Zakazane piosenki z wiedzy o społeczeństwie, czyli historia polskiego hip-hopu w 60 płytach (część pierwsza)

paktofonika-koncert-klub-zak-gdansk-2003-fot-lukasz_glowala_forum-0430100574.jpg, default, Paktofonika, koncert w klubie Żak w Gdańsku, 2003, fot. Łukasz Głowała / Forum, center, #0a0a0a

#muzyka

Pierwszy polski rap? Jedni powiedzą Franek Kimono, drudzy przywołają Małe WuWu. O rap otarł się też m.in. punkowy Deuter w piosence "Nie ma ciszy w bloku" z 1987 roku. To zespół Pawła "Kelnera" Rozwadowskiego, który pięć lat później wydał z Robertem Brylewskim płytę "Tehno Terror" (pod szyldem Max & Kelner). Wbrew nazwie, jej zawartość to raczej protorap komentujący rzeczywistość czasu transformacji wzbogacony rave’owymi akcentami.

(Uwaga, tekst zawiera brzydkie wyrazy)

Wielu uważa za ojca chrzestnego polskiego rapu Kazika. Na pewno pomógł też w tym marketing: kasety "Spalam się" wytwórnia Zic Zac opatrzyła naklejkami "Najlepszy raper Wschodu". Sam zainteresowany odżegnywał się od tego. Trzeba jednak przyznać, że była to chyba pierwsza w Polsce produkcja oparta na samplingu, a Kazikowe melodeklamacje nieraz zbliżały się do rapu. I niejeden raper powoływał się później na Kazika, np. O.S.T.R. przyznał w jednym z wywiadów, że do rymowania zainspirowała go płyta "Oddalenie". W 1992 roku niejaki DJ Damm wydał nawet kuriozalną kasetę z dance rapem inspirowanym MC Hammerem i Marky Markiem zatytułowaną "Drugi po Kaziku".

Liroy – Alboom (1995)

"1995. Kielce!!! Miasto to gościło na ustach wszystkich, którzy słuchali hip-hopu", pisał u progu nowego tysiąclecia magazyn "Klan" w swoim podsumowaniu dekady. To tutaj powstała pierwsza profesjonalna rap płyta w Polsce, ale styl ten rozbrzmiewał w Kielcach już wcześniej. Breakdance tańczono tam już w połowie lat 80. Dwa lata przed wydaniem swojego debiutanckiego legalnego albumu Piotr "Liroy" Marzec zorganizował festiwal Rapmania, gdzie oprócz koncertów odbyły się mistrzostwa breakdance i pierwszy w Polsce graffiti jam. Dlaczego Kielce? W wywiadzie z Bartkiem Chacińskim autor "Alboomu" odpowiada:

To miasto ma jakąś symbiozę z tym stylem. Zrozumieliśmy ten przekaz, wszystkie pierwsze ekipy w Kielcach, choć nie znały angielskiego, wiedziały, o co w tym wszystkim chodzi. Tańczyliśmy wtedy na ulicach, mieliśmy swoje miejsca w Kielcach. Schodziły się ekipy b-boyów. Przez ojca kolegi z Francji dostałem magnetofon typu boombox z podłączanym mikrofonem i napieprzałem. Do dziś widać w Kielcach, że rap jest wszędzie, ta muzyka się idealnie przyjęła na tym gruncie.

Jak brzmi pierwsza płyta Liroya? Jest to właściwie dokładne kopiowanie wzorców amerykańskich, w podkładach samplowane jest A Tribe Called Quest, Cypress Hill czy Public Enemy. W swojej nawijce kielecki raper często wtrącał jakieś angielskie słowa i zwroty, na czele z szeroko rozumianym "fucking". W piosence "Shake Yer Bootie!" po prostu powtarza tytułową frazę, ale w tle słychać odgłosy z filmu pornograficznego – nikt wcześniej w Polsce tego nie zrobił, seksualność w muzyce była absolutnym tematem tabu.

Do historii przeszedł utwór "Scyzoryk", w którym usłyszymy też raperów z innego ważnego kieleckiego składu – Wzgórze Ya-Pa 3. Za rockowe riffy odpowiada... Grzegorz Skawiński, członek Kombi i O.N.A. To pierwszy hip-hopowy hymn rodzinnego miasta – opiewania jego brudu, niebezpieczeństwa i kumpli z osiedla.

Ciekawe, co by powiedział Liroy, gdyby w połowie lat 90. ktoś mu powiedział, że w przyszłości nagra utwór z Michałem Urbaniakiem, zostanie posłem, działaczem ruchu antyszczepionkowego i będzie próbował zostać prezydentem Kielc... W kontekście działalności politycznej Piotra Marca dość zabawnie brzmi dzisiaj piosenka "Śleboda (sen o wolności)":

Kościół prostuje mój kręgosłup moralny
A rząd wciąż wymyśla sobie nowe zabawy
Nowa konstytucja, nowe ustawy
A szary człowiek jak zwykle w dupę jest bity
Bez pieniędzy i pracy. Ciągle wciska mu swe kity.

Liroy – "Śleboda (sen o wolności)"

_{(Filip Lech)}

Kaliber 44 – Księga tajemnicza. Prolog (1996)

Thumbnail — Kaliber 44, 1996, fot. Andrzej Georgiew / Forum

Debiutancki album Magika (Piotr Łuszcz), Ś.P. Brata Joki (Michał Marten) i AbradAba (Marcin Marten). Scratchuje tu DJ Feel-X (Sebastian Filiks), za produkcję odpowiedzialni byli natomiast Rahim (Sebastian Salbert) oraz Jajonasz (Rafał Łukaszczyk). W momencie wydania "Księgi tajemniczej…" najstarszy z nich miał dwadzieścia lat, najmłodszemu brakowało kilka dni do osiemnastki. Wtedy byli młodymi gniewnymi, dziś są legendami polskiego rapu, a ich charakterystyczne brzmienie do teraz jest unikatowe i niepowtarzalne – szalone, psychodeliczne, mroczne, chaotyczne, pełne niepokoju.

