Zakazane piosenki z wiedzy o społeczeństwie, czyli historia polskiego hip-hopu w 60 płytach (część trzecia)

problem_promo.jpg, default, Pro8l3m, fot. materiały promocyjne, center, #000000

Podczas mijającej dekady polski rap bardzo rozwinął swoje brzmienie. Coraz mniej liczą się pozamuzyczne filary hip-hopowej kultury – graffiti i breakdance. Rap dociera do jazzu, muzyki elektronicznej, wszelkich gatunków niezależnych i mainstreamowych.

(Uwaga, tekst zawiera brzydkie wyrazy)

Czasy się zmieniły a "świadomy rap" już dawno odszedł do lamusa. Po co rapować o tym, że jest źle, skoro można rapować o tym, że jest dobrze? Hip-hop stał się biznesem, a raperzy to gwiazdy internetu.

Według badań Narodowego Centrum Kultury z 2018 roku 59% nastolatków słucha hip-hopu. Wyżej uplasowała się tylko muzyka pop, której słucha 62% polskiej młodzieży (disco polo tylko 32%, rocka 33%). Ostatnim fenomenem polskiego internetu był #hot16challenge2 polegający na nawinięciu 16 wersów i promowanie zbiórki na pomoc medykom walczącym z koronawirusem. Akcja bardzo szybko wyszła z rapowego środowiska, zarapowała nawet Maryla Rodowicz i prezydent Andrzej Duda.

syberia2official (2012-????)

syberia2official to nazwa Youtube'owego konta LSO – Liryki Składu Ostródzkiego (TDW – Tylko Dla Wtajemniczonych). Co kryje się za tymi tajemniczymi hasłami? To twórczość Goga i Kiełasa – chyba najmniej szablonowych twórców, którzy pojawiają się w tym zestawieniu. W ciągu ostatniej dekady nagrali kilkaset utworów – myślę, że kilka z nich na stałe wejdzie do kanonu polskiej muzyki rozrywkowej ("Serce", "Tango"). Posiadają oni wyjątkowo specyficzną wrażliwość – pomieszanie ciepła z mrokiem, wizerunku twardziela z romantykiem, rapu z syntezatorami. Gdybym miał spróbować w jednym zdaniu opisać ich twórczość, powiedziałbym, że jest to ewolucja wrażliwości wczesnego polskiego disco polo – tego chałupniczego, inspirowanego Depeche Mode i kosmische Musik – połączone z rapem. Oczywiście wśród ich kilkuset utworów można wyróżnić wiele innych nurtów – bardziej zanurzone w rapie, agresywniejsze, psychodeliczne.

Osobny opis należałby się warstwie wizualnej, teledyskom złożonym z archiwalnych nagrań, współczesnych ujęć z wakacji, umięśnionych kolesi bez koszulek, przepięknych krajobrazów, psychodelicznych wizualizacji.

_{(Filip Lech)}

V/A – Niewidzialna nerka (2012)

Wokół polskiego hip-hopu wytworzył się już całkiem spory przemysł nostalgii, a poza tym chyba żaden inny gatunek nie przywiązuje takiej wagi do edukacji historycznej kolejnych pokoleń słuchaczy. I nie mam tu na myśli raperów wyklętych, opiewających dzieje polskiego oręża, ale nauczanie historii tejże muzyki. Wspomnijmy choćby cykl imprez "Rap History Warsaw", gdzie przekrojowo prezentowano kolejne lata rozwoju rapu.

Dwupłytowy mikstejp, o którym mowa, to pokłosie tego samego zjawiska. Tytuł wziął się od aliasu DJ Volta, który ksywką Niewidzialna Ręka sygnował swoje mikstejpy przybliżające rodzimym słuchaczom rapowe nowinki zza oceanu.

Śmietanka młodszego pokolenia producentów "złożyła hołd jak Pono" rapowej scenie przełomu wieków i dokonała reinterpretacji i dekonstrukcji klasycznych utworów. Po hity ze składanek Volta, płyt Molesty, Kalibra, Warszafskiego Deszczu, Grammatika i wielu więcej sięgnęli między innymi: Kixnare, Praktik, Daniel Drumz, Metro, Urb, Night Marks Electric Trio, Teielte, Ment XXL.

