie ogranicza się tylko do jednostajnego machania rękami?

_{(Filip Lech)}

Łona i Webber – Absurd i nonsens (2007)

Z Łoną jest tak, że co zarapuje, można to zapisać w zeszycie z kozackimi cytatami. I jasne, "Absurd i nonsens" to nie pierwszy tego przykład, bo pod tym względem wyróżniały się już "Koniec żartów" oraz "Nic dziwnego", ale płyta ta stanowi z jednej strony potwierdzenie błyskotliwości i wysokiej formy rapera, z drugiej zaś – Webber proponuje nieco inne brzmienie niż dwie poprzednie. Już nie tylko bazujące na dorobku złotej ery i jazzujących samplach, ale poszukujące inspiracji też w nowszych nurtach. Poza tym, niemało tu eksperymentu, czego przykładem może być abstrakcyjny bit w "Hańba, Barbarzyńcy", albo pulsujący, choć przy tym monotonny podkład w "Gdańsk-Szczecin". Przełom wprowadzony został jednak subtelnie, a całość jest po prostu ciekawa i… schludna.

Oczywiście, nie da się pisać o Łonie, nie wspominając o tekstach, bo to one są tu najważniejsze – nikt inny nie umie tak bawić się słowem i formą, za pomocą lekkiego flow nierzadko omawiając niezbyt lekkie tematy. Łona to piekielnie bystry obserwator, a przy tym raper, który nie wybiera się w daleką podróż, szukając pomysłów na tekst. Przykład? Niech będzie "Ą, Ę", no bo:

Prosze ciebie, wiem, ze masz gie gie i klikasz biegle
Zintegrowany z kompem jakbys byl podpiety przez USB
Wiesz, gdzie wcisnac, zeby blysnac na forum
I przylaczyc swoj glos do jakiegos choru
Ja to doceniam jak potrafie, ze choc porzuciles papier
To w Outlooku kultywujesz epistolografie
I cieszy mnie to, ze wysoko mierzysz
Chociaz radosc przycmiewa to, ze zaraz sobie wylamie jezyk
Slowa pozwalaja na doslownosc
Ale jesli chodzi o polskie znaki to gowno
Ja na chlodno juz pare razy probowalem
Odnalezc sie i opanowac ten dialekt
Lecz chowam sie dalej, nie wiem jak to ogarnac mozna
Wiec mam do ciebie malutenka prosba
Badz czlowiekiem laskawym tak
I od czasu do czasu wcisnij prawy alt.
Łona i Webber – "Ą, Ę"

Nie da się zaprzeczyć – znakiem rozpoznawczym Łony jest szacunek do słowa, bo – jak sam zaznacza w "Promomixie" – "właśnie włącza się w to i goni go czas, toteż nie za bardzo może trwonić go dla historii bez dna". Proste.

_{(Emilia Stachowska)}

Sokół i Pono – TPWC (Teraz Pieniądz W Cenie) (2007)

Wspólna płyta dwóch klasyków polskiego hip-hopu, założycieli Zip Składu – Wojtka "Sokoła" Sosnowskiego i Rafała "Pono" Poniedzielskiego. Poznali się już w liceum plastycznym, gdzie miłość do graffiti przerodziła się w końcu w robienie muzyki. Tytuł płyty to nawiązanie do dawnych działań warszawskich raperów, ich pierwszy projekt nazywał się Trzecie Pokolenie Warszawskiej Colendy. W książce "Antologia polskiego rapu" Sokół mówił:

Wydanie "Teraz pieniądz w cenie" to był bez wątpienia przełom. To było niewyobrażalne dla moich odbiorców i hermetycznej ulicy, że nagrywamy remiks z Tedem, że nazywamy album tak, a nie inaczej, zaś we wnętrzu okładki opieramy się o stos monet, że nagrywamy "W aucie" oraz "Uderz w puchara".

Dwóch zipów zrezygnowało z klasycznego ulicznego brzmienia, tworząc płytę bardzo eklektyczną i elektroniczną. Czasami eksperymentującą, ale przede wszystkim wiksiarską, przepełnioną tłustymi, inspirowanymi dubstepowym wobblem beatami. Najciekawszymi pod względem brzmieniowym utworami są brzmiące jak ejtisowy rock "Jedno słowo" (później podobną stylistykę rozwinie Steez z PRO8L3M-u) i "Mogłoby Być Tak na Zawsze" z beatem, którego brzmienie przywodzi na myśl zmultiplikowaną elektronicznie mandolinę.