Debiut Kalibra 44 to tylko czterdzieści sześć minut muzyki, ale ładunek emocji i wszechobecnej schizy jest tu naprawdę potężny. Szkoda byłoby jednak oceniać "Księgę tajemniczą. Prolog" wyłącznie przez pryzmat psychorapowej estetyki. Zauważył to m.in. Piotr Szwed, który w swoim tekście – opublikowanym z okazji 20-lecia wydania "Księgi…" – zaznacza, że owszem, wydawnictwo opiera się na "zastosowanych w sposób niebywale ekspresyjny pomysłach ówczesnego rapu", ale stanowi też trafny i dosadny komentarz do polskiej rzeczywistości lat 90. Ponadto, jak słusznie zauważa Szwed, wydawnictwo bazuje na bezpośrednich odwołaniach do tradycji romantyzmu, ukazując pełną gamę idących z nią w parze stanów, myśli i odczuć.

Dzięki swojej dosadności, szczerości, prostocie i autentyczności pierwszy album Kalibra broni się również bez wszystkich tych kontekstów – stanowiąc uniwersalny zapis problemów i trosk, tęsknot i żądz, które nierzadko miażdżą młodych, wrażliwych, zagubionych, stojących u progu dorosłości ludzi. Można zarzucać chłopakom, że te wszystkie metafory i zabiegi są zbyt oczywiste, zbyt kanciaste, ale moim zdaniem w tym ich siła. Mijają lata, 1996 rok jest już mglistym wspomnieniem, niektórzy znają ten świat tylko z opowieści, a jednak słuchanie "Księgi tajemniczej..." nadal wywołuje dreszcz na plecach.

_{(Emilia Stachowska)}

Wzgórze Ya-Pa 3 – Centrum (1997)

Jak ma brzmieć polski hip-hop? Odpowiedź na to pytanie poszukiwać będą producenci pewnie do końca świata; w końcu trzeba dorzucić coś od siebie, nie można opierać się tylko na obcych wzorcach. Producenci przykładają dużą uwagę do wyszukiwania sampli z polskich płyt, a co z raperami? Odpowiadali raperzy ze Wzgórza Ya-Pa 3 i Kalibra 44 w utworze "Język polski", troszcząc się o polską mowę – "Jest bardzo dziś niezdrowa ona/ Wujem Samem zarażona ona". Była to reakcja na bezkrytyczne powtarzanie amerykańskich schematów przez Scoobiedoo ya Liroya, ale i zachłyśnięcie się wszystkim, co zachodnie przez polskie społeczeństwo. W końcu hip-hop był też ruchem kontrkulturowym.

Na szczęście czarne przewidywania kieleckich raperów się nie sprawdziły – "Niedługo, od wtorku, dubbing na Bolku i Lolku".

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie,

W rym nie zginie szeleszcząc na wietrze,

Jak liść niesiony przez powietrze do celu płynie,

Język obcy obciąć czas na gilotynie.

Wzgórza Ya-Pa 3 feat. Kaliber 44 – "Język polski"

_{(Filip Lech)}

Trzyha – Wuwua (1997)

"Dziewięć pięć, polski rock jest na dnie /swoją misję wytyczam dokładnie/ poznaję składnię, łącze wyrazy jak popadnie". Wiadomo, "Nastukafszy" Warszafskiego Deszczu (czyli formacji, w którą wyewoluowało Trzyha po tym, jak Numer Raz zastąpił Ceube) to absolutny kanon polskiego rapu, który tak samo dobrze płynie dziś jak w 1999 roku. Wybraliśmy jednak ten kasetowy nielegal, bo udało się na nim, jak nigdzie indziej, uchwycić klimat początków rapowej zajawki w Polsce: domowych nagrywek, przechwałek, zabaw rymami i fristajlowego słowotoku ("Mój mózg jest chory, generuje metafory"). No i to tutaj jest "40 stopni w cieniu", letniak wszech czasów.

Trzyha, lub też 3H, to skrót od "hardcore hip hop", co jest zabawne biorąc pod uwagę, że to chyba najbardziej wyluzowany materiał, jaki wówczas w Polsce powstał. Bez bezmyślnego kopiowania amerykańskich wzorców i udawania gangsterów, co przecież w wielu ówczesnych produkcjach było obecne i wywoływało efekt odwrotny od zamierzonego.

Panowie Tas De Fleia, Ceu i DJ JanMarian (który gęsto okrasił tę produkcję skreczowymi popisami) wejście mieli mocne i zostali zauważeni także poza raczkującą sceną: jeszcze przed wydaniem debiutanckiej kasety zostali uhonorowani Wieszakiem – nagrodą, którą przyznawała restauracja Quchnia Artystyczna wybitnym osobowościom postmodernistycznym (cokolwiek to znaczy). W tym samym roku honorowe wieszaki dostali też Violetta Villas i Jeremi Przybora – lata 90. były naprawdę przedziwne.

Chwilę później Ceubina porzucił rap dla kariery w przemyśle odzieżowym (“Ceu, mój człowiek szyje rzeczy Moro/ Jak na nielegal robi tego sporo”), a na scenę spadł Warszafski Deszcz. I jakiegokolwiek zdania byśmy nie mieli odnośnie tego, jak potoczyła się później kariera Tedego – Jacka Granickiego, to odpowiedzmy sobie na pytanie: kto oprócz niego nawijał wtedy z taką swadą, kto tak zręcznie łączył bezczelną pyskówkę ze słowną żonglerką?

_{(Patryk Zakrzewski)}

DJ 600 V – Produkcja Hip-hop (1998)

W 1998 długogrającym legalem mogło poszczycić się raptem kilka szczęśliwych składów, więc głodne rapu osiedla wykarmiały przede wszystkim kolejne składanki. Dwie kompilacje wydane przez SP Records, "Smak B.E.A.T. Records", "Znasz zasady", "Wspólna scena", "Hiphopowy Raport Z Osiedla W Najlepszym Wykonaniu" albo dołączone do "Machiny" "Osiedle Pełne Rymów" – każda z tych pozycji to wiązka hitów i debiutów coraz to nowych składów, z których wiele będzie rozdawać rapowe karty w następnych dwóch dekadach.