To nie miało prawa się nie udać. Nawet najbardziej nieprzejednany zwolennik doktryny inżyniera Mamonia nie będzie miał powodu, by kręcić nosem, bo przecież gdzieś już te pętle słyszał. Odwołując się do kulinarnej metafory, ta płyta jest jak pierogi ruskie ze skwarkami z tempehu: tradycyjny smak przywołujący na myśl ciepłe wspomnienia okraszony nowoczesnością i powiewem wielkiego świata.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Cruz.Zaspał – Sztuka naiwna (2012)

Maciej Blatkiewicz w recenzji "Sztuki naiwnej" napisał: "po raz kolejny okazuje się, że jeśli rap alternatywny, to Skwer". Kiedy wróciłam do tego tekstu po latach (recenzja ukazała się w 2012 roku), miałam ochotę z nią polemizować – podobnie, jak niegdyś uderzyło mnie hasło "inteligentny hip-hop", tym razem zaczął mi uwierać ten "alternatywny rap". No bo przecież "Sztuka naiwna" to rap, jakich wiele – o żyćku. Dokładnie zaś – o żyćku pełnym lęku, strachu, niepokoju, samotności oraz smutku. Nie zrozumcie mnie źle – nie chodzi o to, że "Sztuka naiwna" jest przeciętna. Uważam, że pod wieloma względami jest wyjątkowa, bo na uwagę zasługują tu nie tylko szczere, osobiste, momentami ekshibicjonistyczne teksty, ale też brzmienie, które jest tak spójne, że samo w sobie staje się osobną opowieścią.

Zaczęłam jednak zastanawiać się, dlaczego w momencie premiery płyta uznawana była za alternatywną, trudną, specyficzną. Trop mam tylko jeden – ponieważ wówczas "usychający z tęsknoty za matką student wystraszony tym, że na studiach padnie trupem porażony głodem" faktycznie był postacią intrygującą, niekoniecznie kojarzoną z rapem. Teraz jest trochę inaczej, niezal wywalczył miejsce też dla takich narracji i wcale one nie dziwią, czego dowodem są kolejne wydawnictwa opisywane w ramach niniejszego zestawienia. Stąd już prosta droga do wniosku, że "Sztuka naiwna", jak i cały netlabel Skwer, byli prekursorscy, wprowadzili bowiem do rodzimego hip-hopu tych wszystkich smutnych wrażliwców, którzy "są gdzieś pomiędzy".

_{(Emilia Stachowska)}

Alcomindz Mafia – Tonie Nasze Rzycie Mixtape (2012)

2012 był rokiem, w którym na naszej scenie coraz śmielej zaczął pojawiać się trap zza oceanu. Wraz z nim pojawiły się głupkowate teksty o pieniądzach i hardkorowej zabawie. W czasie, w którym teksty Alcomindz Mafia szokowały w Polsce, 17-letni Chief Keef swoją bezczelną i niedbałą nawijką szokował Stany. Jak napisał o nich jeden z użytkowników Ślizgawki: "Alkomindz to skład, który zastał Polskę trueschoolową a zostawił strapowaną".

Trap – nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie – sprawił, że można było robić i mówić więcej. Internet pchał w niego coraz większą ilość beki i nowoczesnego ducha. Poskutkowało to tym, że nawijający na trapie bardziej skupiali się na pojedynczych słowach niż na prowadzeniu narracji. Czasy się zmieniły a "świadomy rap" już dawno odszedł do lamusa. Po co rapować o tym, że jest źle, skoro można rapować o tym, że jest dobrze? Druga dekada XXI wieku pokazała, że w polskim rapie można śpiewać o dobrobycie. Przede wszystkim tym wymarzonym.

Alcomindz w 2012 roku wypuścili trzy mikstejpy. Nawijanie o narkotykach, wódzie, dynksie, znalazło swoją publiczność – nastolatków urodzonych po transformacji. Nowe imprezowe pokolenie potrzebowało kogoś, kto bez spiny zarapuje o realiach ich niby zachodniego, nieskrępowanego zbyt dużą ilością zasad świata. Czasem przybierającego formę najgorszych koszmarów ich rodziców. "Stifłonda (Nah! Nah!)" był obowiązkowym elementem każdej domówy. Kiedy przez całą dekadę powracał do mnie na imprezach z bardzo różnymi ludźmi, zrozumiałam, że Alcomindz zaznaczyło się w świadomości całego pokolenia.