Największymi przebojem płyty były imprezowe piosenki "Uderz w Puchara" i "Będę Brał Cię w Aucie", które jeszcze przez wiele lat były wakacyjnymi hitami i stały się jednym z symboli hip-hopowej komercji. W tej drugiej wystąpił Piotr Fronczewski pod postacią Franka Kimono – pastisz muzyki disco ożył ponownie.

A o czym śpiewają Sokół i Pono na swoim albumie? Połowa płyty to piosenki o pieniądzach i couchingowe prawdy o życiu w stylu: "Każdą porażkę obracam w sukces". Druga połowa to erotyczne opowieści Sokoła – o nich lepiej zapomnieć. Gdzieś pomiędzy zawieruszył się pansłowiański utwór "Nie lekceważ nas", chyba najbardziej międzynarodowy utwór w historii polskiego rapu – pojawiają się tu raperzy i raperki ze Słowacji, Ukrainy, Białorusi, Chorwacji, Macedonii, Białorusi, Słowenii, Czech, Rosji, Bośni i Serbii. To nie tylko pierwszy przed Don Guralesko i Donatanem wyraz uwielbienia dla słowiańszczyzny, ale też akcja promocyjna ubrań Sokoła – wzoru "Straight Slavic Flavour" z marki Prosto.

_{(Filip Lech)}

Roszja i Lu – Przez Ścianę (2008)

Roszja i Lu to skok w stronę wrocławskiego podziemia. Wcześniej nagrywali jako Sfond Sqnksa. W 2001 roku wypuścili pierwsze wspólne wydawnictwo, "Obawę Przed Potem". Ich neo-funkowe spotkanie to niezobowiązująca pochwała przyjemności. Tytuły, które budują tę konwencję, dodatkowo podkreślają, że to muzyka powstała w intencji dobrej zabawy – zaczynając od nazwy składu, przez nazwę albumu po "Grill Na Dziauce" czy "Funkuj Ich Od Tyuuu (Szypka Miłość)". To fajna pocztówka z czasów, kiedy miejskie życie wybrzmiewało funkiem i luzem.

Siedem lat później ukazało się "Przez ścianę", już dojrzalsza wycieczka w stronę ich ukochanego gatunku. Na tym wydawnictwie funk jest nieco kwaśniejszy i – tak jak teksty – bardziej egzystencjalny. Roszja dalej nie wpisuje się w tradycyjne rapowe ramy. Jego teksty są gawędziarskie; nie nawija do słuchacza, tylko go zagaduje, jakby był konferansjerem. Jego flow to kwintesencja chilloutu, codziennej niespieszności. Już na początku proponuje publiczności figurę "klucza do zagadki dnia powszedniego" przy dźwiękach energetyzującej gitary basowej i zawodzących trąbek. Frazy takie jak "Jasna Hallera!" przypominają o tym, że ta historia dzieje się we Wrocławiu. To "jazzowy swing w zadymionej kawiarence". Słychać, że chłopaki świetnie się rozumieją, a produkcje Lu uzupełniają i niosą te teksty na synkopowanym groovie.

_{(Magda Staniszewska)}

Etam Etamski – Zabrudzony garnitur (2008)

Przemysław Jankowiak dzisiaj znany jest pod pseudonimem 1988 i kojarzony z duetem Syny, choć coraz większą uwagą cieszy się również jego solowa twórczość. Co prawda tegoroczna EP-ka "Ring The Alarm" mocno nawiązuje do brytyjskich brzmień elektronicznych, ale nadal nie brak tu odniesień do hip-hopu, który 1988 ogarniał na długo przed pojawieniem się Synów, właśnie pod pseudonimem Etam Etamski. Poza tym, ogarniał je w bardzo ciekawy sposób, proponując zgrzytliwe, chaotyczne, szalone brzmienie inspirowane m.in. dadaizmem – zarówno w odniesieniu do dźwięków, jak i tekstów ("Nie gadaj tyle, bo zjedzą cię motyle, a na Polsacie jest za dużo reklam" lub bardziej dosłowne: "Pięść, łokieć, kolano but; kamień, szyba, ręka i rzut / To nie chuligani, to idzie awangarda – kolejny piękny krok myśli dada").