Wśród tych pionierskich składanek najważniejszą rolę odegrał producencki album Volta. Zasługa to gospodarza – jednej z najbardziej zasłużonych osób dla rozwoju i popularyzacji polskiego rapu. Wyliczmy: założyciel jednego z pierwszych warszawskich składów, 1khz, DJ i organizator imprez w Alfie i Hybrydach, na których zawiązała się połowa stołecznych ekip. Wreszcie, współprowadzący, wraz z Bogną Świątkowską, audycję "Kolorszok", która dla stołecznych rymoholików była tym, czym "Yo! MTV Raps" dla rapowej braci za oceanem. A przede wszystkim, pierwszy profesjonalny producent i beatmaker w czasach "szumiących podkładów z chujowego komputera Atariego", jak nawijała Molesta.

W 1999 roku "Machina" wymieniła Volta wśród trzynastu Polek i Polaków, o których będzie głośno w XXI wieku (obok m.in. Jacka Dukaja i Janka Kozy), a we wspomnieniach wielu raperów samo pojawienie się na którejś z kolejnych płyt 600V równoznaczne było z wygraniem losu na rapowej loterii.

"Produkcja Hip-hop" imponuje rozmachem: dwupłytowe wydawnictwo, niemal dwie i pół godziny (!) muzyki, kilkudziesięciu MCs. Są tu prawie wszyscy liczący się i rozpoznawalni wówczas zawodnicy: z przewagą reprezentantów stolicy od Bielan po Wilanów (stąd mój absolutny faworyt wśród ekip, o których po drodze słuch gdzieś zaginął, a nie powinien – OMP), ale też szczeciński Snuz, katowicki Kaliber, kieleckie Wzgórze i V.E.T.O. Jak nawinął Franek ze Stereofonii: "czysta zajawka, tu nie szukaj idola, bo nie ma tu króla jak za czasów rock’n’rolla".

I choć niektóre numery mają dziś już tylko wartość historyczną; bity, zwłaszcza te na "Stronie ciemnej" na dłuższą metę nużą (wieloletnia zmora polskiego rapu, czyli sample typu "smutne pianinko"), to wydawnictwo to znaczy dla polskiego rapu tyle, co zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" dla języka polskiego.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Stare Miasto – Stare Miasto (1998)

Debiutancki krążek Starego Miasta to jedna z zaledwie sześciu płyt, co do których wszyscy byliśmy zgodni, że powinny znaleźć się w tym zestawieniu. Tymczasem, w szóstym numerze "Klanu" znalazłem taką recenzję:

[...] Nie można oprzeć się wrażeniu, że krążek jest przekombinowany, zrobiony na siłę w celu zdyskontowania mody na hip-hop. [...] Niestety radość rymowania stołecznych MC została zdominowana i zagłuszona przez zbyt nachalną produkcję, tworzącą z tekstów zaledwie dodatek do brzmienia różnych trąbek, kontrabasów czy innych saksofonów. Na usta ciśnie się pytanie: gdzie tu jest hip-hop? Wróżę tej płycie porażkę komercyjną i środowiskową

Ocena: 2,5/5. Mocne słowa, jak na recenzję albumu, który jest żywą kwintesencją najczystszej rapowej zajawki.

Do ekipy (głównie za sprawą singlowego "Jak się poruszać po mieście", który przecież, umówmy się, jest świetnym numerem) przykleiła się etykietka raperów dla grzecznych dzieciaków, co nie przyniosło im pijarowych korzyści. Zresztą pamiętam, że jednemu koledze z podstawówki mama zabraniała słuchać rapu, ale do kasety Starego Miasta ją przekonał.

Owszem, naiwno-małolackie teksty wywołują nieraz uśmiech (jakie zresztą miały być, skoro Wujlok, Wube i Kret byli wtedy jeszcze uczniami liceum), ale tak czy siak, debiut pozytywnie wyróżniał się na tle większości krajowych produkcji. Pod koniec lat 90., kiedy rodzimi producenci dopiero zaczynali sobie jako tako dawać radę z obsługą samplera, Stare Miasto ze swymi radosnymi jazzowo-funkowymi instrumentalami nie przystawało do ducha epoki. Swój potencjał grupa w pełni pokazała trzy lata później na płycie "Minuty": o wiele lepszej i także o wiele chłodniej przyjętej, co niestety zadecydowało o zaprzestaniu dalszej działalności zespołu.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Molesta – Skandal (1998)

"Wymień jednego na którego nie miał wpływu »Skandal«" albo "»Skandal« – pamiętasz, kto cię wychował?" – mówili Vienio i Włodi na swych późniejszych nagraniach. I mieli rację. "Skandal", fundament mitologii warszawskich osiedli, odmienił oblicze polskiego hip-hopu. Natężenie klasycznych wersów przekracza skalę: to kopalnia cytatów, które weszły do języka potocznego, jak wcześniej te z "Misia" czy z "Psów". Nie było drugiej tak często followupowanej płyty, żadna inna nie doczekała się tribute albumu.

W "Osiedlowych akcjach" Włodi sam zwięźle recenzuje swój materiał: "chuligański raport z osiedla w najlepszym wykonaniu". Chłopacy zrzeszeni w klimie, zasłuchani w mrocznych nowojorskich opowieściach takich składów jak Mobb Deep czy Wu Tang Clan, przełożyli je twórczo na rodzimy slang.

Oczywiście, wszystko tu jest nieco koślawe i chropowate: językowe nieporadności czy minimalistyczne bity na samplach z płyt, które akurat wpadły w ręce w komisie czy uchowały się wraz z młodzieńczą płytoteką rodziców kolegi. Ale kto by się tym przejmował – moim zdaniem to dodatkowy atut tej płyty. Jak nawinął 19 lat później Piernikowski: "proste wiersze, pierwsze wersje, chujowe nagrywki – zawsze najlepsze".

W "Antologii polskiego rapu" przytoczono wypowiedź Smarkiego Smarka: "Jak usłyszałem »Skandal«, to bałem się słuchać tej płyty”. Ja teeeż! miałem tak samo jak ty, Smarki. Skandal po raz pierwszy usłyszałem gdzieś w okolicach roku premiery, kasetę pożyczyła mi starsza kuzynka. Coś tam już słyszałem wcześniej z polskiego rapu, na pewno znałem pierwsze Wzgórze i Liroya, ale o ile przy tych poprzednich dla ucznia szkoły podstawowej refleksja sprowadzała się do "fajne, przeklinają", to tu sprawa była o wiele poważniejsza. Czułem się jakbym sam brał udział w jakimś przestępczym procederze lub popełniał surowe wykroczenie przeciw prawom ludzkim i boskim, a zarazem stała za tym, używając fenomenologicznego żargonu, mysteria tremendum et fascinans – tajemnica straszliwa i fascynująca, która nie pozwalała się od tej muzyki oderwać.