(Magda Staniszewska)

PRO8L3M – Art Brut (2014)

Popularniejszego duetu na polskiej scenie rapowej nie było. PRO8L3M, czyli raper Oskar i producent Steez, wnieśli do niej świeżość, proponując bardzo współczesne ujęcie miejskiego życia. Drogę do popularności otworzyło im ich drugie niezależne wydawnictwo – "Art Brut". To produkcje i teksty, które swoją formułą wychodziły poza dotychczasowy schemat rozgraniczający hip-hop i muzykę rozrywkową. Ta formuła jest prosta – i tym samym otwarta dla różnych słuchaczy. Mikstejp zapowiadał ogromną zmianę i poruszenie w polskiej hip-hopowej branży.

Dynamiczne, niezwykle barwne wizje snute przez Oskara bardzo łatwo zapadają w pamięć. Sukces PRO8L3M-u pokazał, że młoda polska publika potrzebowała wykonawcy, który przetłumaczy ich przebodźcowany świat na język muzyki. Steez postawił na polskie sample wycięte z muzyki lat 70. i 80. i filmowe cytaty – na takich loopach wprowadził polski uliczny rap w nowy, futurystyczny wymiar. W zastępstwie truschoolowej i dydaktycznej ulicy pojawiły się proste miejskie opowieści – czasami nawiązujące do luksusowego i szybkiego życia. Rzeszę fanów zbudowali na odniesieniach do popkultury i obrazach wyjętych z kapitalistycznego, uprzywilejowanego świata.

_{(Magda Staniszewska)}

Taco Hemingway – Trójkąt Warszawski (2014) i Umowa o Dzieło (2015)

Taco Hemingway z sesji promującej płytę "Trójkąt warszawski", fot. materiały promocyjne

Taco Hemingway pojawił się na polskiej scenie niespodziewanie. W grudniu 2014 roku w internecie pojawiła się EP-ka "Trójkąt Warszawski". Dzięki wsparciu rozgłośni akademickich i niezależnych polskich mediów po kilku tygodniach zaczęła wzbudzać zainteresowanie coraz szerszej publiczności. Nie minęło pół roku, a Filip Szcześniak wypuścił kolejną EP-kę, "Umowę o dzieło" i zagrał koncert na małej scenie Open'era. Setki młodych jednym głosem śpiewały słowa piosenki "Trójkąta" – "PZPN, jebać, jebać PZPN".

Fenomen Taco Hemingway’a już wtedy był poza kontrolą Szcześniaka. Filip oddał postać Taco w całości w ręce słuchaczy. Nie komentował swojej twórczości, przez kilka lat udało mu się zachować prywatność (dzisiaj coraz częściej jest bohaterem tabloidów). Odbiorcy sami podjęli decyzję: Taco Hemingway to dobro narodowe. Taco nie wywodził się z hip-hopowego środowiska, dzięki czemu zyskał publikę, w której playlistach do tej pory nie gościł hip-hop. Zaproponował zrozumiały dla wszystkich rap uniwersalny, współczesny.

Myślę że kluczem do jego sukcesu było to, że wykorzystał naturalną gawędę tkwiącą w języku polskim. Współczesna Warszawa przedstawiona przez pryzmat powtarzanych przez wszystkich komunałów, burzliwe emocje i decyzje młodości, którym towarzyszą wypiski z warszawskiego atlasu: nazwy miejscówek i barów. Piosenki produkowane przez Rumaka były na tyle chwytliwe, żeby ponieść te treści w świat, ale równocześnie na tyle proste, żeby tych treści nie przysłonić.