Zresztą te dziwaczne, powykręcane rapsy były wówczas domeną Qulturapu, bo poza "Zabrudzonym garniturem" w katalogu labelu znajdziecie równie nietypowe i igrające z konwencją wydawnictwa, m.in. od Napszykłat czy Niwei. Jeśli więc na przełomie lat zerowych i dziesiątych XXI wieku istniało jakieś podziemie abstrakcyjnego rapu, który równie dobrze sprawdziłby się na koncertach, co w galeriach sztuki, Qulturap był jego zagłębiem, a “Zabrudzony garnitur” najlepszym jego przykładem, na dodatek z naprawdę nietuzinkowymi postaciami na ficzeringach (Dany Tego i WuEsBe, czyli Wojciech Bąkowski, brzmieniowo pomagał też Dawid Szczęsny). Kwaśne, kanciaste, hałaśliwe dźwięki z narracją, której trudno nadać jakiekolwiek ramy. Eksperyment na temat eksperymentu? Być może, ale najciekawsze jest to, że zaskakująco… słuchalny.

_{(Emilia Stachowska)}

Jimson – Gorączka w parku igieł (2008)

Jeden z najciekawszych polskich rap koncept albumów nagrany przez legendę podziemia, która dość szybko przygasła i zniknęła z muzycznej sceny. To hołd dla kina, szczególnie dla estetyki filmów z nurtu exploitation – niskobudżetowych i przerysowanych, często pełnych przemocy. Pokazujących świat w krzywym zwierciadle kontrkulturowej groteski.

Jimson najczęściej odnosi się do filmu "Natural Born Killers" Oliviera Stone'a (kilka dialogów z filmu jest zamieszczonych tu w formie przerywnika), ale nawiązań jest więcej, chociażby przywołane w tytule, ale i na okładce "The Panic in Needle Park" Jerry'ego Schatzberga, spaghetti westerny z "For a Few Dollars More" Sergio Leone na czele i filmy grozy.

Twoi ulubieni raperzy nie żyją,
dlatego jadę tak te wersy, jakbym miał zginąć.
Pierwszy podziemny raper, co ma flow, technikę
i głos, i zjada nawet papier.

Jimson – "Umrę młodo"

Jego szarogęszenie się nie było pozbawione podstaw – rzeczywiście miał technikę i lektorski głos, którego pozazdrościłby mu każdy raper (jego barwa jest trochę podobna do Ostrego, ale głębsza). Jimson obrażał wszystkich i lubił szokować. Pisał niejednoznaczne teksty, często dość makabryczne – wielu nie było przyzwyczajonych do rapu, który nie był bezpośredni i kazał czytać pomiędzy wersami.

_{(Filip Lech)}

Magierski & Tymon feat. Mały72 – Oddycham smogiem (2008)

Zostawił ktoś ci nieco gotowości
By się przy innych zatrzymać, bo życie to nie pościg?
Nie ma? Szkoda, to przynajmniej nadzieję na to
Że wszystko się znajdzie
Wiem, nie dziś, ale kiedyś, ja chcę w to wierzyć
Bo jak bez tego wysoko mierzyć?

Magierski & Tymon – "Biuro"

"Oddycham smogiem" to album ciekawy, zaskakująco uroczy pomimo swojego ciemnego, gęstego brzmienia. Eksploruje niekoniecznie oczywiste dla rapu rejony, takie jak nu-jazz czy downtempo. Gdy skupimy się głównie na tekstach, mamy tu pełne wdzięku historie, ukazujące wrażliwość oraz ponadprzeciętny zmysł obserwacyjny Tymona – "Oddycham smogiem" to w końcu zbiór miejskich refleksji, intymnych i melancholijnych. Gdzie więc w tym wszystkim urok? Przede wszystkim w postawie samego Tymona, który dba o to, by uczucie żalu i rozczarowania zastąpić nadzieją oraz ujmującym ciepłem. Słuchanie tego albumu jest jak oglądanie poruszającego, ale przyjemnego filmu, czerpiącego z najróżniejszych konwencji, gdzie może nie wszystko kończy się dobrze, ale nikt się nie poddaje i każdy idzie dalej. Nic więc dziwnego, że sama muzyka jest tu bardzo filmowa – album ten aż się prosi, aby po prostu go… zobrazować. "Oddycham smogiem" kipi nienachalną erudycją i czułością – w tym właśnie tkwi największa siła tego krążka.
_{(Emilia Stachowska)}

Chada – Proceder (2009)

Pochodzący z warszawskiego Grochowa Tomasz Chada jako 18-latek zaśpiewał w "Klimie", jednym z najbardziej nastrojowych utworów z pierwszej Molesty.