Wszyscyśmy ze "Skandala", my wszyscy z niego.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Grammatik – Światła miasta (2000)

Gdybym został zmuszony do wybrania wyłącznie jednej polskiej hip-hopowej płyty, która przetrwa do następnej epoki – dajmy na to, że zbliża się jakaś wielka katastrofa klimatyczna, chmury z danymi serwisów streamingowych już dawno wyparowały, a na arce przechowującej informacje o historii ludzkości nie będzie zbyt dużo miejsca – nie zastanawiając się chwyciłbym kompakt ze "Światłami miasta". "Raperzy Ash, Eldo, Jotuze, producent Noon i odpowiadający za skrecze DJ Romek stworzyli najbardziej dojrzały przykład stylu hip-hopowego w polskiej muzyce" – będziemy mogli przeczytać w podręcznikach do historii muzyki wydanych po wspomnianej katastrofie.

Co w "Światłach miasta" takiego wyjątkowego? To najpełniejsze połączenie miejskiej, ulicznej estetyki ze świadomym dochodzeniem do piękna. Połączenie poezji i codzienności, czasami szarej i przybijającej, ale i pięknej. "Chcieliśmy używać polszczyzny w sposób poprawny, poza tym byliśmy młodymi nadwrażliwcami" – mówił Eldo. "Każdy z nas jest artystą, ale również człowiekiem" – dodaje Jotuze w nieśmiertelnym wersie z "Friko". Eldo idąc z kolegami na spacer po osiedlu ("Dzisiaj cieszą mnie z chłopakami akcje na wolno/ Wiesz, rymy, chwile z nimi cieszą jak śmiech") przy okazji zastanawia się nad naturą człowieka ("Od wieków, to samo pragnienie w człowieku/ Chęć oszukania czasu, zabicia przemijania lęku"). Łączyli poetycki z zupełnie potocznym językiem. Grammatik to nie tylko liryczne roztkliwianie się nad światem, ale i wezwanie do pracy: "Nie dojdziesz do niczego nawet przez siedmiomilowe buty/ Zrozum mnie dobrze, nie ma dróg na skróty, nie ma" – nawija Ash. Etos pracy, powolnego dochodzenia do własnego sukcesu i niepatrzenia się na innych to jedna z głównych wartości polskiego hip-hopu.

Ale prawdziwa siła tej "Świateł miasta" nie leży w rymach, ale w towarzyszącej im muzyce Noona, Mikołaja Bugajaka. Płytę rozpoczyna i kończy szum wiatru, a w między wierszami przemawiają do nas sample, często ledwo rozpoznawalne, dobrze znanych utworów – Republiki, Budki Suflera, Urszuli Sipińskiej, Carli Bley czy Talk Talk. Brzmienie Bugajaka w hip-hopowych produkcjach jest niepodrabialne.

_{(Filip Lech)}

Paktofonika – Kinematografia (2000)

"Kinematografii" nie trzeba przedstawiać – to kamień milowy polskiego hip-hopu; album, który nigdy się nie zestarzał. Wzruszający, poruszający materiał, wyposażony w monstrualny ładunek emocjonalny. Zresztą, mamy tu przecież członków Kalibra i 3xKlan, więc wszechobecne refleksyjność, emocjonalność i mrok nie powinny dziwić. Mimo to, "Kinematografia" nie jest tak dosłowna i bezpośrednia, jak np. wcześniejsze wściekłe, pełne gniewu, frustracji i bezradności, wykrzyczane psychorapowe opowieści Magika. Może dlatego, że taka "Księga tajemnicza…" jest chaotyczna, wbrew pozorom zbudowana z buntu i niezgody, podczas gdy Paktofonika prezentuje postawy bardziej stonowane, przepełnione nostalgią oraz tęsknotą.

Bartek Chaciński napisał kiedyś, że "chłopaki z Paktofoniki przewidywali nostalgię za czasami, w których sami tworzyli ten album" zaznaczając, że ich "świadomość przemijania jest stałym elementem" tego materiału. Trudno się z tym nie zgodzić, chociaż uczucie roztkliwienia, towarzyszące kontaktowi z "Kinematografią", ma chyba bardziej uniwersalny charakter. Takie nagrania, jak "Priorytety", "Powierzchnie tnące", czy "Chwile ulotne" przeszywają duszę – nie trzeba pamiętać przełomu wieków, żeby poczuć to mocno i wyraźnie. Ostatecznie więc Magikowi, Rahimowi i Fokusowi udało się coś nieprawdopodobnego – wyłapać te wszystkie codzienne szarości i wprawić za ich pomocą w zadumę kolejne pokolenia. Nie trzeba słuchać rapu, żeby kojarzyć choć kilka linijek z “Jestem bogiem” i wiedzieć, jak wstrząsająca historia towarzyszyła (nie tylko) temu utworowi.

W 2012 roku Leszek Dawid nakręcił film fabularny "Jesteś Bogiem" poświęcony historii śląskich raperów.

_{(Emilia Stachowska)}

Fisz – Polepione dźwięki (2000)

Nie od początku lubiłam "Polepione dźwięki", chociaż więcej w tej niechęci było uprzedzeń niż szczerej oceny. Wszystko dlatego, że przez długi czas problem sprawiała mi etykieta "inteligentny hip-hop", którą znaczna część moich znajomych odnosiła do Fisza, polecając jego debiut. Jakoś nie pasowało mi założenie, że tylko poetyckie, bardziej wysublimowane lirycznie albumy zasługują na miano inteligentnych. Unikałam więc Fisza, wyobrażając sobie, że wokół jego muzyki roztacza się niemała aura pretensjonalności i minęło wiele lat, zanim zrozumiałam, że moja postawa była tak samo pretensjonalna, jak podziały, wobec których się buntowałam. Kiedy już pochyliłam się nad "Polepionymi dźwiękami" – a było to około siedem lat po premierze – odkryłam rap, jakiego do tej pory nie znałam. Myślę, że to wydawnictwo otworzyło nie tylko mnie na zupełnie inne brzmienia – organiczne, oddychające, ale też dziwnie melancholijne. Produkcja Emade (wtedy jeszcze DJ M.A.D.) korespondujące z opowieściami Fisza, który – jak pisał Jacek Świąder – "stworzył bohatera nieco wycofanego, mówiącego o swoich słabościach, a zarazem marzyciela przekonanego, że muzyka jest językiem wszechświata".