Parę lat później Taco Hemingway połączył siły z Quebonafide, tworząc jeden z najpopularniejszych rapowych składów w naszej historii – Taconafide. Ich album "Soma 0,5" zadebiutował na pierwszym miejscu listy OLiS. Trasa Ekodiesel Tour była absolutnym fenomenem, jeśli chodzi o wyprzedane sale koncertowe: udało im się zapełnić wielkie sale warszawskiego Torwaru czy poznańskiej Areny.

_{(Magda Staniszewska)}

Syny – Orient (2015)

Jeśli kojarzycie wspomniany tu wcześniej Qulturap, eksperymenty Synów nie powinny wydawać się wam takie egzotyczne, jak sugeruje tytuł ich debiutanckiego albumu. Projekt tworzą dwie niezwykle ciekawe osobowości, które już wcześniej proponowały albo pokręcone, albo posępne wariacje na temat hip-hopu, między innymi pod takimi szyldami, jak Etam Etamski czy Napszykłat. Przemysław Jankowiak i Robert Piernikowski od zawsze kombinowali z konwencją, nigdy nie traktując hip-hopu dosłownie, choć zawsze wymieniając go w gronie najważniejszych inspiracji.

Zresztą szlak przetarła im kilka lat wcześniej Niwea – dzięki temu, że do podobnej w założeniach płyty "01" początkowo podchodzono jak do jeża i na jej przykładzie uczono się, jak tego typu twory odbierać, "Orient" miał już trochę z górki. Nie chodzi o to, że Syny i Niwea proponują te same rozwiązania, ale wydaje się, że łączy je przede wszystkim odwołanie do rapu na potężnym metapoziomie, który zaciera granicę między ironią, a totalną powagą. Co więcej, Syny są w tym jeszcze bardziej dobitne, nierzadko balansując na granicy, za którą jest już tylko… „wkurw”. Ten może być wyrażony przez nich samych, ale zarazem może być tym, który… w ich stronę ktoś skieruje. Obok tego duetu nie można przejść obojętnie, choć nie wiem, czy da się też brać go zupełnie na serio.

_{(Emilia Stachowska)}

Hewra (2015-????)

Chewre to w języku jidysz towarzystwo, kompania, a także bractwo religijne. Hewra to skład z warszawskich Bielan, który do polskiego hip-hopu przyniósł wielką świeżość brzmienia i liryki. Pod większością ich utworów pojawiają się komentarze w stylu: "nic nie rozumiem, świetna", "Hewra – pozdrawiamy z 2050 roku", albo "nie trzeba ćpieć żeby być ućpienym". Ich muzyka to godziny relaksu, słoneczne Acapulco, duszności, kręcenie się na karuzeli, przelot, odlot, przypał, odurzenie i lekka zwała.

Swój klimat budują rozpoznawalnymi samplami; usłyszymy tu chociażby fragmenty utworów Edyty Bartosiewicz, Metalliki, Hemp Gru i Black Sabbath. Jednym z najbardziej charakterystycznych dźwięków z audiosfery świata Hewry jest odgłos tropikalnych ptaków. Czasami korzystają z rytmu techno, innym razem sięgają po post-punkowe melodie. Często zdarza im się śpiewać fragmenty swoich utworów po angielsku, oczywiście ze słowiańskim akcentem, co może przypominać chociażby anglojęzyczne kawałki pionierów polskiego punka, grup Deadlock czy Kryzys.

_{(Filip Lech)}

Paluch – Ostatni krzyk osiedla (2016)

"Od Piątkowa przez Tauzen, po Dziesięciny" – wykrzykuje Paluch na jednym oddechu nazwy osiedli z różnych stron Polski w rozpoczynającej album piosence. Bas tej muzyki ma krążyć pomiędzy blokami z wielkiej płyty. To nadal uliczny, niegrzeczny rap, ale już nie tak bardzo przerysowany. Paluch wysyła w całą Polskę ziomalski przekaz, żeby chłopaki z bloków trzymali się razem, byli szczerzy i przyzwoici. Oczywiście nie każdy jest tutaj mile widziany – "Witamy na blokach/ ty wpadasz w panikę, bo nagle zgubiłeś WiFi". Trzeba potrafić odnaleźć się w betonowej dżungli, tam gdzie "nie ma banana/ I tylko zdrajcy wiszą na palmach". Dzieci z bogatych domów są, obok raperów żyjących Instagramem, jedną z najmniej ulubionych grup społecznych poznańskiego rapera. Piosenkę "Banany" kończy słowami:

Tu nie chodzi o to, że jesteście z bogatego domu i macie siano. Chodzi o to, że macie zjebane głowy i nic nie szanujecie, niczego nie doceniacie i gardzicie ludźmi. Nie macie na siebie pomysłu, właśnie tak. Nie lubię was, nigdy was nie lubiłem i łatwo was rozpoznaję. Zostawcie rap.