Proceder na zawsze w klimie zostanie
Tu każdy z chłopaków ma własne rozeznanie
Wie z kim trzeba trzymać a komu obić banię
Więc lepiej uważaj jeśli stoisz w ciemnej bramie

Molesta Ewenement feat. Chada – "Klima"

Debiutancki album nagrał 11 lat później. Czy jest to płyta udana? Pod wieloma względami nie – beaty są wyjątkowo przeciętne, wszystkie brzmią jakby zostały pobrane z darmowego zbioru losowych podkładów; flow Chady pod względem technicznym nie jest niczym szczególnym, nie był raperem zbyt muzykalnym. Ale jednocześnie jego opowieści są magnetyzujące i bardzo poruszające.

Kilka dni przed premierą swojej płyty Chada trafił do więzienia, skazany za kradzieże i pobicia. Później dwukrotnie jeszcze wracał do zakładów karnych (jedną z płyt nagrywał na przepustkach). Miał wiele na sumieniu i o tym śpiewał, żałując swoich czynów i przestrzegając swoich słuchaczy przed zejściem na złą drogę. Nie jest to jednak moralitet, a opowieść dość mocno zniuansowana. Nie do końca da się Chadę polubić, ale na pewno można zrozumieć jego emocje i się z nimi identyfikować. Ten Typ Mes w piosence nagranej razem z grochowskim raperem śpiewał o nim: "Jeden z nielicznych dla których rap, to autobiografia".

W 2018 roku Tomasz Chada zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Wyskoczył z okna z trzeciego piętra, później został przewieziony do szpitala psychiatrycznego, gdzie zmarł na izbie przyjęć z powodu nagłego zatrzymania krążenia. Już rok później powstał o nim film, "Proceder" w reżyserii Michała Węgrzyna. Szczerze mówiąc, nie oglądałem – boję się polskich filmów o rapie.

_{(Filip Lech)}

Ortega Cartel – "Lavorama" (2009)

"Wrodzona skromność", "brak zachłanności", "brak ciśnienia na karierę", "luźne podejście do rapu", "swobodna zabawa dźwiękami", "bezpretensjonalność" – takie hasła znaleźć można na stronie wydawcy "Lavoramy". Trzeba przyznać, że trafiają one w sedno. To czysta zajawka, radość ze wspólnego grania i przyjemność płynąca niemal z każdego bitu. Nie ma tutaj jakichś głębszych przemyśleń, nie ma morałów i prawd objawionych – nie taki był cel tej płyty. "Lavorama" powstała przede wszystkim podczas spontanicznego dżemowania i ma po prostu wprawiać w błogi nastrój, kojąc delikatnym brzmieniem zainspirowanym złotą erą rapu.

Ortega Cartel nie stroni od funku i soulu, stawiając na produkcje idealne jako tło do wiosenno-letniego włóczenia się po mieście. Nie znaczy to, że teksty są bez znaczenia, ale na pewno nie stanowią one podstawy albumu. Podobnie jak ficzeringi – przecież nie byle jakie (pojawiają się tu m.in. Daniel Drumz, Tede, Spinache i O.S.T.R.), a jednak nie górujące nad słoneczną atmosferą kreowaną przede wszystkim przez bity i dobrze posklejane sample. "Lavorama" to swoboda i brak spiny, dlatego tak często do niej wracam i każdemu polecam robić to samo. W końcu "to siedzi w nich, bo mają nas".

_{(Emilia Stachowska)}

Quiz i Goście – Materiał Producencki (2009)

W pierwszej dekadzie XXI wieku było w Polsce wielu szalenie zdolnych raperów poza dużymi ośrodkami – w Siemiatyczach, Zamościu, Gorzowie Wielkopolskim, Bogatyni – tylko mało kogo to obchodziło poza grupą pasjonatów będących na bieżąco z tym, co słychać w krajowym undergroundzie.