Z perspektywy czasu, zakładam nawet, że album Fisza mógł być przełomowy dla całego pokolenia, które na początku XXI wieku chciało chłonąć muzykę, ale nie miało jeszcze dostępu do tylu źródeł, by swobodnie się w tym obszarze poruszać; dla pokolenia, które pierwszy kontakt z rapem miało podczas szczytu popularności "hiphopolo" lub inspiracji tą mityczną, wulgarną, brudną ulicą. Fisz zaproponował nową jakość, a przecież nigdy nie odcinał się od korzeni – przyjął za to inny sposób narracji, którą połączył z niezwykle szlachetnymi dźwiękami. Spokojnymi, organicznymi, otulającymi, wyrazistymi. Polepionymi.

_{(Emilia Stachowska)}

Waco – Świeży materiał (2001)

Tytuł trafiony w dziesiątkę. Materiał wtedy świeżutki, a i dziś większość numerów nie sczerstwiała. To pierwsze wydawnictwo sygnowane marką Prosto – wytwórni, o której słyszał każdy, komu obiło się o uszy, że w Polsce powstaje jakiś rap. Porównując go z historyczną składanką Volta trudno uwierzyć, że pomiędzy premierami obydwu płyt minęły zaledwie trzy lata: sytuacja na scenie była wtedy na tyle dynamiczna, że kolejne kamienie milowe pojawiały się mniej więcej raz na pół roku. Produkcja niesamowicie się sprofesjonalizowała, a i raperzy zrobili w tym czasie spory progres.

Wystarczy wspomnieć trzy numery: list miłosny do graffiti w wykonaniu trójmiejskiego Deluks i Kosiego z JWP, "Czas dokonać wyboru" – uliczno-moralizatorski storytelling Wilka i Pelsona i "Tak to wygląda" WWO. Na tym ostatnim, Sokół popełnił jedną ze swoich najlepszych zwrotek, a akurat w jego przypadku przecież jest w czym przebierać.

Największą innowacją i znakiem rozpoznawczym Wacława Gołdanowskiego aka Waco były nastrojowe, melodyjne bity, przywołujące na myśl inspiracje francuskim rapem, który ukochały wtedy harde warszawskie ekipy. W rozmowie z Filipem Kalinowskim producent opowiadał:

Polskie flow w większości przypadków nie jest instrumentem samym w sobie i dalekie jest od jazzowego, synkopowanego frazowania. Jeśli nie nastąpią zmiany w melodii, nie dojdą nowe głosy, po ośmiu taktach utwór zazwyczaj siada. Przynajmniej ja aranżując beaty bardzo często odnosiłem takie wrażenie, stąd na odpowiednią aranżację poświęcałem mnóstwo czasu. Produkcje francuskie były natomiast w tamtych latach bardzo liryczne, częste były sample z muzyki poważnej, orkiestrowej.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Peja i Slums Attack – Na Legalu? (2001)

Opus magnum poznańskiego rapera Pei i grupy Slums Attack. Do dzisiaj to jeden z najbardziej szczerych i dosłownych zapisów rzeczywistości napędzanej przez klasizm i obojętność. Czyli tego, co zrodziło nasz uliczny rap.Płytę tę słyszał prawdopodobnie każdy, jeśli nie w całości, to chociaż na wyrywki. "Zakazane piosenki z wiedzy o społeczeństwie" na stałe weszły w krwiobieg naszego języka. Przebija przez nie jedna, bardzo wyraźna prośba – żeby otworzyć oczy i nie odwracać się od biedy.

Media chętnie podchwyciły slogan "reprezentuję biedę", ale 20 lat później wciąż zbyt rzadko o niej rozmawiamy. Hip-hop widzi ją od zawsze, czego najlepszym przykładem jest "Na Legalu?". Peja, jako jeden z nielicznych polskich raperów, którzy weszli do mainstreamu zrozumiał bezsilność i poczucie społecznego odrzucenia zapisane w genealogii amerykańskiego hip-hopu. Głos rapera z poznańskich Jeżyc nie zmienił zbyt wiele w społecznej świadomości, ale stał się ważnym elementem polskiej tożsamości hip-hopowej. W słynnym wywiadzie w Telewizyjnej Jedynce mówił:

"Dla każdego wykonawcy hip-hopowego to jest chyba największa nagroda, jeżeli ktoś podejdzie i powie ‘Twoja płyta dała mi do myślenia [...] Skończyłem z narkotykami [...] Twój kawałek uratował mi życie".

A "Kolejny stracony dzień" to najpiękniejszy przykład storytellingu w polskim rapie.

(Magda Staniszewska)

Afro Kolektyw – Płyta Pilśniowa (2001)

"Nasza muzyka była zawsze pożyczona, pożyczona od Sly Stone’a i George’a Clintona". Od strony muzycznej Afro Jax i Wielesław aka Nestor postawili sobie ambitne zadanie: pokazać nadwiślańskim łebkom, gdzie tkwią korzenie gatunku, do którego wymachują łapami na koncertach. Oczywiście, mało kto w owym 2001 roku to załapał (barwnie obrazuje to wykorzystane jako skit nagranie, w którym zdegustowany słuchacz dzwoni do Radiostacji: "komercja, frajerstwo, Afro coś tam gówno"). Organiczne brzmienie wywodzące się w prostej linii z funku, soulu i filadelfijskiego disco, to nie było coś na co czekały wówczas osiedla. Zresztą ich pierwszy materiał, wydane własnym sumptem "Negatywne wibracje", miał się ponoć pierwotnie nazywać "Muzyka dla nikogo".

Ich sytuacji nie poprawiały też teksty. Nie mogło w nich zabraknąć lamentów i szyderstw odnośnie umysłowej degrengolady ulicznych trybunów i ich fanów (poświęcony temu zagadnieniu jest również komiks w książeczce płyty), bowiem polski hip-hop nie może istnieć bez narzekania na polski hip-hop – tak było, jest i tak będzie zawsze.