Łukasz Paluszczak ciągle podkreśla swoje przywiązanie do tych, którzy mają gorzej, ale podkreśla, że nie jest głosem biedy. W końcu jest jednym z najpopularniejszych polskich raperów – "Paluch to nowy Midas, czego nie nagra – platyna". W polskim hip-hopie co drugi jest self-made manem, ale Paluch z figury ciężko pracującego człowieka, który zawdzięcza sobie wszystko, stworzył swój mit. Zaczynał od drobnych prac w sklepach, potem został sushi masterem, ale jego portfel zapełniły rymy. Irytuje go lekceważenie pracy innych; nie może też znieść ludzi, którzy narzekają, że jest im źle. Paluch jako jeden z niewielu raperów komentuje w swoich piosenkach sytuację polityczną i społeczną w Polsce.

Zadebiutował w 2004 roku, był jednym z raperów wprowadzających do Polski new school, chociaż nie trzyma się go kurczowo, dobrze czuje się na każdym podkładzie. Największą inspiracją Palucha jest scena francuska ze swoimi wpływami afrykańskimi – robi muzykę bardzo melodyjną, dynamiczną, często wręcz skoczną. Najlepszym przykładem tego podejścia jest ciężki, tribalowy "Szaman" albo słoneczna "Spłata". Miał nawet okazję występować w legendarnej audycji Planète Rap paryskiego radia Skyrock, gdzie towarzyszył mu francuski raper polskiego pochodzenia – PLK.

Jeśli trzeba, to zaśpiewa też dresiarską balladę. Co mam na myśli mówiąc o dresiarskiej balladzie? To taka piosenka, jak "W moim życiu", którą możesz zaśpiewać będąc lekko podpitym, ściskając swoich ziomków i krzycząc na całe osiedle: "Zostań moim przyjacieleeeeeeeeem/ Bo w moim żyyyyciuuuuu za dużo wrogóóóów już!".

_{(Filip Lech)}

EABS – Repetitions. Letters To Krzysztof Komeda (2017)

Nie dajcie się zmylić jazzem! O projekcie Marka Pędziwiatra niektórzy mówią, że tchnął nowego ducha w polską tradycję jazzową. W końcu w EABS grają nie tylko świetni muzycy jazzowi. Na pokładzie znalazł się m.in. Spisek Jednego, odpowiadający za skrecze – jeden z czołowych polskich hip-hopowych didżejów i gramofonistów, od wielu lat związany z wrocławską sceną klubową.

"Spread the knowledge!" – krzyczy Marek, kiedy jazzowo-beatowy jam wprowadza nas w świat muzycznych listów pisanych do Krzysztofa Komedy. Autor "Astigmatic" zmarł przedwcześnie w 1969 roku. Ciekawe, czy gdyby Komeda dożył naszych czasów, skusiłby się na romans z rapem, tak jak zrobił to Miles Davis na wydanym w 1992 roku "Doo-Bop"?

Dzisiaj rap jest konsekwentnie przejmowany przez elektronikę i pop, ale dawniej szedł ramię w ramię z jazzem i funkiem. Związki pomiędzy tymi gatunkami otworzyły muzyczny dialog różnych pokoleń. Rap przemycał jazzową kulturę w samplach i w koncertowych aranżacjach. Na granie z żywym zespołem skusił się niejeden polski raper – chociażby Pezet i Ten Typ Mes. Nic dziwnego – energia, która wytwarza się między żywym instrumentarium i raperem, jest czymś wyjątkowym. EABS też ma tę energię.