Album Quiza, wtedy dwudziestodwuletniego producenta z niedużym dorobkiem (znanego głównie z dwóch nielegali Na Pół Etatu), to gotowy przewodnik dla tych, którzy chcą poznać najgłośniejsze ksywki trueschoolu tamtych czasów. Kilku z nich się niedługo później wybiło, jak VNM czy Ras, niektórzy już dawno zakończyli swoją przygodę z rapem.

Jak to z kompilacjami bywa: kilka numerów przyćmiewa resztę (moje typy to Brudne Serca, Pivot i Proceente, w którego wytwórni Aloha Entertainment wyszła ta płyta), ale rzeczywiście całość nie spada poniżej poziomu. To kwintesencja klasycznego spojrzenia na hip-hop: proste acz skuteczne środki wyrazu, oparte na samplach z winyli (z przewagą tych z katalogu Polskich Nagrań lub odkurzonych soulowo-funkowych perełek) bity, storytellingi i życiowe rozkminki.

_{(Patryk Zakrzewski)}

DonGuralesko – Totem leśnych ludzi (2010)

DonGuralesko aka DGE aka Dziadzior aka Giovanni Dziadzia, itd.: człowiek stu i jednej ksywy, jeden z największych ekscentryków w rapowym mainstreamie i posiadacz flow rozpoznawalnego z kilometra. Ekspert od stylu bragga wciela się tu w rolę szamana czy też może raczej pierwszego szeptuna polskiego rapu. Marcin Flint w recenzji albumu pisał: "Otóż Gural wymyślił swoją mitologię. Skoro Wu-Tang Clan połączyli niskobudżetowe filmy kung-fu, transcendencję, komiks, islam i mafijne klimaty w pasjonującą cały świat całość, to i on przecież może".

"Totem" to koncept album, na którym Gural sięga po pradawne rytuały, zapomniane wierzenia i wypatruje ich śladów we współczesnej kulturze miejskiej ("tam na blokach mieszka demon"). Nie odwołuje się do jednej tradycji etnicznej, ale tworzy przedziwną miksturę, tak jakby sięgając do różnych źródeł chciał poznać jakąś uniwersalną prawdę o ludzkości. "To nie rap, a czarnoksięstwo", rzuca.

Owszem, można zarzucić, że Gural, świetny technicznie w składaniu rymów, te wszystkie nawiązania potraktował bardzo powierzchownie i są one zaledwie ornamentem kolejnych popisów stylistycznych. To wszystko prawda, ale chyba nikt ze słuchaczy nie oczekiwał od tej płyty kompetentnego wykładu z antropologii religii. Swoją drogą ciekawe, ilu tegorocznych maturzystów odniosło się do numeru "Złoty róg" pisząc rozprawkę "Elementy fantastyczne w >>Weselu<< Wyspiańskiego".

Multikulturowy klimat podkręcają bity: na jamajsko brzmiącym podkładzie pojawia się wysamplowany bałkański chór, a parkietowym bangerom w stylu nowoczesnych amerykańskich produkcji towarzyszą dźwięki kobzy. Za produkcję odpowiedzialni byli m.in. spece od rap-przebojów i diamentowych płyt: Matheo i Donatan (pamiętacie Gang Albanii i “Równonoc”?). To wszystko sprawiło, że ta, bądź co bądź przedziwna, płyta wylądowała od razu po premierze na pierwszym miejscu OLiS.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Emilia Stachowska – doktorantka w Zakładzie Badań nad Kulturą Filmową i Audiowizualną Instytutu Kulturoznawstwa UAM, autorka audycji "Ładne Piosenki" (Radio Kapitał) i bloga oraz fanpage’a o tej samej nazwie, redaktorka serwisu nowamuzyka.pl, współpracuje również z portalem Screenagers.pl. Publikowała m.in. w "Studiach Kulturoznawczych", "Czasie Kultury" i "Glissando". Interesuje się pop- i cyberkulturą, przede wszystkim muzyką oraz narracjami medialnymi.

Magda Staniszewska – aktywistka muzyczna, dziennikarka i didżejka, związana z wrocławskim kolektywem regime brigade. Sercem oddana rapowi i wszelkim odmianom muzyki basowej. Muzykę prezentowała na antenach Radia LUZ, Radia Wrocław Kultura i Radia Kapitał.

Patryk Zakrzewski – antropolog kulturowy, czasem didżej. Poszukiwacz niesłusznie zapomnianych zjawisk z dziejów polskiej kultury.

Język Polish

polski hip-hop

polski rap

Alternatywy