Ja cały się trzęsę, pocą mi się ręce,
Jeszcze jedno przejście przez nieprzyjemne miejsce.
Oni widzą mnie, drą mordę: "Patrzcie, lamus!"
Wiem już, że dostanę cios w torbę i w fallus.
Gdyby nie ZIP Skład i Molesta, to bym się z tym nie spotkał.
Ta prawda boli, a jeszcze bardziej boli nokaut.
Zasłużyłem na niego, przyznać to muszę:
Jestem lamusem, jestem lamusem!

Afro Kolektyw – "Smutny i nudny cz. II"

Oczywiście, jest w tym pewien element kreacji, która i później towarzyszyła twórczości Afro Jaxa: filozofii przegrywu, pogodnej rezygnacji i pochwały frajerstwa. Swoją drogą, nie wiem, jak udała im się ta sztuka, ale rzadko można trafić na album, gdzie niesamowicie celne i dowcipne linijki (np. "Transportem do pracy" to chyba pierwszy tak trafny opis korpoetosu i biznesowej nowomowy) sąsiadują z niesamowicie czerstwymi i głupimi (incelskie wyznania i skatologiczny humor nie zestarzały się dobrze).

Na marginesie: miałem gdzieś kasetę z nagraniem ich koncertu z bodajże dziesięcioosobowym zespołem na urodzinach Radiostacji w 2002 roku – gdy szukałem jej podczas pisania tego tekstu, to oczywiście okazało się, że gdzieś się zapodziała, ale pamiętam przez mgłę, że brzmiało to ekstra, proszę uwierzyć mi na słowo.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Poema Faktu – A pfuj, co tu tak śmierdzi kochanie?! (2001)

Cisi pionierzy polskiego hip-hopu z Chrzanowa. Rapowych nagrań słuchali już pod koniec lat 80. – Dany wspomina w wywiadzie dla portalu skwer.org, że dostawał pierwsze kasety w paczkach od babci z Ameryki – były tam taśmy z nagraniami Public Enemy, KRS, Ice-T. Pierwszy zespół o rozbrajając naiwnej nazwie The Guys From the Rap Street założyli już w 1991 roku. Później były kolejne efemeryczne twory: Podziemie/BMS (Banda Muodyh Squrvysynuf), Kolektyf. W końcu w 1999 roku rozkwitła Poema Faktu. Wydali trzy albumy i zniknęli na zawsze ze sceny, zostając w międzyczasie upamiętnionym w annałach hip-hopu wersem Pezeta z utworu: "Projekt jest w drodze": "Miejski pakt, niezależny jak Poema Faktu świat".

Poema Faktu to rap punkowy, głośny i polityczny, miejscami przeintelektualizowany – "Czytałem wszystko, Ericha Fromma, anarchistów, socjologów, Gombrowicza" opowiadał w wywiadzie Dany – ale ciągle blisko osiedla, przyglądający się staraniom ludzi, którzy nie radzili sobie z transformacją ustrojową. Nie brakuje też motywów proekologicznych. Minęło prawie 20 lat, ale ich piosenki nadal są aktualne. To chyba koszmar ludzi tworzących muzykę zaangażowaną. W piosence "od 89" śpiewali:

Unikam telewizji bo chcę być mentalnie zdrowy.
Zmiany w te, zmiany we te, a my na marginesie.
Mdły cień perspektyw a życie wlecze się.
Nie wiem jak było kiedyś i nawet nie pytam.
Nowa historia, nowa historia mi zwisa.

Poema Faktu – "od 89"

Warstwa muzyczna jest równie ciekawa. Dominują ciężkie, mgliste beaty oparte na samplach z funkowych numerów, unosi się nad nimi duch zespołów Parliament i Funkadelic – funkowych big bandów z Detroit, które mimo pogodnej, tanecznej muzyki nie stroniły od tematów politycznych. Jest tu też new age'owy przerywnik ("Miłość pramatki"), perkusyjno-punkowy jam ("Sparaliżowani autorytetem") i dużo sampli jazzowego fletu.

_{(Filip Lech)}

Tede – S.P.O.R.T. (2001)

Patrząc na historię rozwoju naszej sceny, trudno o barwniejszą i konsekwentniejszą postać niż Tede. Jacek Graniecki w połowie lat 90. wszedł w polski hip-hop jako zajawiony graffiti, deską i rapem nastolatek. Do dzisiaj jest tym samym nastolatkiem. I za to, bez żadnych podtekstów, ogromny props. Jego młodzieńcze wyszczekanie dało solidny fundament pod przyszłą trapową rewolucję. Tede bardzo szybko dostrzegł w rapowaniu zabawę, sławę i pieniądze, tym samym budząc niemałe kontrowersje wśród obrońców hip-hopowych wartości.

"S.P.O.R.T." był promowany kawałkiem "Wyścig Szczurów", o którym potem mówiono, że przewidział rozwój całego korpo-pokolenia. "Orientuj się / zacznie się niezły show" nawija Radoskór w "Drin za drinem", który na zawsze zajął czołowe miejsce wśród klasycznych utworów Tedunia. No, i po tym albumie show naprawdę się zaczęło. "S.P.O.R.T." przekonuje luzem, który trudno osiągnąć, jeżeli jest źle. U Tedego nie było źle – pochodzi z dobrego profesorskiego domu, więc nie niósł w sobie misji uświadamiania świata o realiach polskich ulic. Przełożyło się to na jego niewymuszone flow i ogromną dawkę poczucia humoru, która do dzisiaj wybrzmiewa bezczelnością.

Za swoje pochodzenie Tede niejednokrotnie dostał po dupie od kolegów po fachu. Czy się tym przejmował? Absolutnie nie. Bardzo szybko spełniło się główne życzenie z "Łaaaał" – "Żeby każdy hiphopowiec mnie znał".