_{(Magda Staniszewska)}

Kamil Pivot – Tato Hemingway (2017)

Obecność Pivota w rap-grze zaczęła się naprawdę obiecująco: od świetnego numeru "Yyy eee" na opisywanej wcześniej płycie Quiza a potem było… osiem lat ciszy. Niespodziewanie powrócił po trzydziestce.

Młodzi wchodzili na scenę,
Ja sprawdzałem roczniki, jak byłbym sommelierem,
Pełne Torwary i Wembleye,
Złote puchary i longpleje?
To się już raczej nie zadzieje
Ta płyta to mecz na orliku w niedzielę.

Kamil Pivot – "Który rocznik?"

Za stronę muzyczną albumu odpowiada znany między innymi z Dinala (patrz część II) Urb. Obydwu udało się stworzyć materiał, który jest w kontrze właściwie do wszystkich mód, póz i trendów nowożytnego rapu.

Nieobecni lub pijący i bijący ojcowie to motyw obecny w polskim hip-hopie od samego początku. Przeciwstawiając się tym złym wzorcom, raperzy często mówili o miłości i przywiązaniu do swojej rodziny, ale nikt nie poszedł w tym tak daleko, jak Pivot. "Tato Hemingway" to jedna z najwierniejszych realizacji zasady "jakie życie – taki rap", a humorem i oryginalnością skojarzeń, które kipią z tej płyty, można by obdzielić kilku raperów. Pivot rymuje o tym, że nie mają z żoną czasu na oglądanie seriali, o tym jaką przeprawą jest ubranie trójki dzieci do wyjścia ("to polskie dzieci ubrane na cebulę"), o Q&A, który urządzają mu pociechy ("tato, czemu taki cudak mapa Chile?") albo o tym, że:

Widziałem na Insta, że raperom dają buty,
Nagrywam płytę! Decyzja w pół minuty.
Widziałem takich, którym też dają ciuchy.
Mogę być pierwszy, który przyjmie pieluchy

Kamil Pivot – "Tylko po chleb"

Płyta znalazła się w całości na YouTube i towarzyszy jej adekwatna do treści wizualizacja – Pivot przez 30 minut i 49 sekund prasuje górę dziecięcych ubranek. Fizyczne wydanie, a szczególnie wersja winylowa, to jedno z najbardziej pomysłowo zaprojektowanych polskich wydawnictw ostatnich lat: biała obwoluta, a w środku pokaźny plik dziecięcych rysunków, którymi można samemu wykleić okładkę (w bonusie są też kolorowanki).

_{(Patryk Zakrzewski)}

Kaz Bałagane – Książe Nieporządek (2018)

"Prawdziwy świr nie mówi o sobie że jest freak". To prawda, prawdziwego świra wystarczy posłuchać. "Książę Nieporządek" to chyba najbardziej abstrakcyjny album Kaza, chociaż nadal jest szalony i szybki. Warszawiak od samego początku odwracał się od rozbudowanych stylistycznie, eleganckich zdań. W ich zastępstwie pojawiły się słowa klucze, figury retoryczne, zapożyczenia z angielskiego, memy. Historie pojawiających się tu postaci podsumowują chaos współczesności i mózgów młodych ludzi.

Dodatkowym atutem jego twórczości jest bezosobowość rzucanych przez niego obelg – oczywiście tych funkcjonujących poza beefami. Kazowskie "dupy" nie są przepełnione pogardą jak u Tedego czy Malika Montany. Głównie dlatego, że u Kaza ta pogarda spada po równo na wszystkich i wszystko – "To co było tu absurdem, zamieniłem w nową szkołę, księżniczka się zamieniła w prukwę, nikt nie jest już moim idolem".

_{(Magda Staniszewska)}

Tuzza – Fino alla fine (2018)

Na okładce ośmiornica, symbol Tuzzy, oplata kulę ziemską. W końcu to Tuzza Globale, której misją jest stać się immortale.