_{(Magda Staniszewska)}

WWO – We własnej osobie (2002)

Pierwszy kontakt z warszawskim składem WWO miałam w czasach, o których wspominałam już przy okazji omawiania płyty Fisza – w momencie, w którym hip-hop trafił w Polsce do mainstreamu, proponując coraz to dziwniejsze projekty, nierzadko z hip-hopem nie mające nic wspólnego. To był ten moment, kiedy VIVA Polska gościła na antenie TVN-u, a Rychu Peja, O.S.T.R. i WWO walczyli z Evanescence i Linkin Park o pierwsze miejsce na tamtejszej liście przebojów. Nie miałam wówczas komputera, internetu i telewizji satelitarnej, więc rap chłonęłam bardzo fragmentarycznie, dokonując selekcji z naprawdę szalonej mieszanki, w której znajdowali się m.in. Mezo, Ascetoholix, Jeden Osiem L, Slums Attack, 52 Dębiec, czy Paktofonika.

Czas zweryfikował wiele moich wyborów, a po niemal dwudziestu latach na czele prywatnych klasyków nadal jest drugi album WWO. Możliwe, że mimo wszystko niemały udział ma w tym nostalgia do czasów, kiedy poznawanie nowej muzyki było jak poszukiwanie ukrytych skarbów, ale też dlatego, że WWO ma po prostu świetny storytelling, który nigdy się nie nudzi i dryg do zapadających w pamięć linijek. Nie ma tutaj żadnej lirycznej ekwilibrystyki – jest prosto, szczerze, dosadnie i bez kompromisów, ale przy tym zawsze melodyjnie, zawsze stanowczo, zawsze… przebojowo. Przykład? Choćby singlowe "Damy radę" oparte na samplu z "The Powers That Be" Rogera Watersa, albo wyprodukowany przez White House kawałek "Nie bój się zmiany na lepsze" z gościnnym udziałem Soundkail i Fu. No bo przecież w 2002 na pewno nie tylko ja składałam "dwie Victorie, lewa na górze – na znak, że damy radę, bo to leży w naszej naturze" i nie tylko ja próbowałam rapować po francusku. Nawet wtedy, gdy nie rozumiałam tekstu, podskórnie czułam, że jest to mocny, ważny przekaz. Dali radę.

"We własnej osobie" to jeden z kulturowych albumów polskiego rapu, wydany nakładem równie legendarnego labelu Prosto. nad którego całokształtem pracowało ponad dziesięciu producentów (L.A., Waco, DJ 600V, DJ Deszczu Strugi, Karton, Noon, Jędker, Reego, Doltz, Sokół i wspomniany White House). To musiało się udać.

_{(Emilia Stachowska)}

Pezet/Noon – Muzyka klasyczna (2002)

Bardziej hołubiona dziś jest kolejna płyta najbardziej rozpoznawalnego duetu producent-MC (oprócz może tylko Łony i Webbera) dojrzalsza i bardziej emocjonalna "Muzyka poważna". Tak, z pewnością ta druga jest bardziej udana, szczególnie od strony lirycznej, ale nie była takim przełomem i doceniono ją z czasem. To po "Muzyce klasycznej" połowa młodych raperów w Polsce chciała imitować flow Pezeta i jego gęsty od porównań, techniczny styl składania rymów. To przy "Re-fleksjach" odkrywał swoją wrażliwość niejeden małolat i to "Seniorita" leciała na ripicie na niejednej domówce. Wreszcie, to wcale nie tak częsty w polskim rapie przypadek, gdy sukces artystyczny szedł w parze z komercyjnym.

Na pewno też "Muzyka klasyczna" w porównaniu ze swoją następczynią jest mniej spójna: dziś to refleksyjne numery wypadają o wiele lepiej niż imprezowe (choć pewnie bez tych drugich płyta nie osiągnęłaby takiego sukcesu). Gęsto jest od samego początku – otwierające album "To tylko ja" to definitywnie jedno z najlepszych wejść w historii rodzimej rapgry. Pezet ma tu wielkie momenty, choćby "Ukryty w mieście krzyk" czy "Te same dni, te same sny". Kogo za młodu nie przeszły ciarki przy tych numerach, ten na starość... nie wiem kim będzie. Czasem jednak niestety Paweł z Ursynowa nawija, żeby nawijać, czy żeby skleić podwójne rymy: wersów takich jak "rozgrzewasz mnie jak Coldrex" czy "jesteś mokra jak Bonaqua" trudno dziś słuchać bez zażenowania. Zresztą i wtedy już wywoływały drwiny: przecież z radosnej paplaniny "Slangu" naśmiewało się WWO w "Halabardach".

Pierwszoplanową postacią wydaje się tu być jednak Noon. Jego przygoda z rapem trwała zaledwie pięć lat, a i tak te parę płyt do których przyłożył rękę postawiło poprzeczkę tak wysoko, że do dziś wielu producentów nie dosięgnie do niej na szczudłach. W książce Jacka Balińskiego "To nie jest hip-hop. Rozmowy" mówił, że podczas pracy nad tą płytą stoczył walkę o brzmienie. Walkę wygrał, bo jak często się zdarza, że słuchanie samych instrumentali bywa bardziej zajmujące niż regularnych utworów?

_{(Patryk Zakrzewski)}

Dizkret / Praktik – IQ (2002)

Dizkret, raper związany z formacją Stare Miasto i producent Praktik w 2002 roku stanęli w obronie pierwotnych hip-hopowych wartości i skleili ikoniczne jazzowo-basowe bragga (braggadacio – rapowa konwencja wychwalania swoich umiejętności, pochodzi od angielskiego słowa brag, chełpić, przechwalać się – przyp. red), sprzeciwiające się szeroko pojętej miernocie i monetyzacji kultury hip-hopowej. To był głośny zryw, chociaż parę lat później chłopaki odeszli z hip-hopowej sceny.

"Celebrujmy to, że mamy kilka piw, celebrujmy to, że mamy kilka sztuk" – dzisiaj, w obliczu niepewnej przyszłości, to proste rapowe carpe diem brzmi idealnie. "IQ" uchwyciło brak zgody na zmiany, jakie niosły za sobą podziały i szufladkowanie artystów w zależności od ich "wartości rynkowej". Eklektyczne i miękkie bity Praktika podbijają funky marzycielski klimat. Myślę, że "IQ" pomogło nie zwariować wielu ziomalom i ziomalkom.

_{(Magda Staniszewska)}

Firma – Z dedykacją dla ulicy (2002)

Na pierwszy rzut oka jest to płyta jakich wiele. Wulgarna, uliczna, antypolicyjna, wymierzona przeciwko konfidentom, chwaląca zalety marihuany i kolegów.