Jedni z najzdolniejszych przedstawicieli nowego pokolenia, w którym to polski rap otworzył się na dziwność i eksperyment i to w momencie, kiedy autentyczność nie jest już jednym z głównych kryteriów oceny na rapowej giełdzie. A wręcz od raperów wymaga się czegoś innego: umiejętnego operowania nastrojem i tworzenia wciągających opowieści, niekoniecznie zgodnych ze starą maksymą "wszystko prawda, muszę być w porządku". Dwóch chłopaków z warszawskich Bielan może chcieć przeszczepiać klimaty la dolce vita na krajowy grunt ("Gleba jest polska, owoce włoskie"). No i kto im zabroni, szczególnie, kiedy są dwa kroki dalej niż reszta graczy?

Benito i Ricci śnią swój włoski sen na wielu płaszczyznach. Tuzza to dobrze przemyślany koncept: wplątywane w teksty makaronizmy, odniesienia do Serie A i filmów o mafii, klipy kręcone w malowniczych zakątkach Italii i koszulki Juventusu Turyn.

Całość dopełnia kosmiczno-narkotyczne brzmienie i gęste od autotune’a wokale, którego nadmiar we współczesnym rapie może irytować, ale do tej odrealnionej konwencji pasuje jak ulał. Mają dar do klecenia refrenów, zaskakujących skojarzeń i gier słownych, od których trudno się później uwolnić.

Moja gwiazda tu zaświeci,
Będzie intergalactico,
Ty się jarasz, że tam dalej kiwasz dzieci,
A nasz skład jak Galacticos.
Panny krążą drogą naszych orbit,
Typom oczy tu wychodzą z orbit,
Waszym celem, osły, zdobyć OLiS,
A Tuzza se zdobędzie Orbis.

TUZZA – "GLOBALE"

_{(Patryk Zakrzewski)}

Rogal DDL – ANtY (2018)

W wydawanej w latach 2015-17 trylogii płytowej "Nielegal" udało mu się odświeżyć uliczną konwencję. Nagrał muzykę ciemną, gęstą, mało przyjemną, znerwicowaną i deliryczną. Rogal DDL tworzy portret człowieka zmęczonego i zniszczonego, pełnego paranoi i nieradzącego sobie z nałogami. Jeszcze w 2017 roku nagrał dwie płyty. "To koniec" z Fazim – jednym z pionierów polskiego wykrzywionego polskiego rapu, znanego z zespołu Nagły Atak Spawacza, z autorem "Anty-Liroya", utworu, z którego dzieci w szkołach uczyły się przeklinać (przynajmniej tak było za moich czasów). Potem nagrał krótki koncept album "7DAYSofTECHNO", EP-kę opartą w całości na kwaśnych, szybkich i monotonnych techno podkładach. Świadectwo całkowitego rozpadu flow i strzępków historii przerywanych nagle przez ciąg skojarzeń, memów zobaczonych w internecie, luźno rzuconych refleksji o świecie. To mogło zostać wytworzone tylko i wyłącznie przez umysł cierpiący na chroniczny brak snu.

Już robi się późno, karaluchy pod poduchy.
Spokojnie, ja nie śpię, czuwam jak Matka Boska z Guadalupy.
Sweet dream czajnik, czajnis.
Leci Hawajska podwójna szynka

Rogal DDL – "HATRSZZZZZ"

Czym jest "ANtY"? "To anty-płyta, pełna anty-piosenek, którym towarzyszą zwykle anty-klipy" – pisał Filip Kalinowski – "Żadna płyta wydana w nawet szeroko rozumianym, głównym nurcie kładzenia polskich słów na bicie, nie była natomiast tak bardzo autorska, bezkompromisowa". Ponad godzina muzyki – większość utworów trwa powyżej sześciu minut, raczej nie uświadczymy tu refrenów. Zewsząd wyskakują dziwne odgłosy, niespodziewane sample, niepasujące melodie, nawiązania do przeróżnych nurtów muzyki klubowej. Rogal zazwyczaj nie trafia w beat – ale przecież to nie miałoby sensu, gdyby trafiał; a jego pomyłki tworzą kolejną warstwę muzyki. Na jego głos często nałożone są efekty, co tworzy jeszcze bardziej odrealnioną atmosferę. Niby ciągle opowiada o tym samym, ale jednak jego opowieści robią się coraz dziwniejsze i bardziej złożone. "Ja wam powiem kurwa, jak chcecie mieć coś od życia, to zacznijcie kurwa, czytać książki" – mówi w intrze do swojej płyty, w swoim wulgarnym strumieniu świadomości odwołując się do wielu tekstów kultury (od Witkacego do Ervinga Goffmana).