"Z dedykacją dla ulicy i dla ludzi nam podobnych, dla wszystkich tych, których nie ma z nami. To rozdział naszego życia, które nie zawsze obchodzi się z nami należycie. To historie oparte na faktach, które oddajemy w wasze ręce. Z fartem".

Dlaczego o niej piszemy? Przede wszystkim dlatego, że jest to jedna z najciekawiej wyprodukowanych ulicznych płyt w Polsce. Już intro ciekawi, zapraszając przeszywającym dźwiękiem organów, przerwanym monumentalnym samplem sekcji dętej orkiestry symfonicznej; po kilkukrotnym powtórzeniu orkiestrowej fanfary wchodzi surowy dźwięk maszyny perkusyjnej i imponujące skrecze. "Rozejrzyj się" opiera się na minimalistycznym dźwięku klawisza syntezatora, towarzyszy temu feria skreczy. "Siemasz" zbudowane jest na pogodnym break beacie. "Być w porządku" to zwolniony, dość posępny drum and bass z orientalnymi samplami. "Palę" używa dźwięków syntezatora Roland 303, który stworzył brzmienie klubowego gatunku acid house. "Bazyle" to agresywny dancehall.

Poza tym warto przyjrzeć się dalszym losom członków Firmy. Ich dalsze dzieje mówią wiele o Polsce, a nawet o świecie.

Tadek, syn poety i działacza Solidarności, później rzecznika prasowego rządu Jana Olszewskiego i członka rad nadzorczych Jana Polkowskiego, został jednym z głównych wykonawców rapu patriotycznego i popularyzatorem historii. Nagrał trzy martyrologiczne płyty, na których rapuje przede wszystkim o żołnierzach wyklętych i okresie stalinowskim, ale zdarzyło mu się cofnąć aż do czasów powstania styczniowego. Utwory z albumu "Niewygodna prawda" zostały nawet zaaranżowane na orkiestrę, Tadkowi towarzyszyli klasycznie wykształceni śpiewacy i śpiewaczki. Spytany w 2014 roku przez Tomasza Terlikowskiego na łamach książki "Pojedynki" czy wierzy, że jego działalność rzeczywiście może rozbudzić Polaków odpowiedział:

W trakcie koncertu tak im natłukłem w głowy, że w ciągu dwóch tygodni po imprezie kilku chłopaków zebrało tonę żywności dla kombatantów na Kresach Wschodnich, a potem założyli jeszcze klub historyczny i prowadzą prężną patriotyczną działalność. To pokazuje, że chcieć to móc. I że da się zrobić masę rzeczy. Także za pieniądze państwowe czy unijne.

Bosski Roman nagrał m.in. serię pięciu płyt "Krak", w których język ulicznego hip-hopu spotyka się z fascynacją grime'em, dancehallem czy drum and bassem (jedną z nich opisujemy w naszym zestawieniu). Poza tym działał społecznie, założył fundację Drużyna Mistrzów Sport Muzyka Pasja propagującą hip-hopem zdrowy tryb życia i sport. Napisał hymn Kadry Narodowej Ju Jitsu.

Kali z sukcesami kontynuuje działalność muzyczną, na jego płytach goszczą Paluch, Gedz, Żabson, Sokół, Pezet i wielu innych. Rafał Woś w felietonie dla "Tygodnika Powszechnego" nazwał go współczesnym polskim Kurtem Weillem. Prowadzi wytwórnię i marką odzieżową Ganja Mafia. Posiada nawet własną linię organicznego, uprawianego bez sztucznych nawozów suszu CBD. W wolnych chwilach propaguje przeróżne teorie spiskowe spod znaku amerykańskiego ruchu QAnon. Na swoich social mediach (jego konto na Instagramie obserwuje ponad 400 tys. użytkowników) udostępnił monstrualny diagram, który podobno pozwala przejrzeć na oczy: historia świata zaczyna się tu od mitycznej Atlantydy, żeby zaraz rozpierzchnąć się w meandrach wszelkich spisków: od "Protokołów mędrców Syjonu" przez spiskiem rządzących światem pedofilów po 5G.

Poszukiwany listem gończym w kraju Popek wyemigrował do Londynu. Tam zajmował się muzyką (na jego albumach gościło pół polskiej sceny, ale i amerykański gwiazdor The Game czy klasyk grime'u Wiley) i mieszanymi sztukami walki (po tym jak jego kibice rozpoczęli zamieszki otrzymał zakaz występowania w brytyjskiej lidze MMA). W latach 2014-2017 prowadził popularną grupę muzyczną Gang Albanii, mieli na koncie około 300 tys. sprzedanych płyt. Wcielał się tam w króla Albanii, kokainowego barona – postać rodem z orientalistycznych wyobrażeń o Bałkanach, skrzyżowanie bohatera filmów Kusturicy z szalonym raperem. Na pierwsze strony gazet trafiał dzięki swoim skaryfikacjom i niezbyt udanym powrocie do walk MMA – przegrał z Tomaszem Oświecińskim, aktorem filmów Patryka Vegi i celebryckim strongmanem oraz piosenkarzem disco polo Mariuszem Pudzianowskim.

_{(Filip Lech)}

Emilia Stachowska – doktorantka w Zakładzie Badań nad Kulturą Filmową i Audiowizualną Instytutu Kulturoznawstwa UAM, autorka audycji "Ładne Piosenki" (Radio Kapitał) i bloga oraz fanpage’a o tej samej nazwie, redaktorka serwisu nowamuzyka.pl, współpracuje również z portalem Screenagers.pl. Publikowała m.in. w "Studiach Kulturoznawczych", "Czasie Kultury" i "Glissando". Interesuje się pop- i cyberkulturą, przede wszystkim muzyką oraz narracjami medialnymi.

Magda Staniszewska – aktywistka muzyczna, dziennikarka i didżejka, związana z wrocławskim kolektywem regime brigade. Sercem oddana rapowi i wszelkim odmianom muzyki basowej. Muzykę prezentowała na antenach Radia LUZ, Radia Wrocław Kultura i Radia Kapitał.

Patryk Zakrzewski – antropolog kulturowy, czasem didżej. Poszukiwacz niesłusznie zapomnianych zjawisk z dziejów polskiej kultury.

Język Polish

Alternatywy