_{(Filip Lech)}

Młody π – zdycham powoli ale konsekwentnie ep (2018)

To ciekawe, że o EP-ce młodego pi pisano, że "zasięg jej oddziaływania jest minimalny, skazując ją na wiedzenie żywota ciekawostki dla nielicznych", a niecałe dwa lata później trafiła ona do naszego zestawienia rodzimych rap-klasyków. Oczywiście, rozumiem założenie, jakie przyświecało tej recenzji – że wydawnictwo jest zbyt hermetyczne pod względem warstwy lirycznej, pełnej odniesień na tyle erudycyjnych, by zatrzymać przy sobie tylko nielicznych słuchaczy. Mimo to, aż kusi, by odpowiedzieć cytując Łonę: "ale to o niczym nie świadczy, to nic nie znaczy". "zdycham powoli ale konsekwentnie ep" na pewno nie odniosło sukcesu komercyjnego, ale zapisało się na kartach historii rodzimych rapsów za sprawą czegoś innego – materiał doskonale oddaje ducha końca drugiej dekady XXI wieku.

Ta EP-ka pokazuje, że rap nie jest już zjawiskiem, które można mieć na wyłączność, a także udowadnia, że może być on naszpikowany najróżniejszymi, skrajnie odległymi od siebie doświadczeniami. Owszem, rację ma Rafał Krause pisząc, że "muzyka młodego pi to absurdalna i nieprzewidywalna wycieczka pełna odniesień do filozofii i popkultury", ale jeszcze bardziej ciekawie wypada ona, gdy zauważymy, że sam hip-hop jest tu po prostu popkulturowym zjawiskiem. Bardzo cenię ten album za mnogość tropów, które podsuwa, ale jeszcze bardziej za to, że zupełnie przypadkowo sam sobą mówi o hip-hopie naprawdę wiele – głównie to, że hip-hop może obecnie wszystko, nie mając żadnych tematycznych (a nawet estetycznych) granic.

_{(Emilia Stachowska)}

Malik Montana – Import / Export (2019)

Malik Montana nikomu nie musi się podobać. Mnie też się przez długi czas nie podobał i wciąż nie wywołuje we mnie szczególnej sympatii – nie kupuję jego konwencji. Siła tej muzy leży w tym, że buja – a przed tym niestety nie uchroni nawet prymitywny czy kontrowersyjny przekaz.

To raper bardzo dobry pod względem technicznym, z uchem do chwytliwych melodii i wersami, które się pamięta i podśpiewuje pod nosem. To kreatywny przelot przez przebojowe gatunki – reggaeton, afro trap – to, czego słucha się w dyskotekach na całym świecie. Są jednak jeszcze konteksty pozamuzyczne i to one zbudowały wokół Malika fenomen. Raper urodził się w Niemczech – ojciec pochodzi z Afganistanu, matka ma korzenie grecko-polskie. Jego muzyka utrzymana jest w bardzo wulgarnej konwencji, często ocierającej się o porno. Takie połączenie musiało w Polsce namieszać.

Malik kreuje hedonistyczny wizerunek: gruby plik hajsu i roznegliżowane dziewczyny. Myślę że posłuchanie tego, o czym nawija Malik i jego kumple, jest warte naszego czasu – chociażby po to, żeby sprawdzić, jak się czujemy z jego słowami. Wielu osobom zdają się one nie przeszkadzać – m.in. tym, którzy programują antenę Radia Eska. A popularność Malika rośnie. Zeszłoroczny "Robię Yeah" w niecałe trzy tygodnie po publikacji wygenerował 10 milionów odtworzeń, finalnie zajmując 6. miejsce na liście najczęściej odtwarzanych klipów na polskim YouTube w 2019 roku. Do pierwszej dziesiątki wszedł też inny jego utwór, nagrane z Mr. Polska "Jagodzianki".

Pewnych wersów nie przełknę, jego pozamuzycznej postawy też nie. Na zarzuty o seksizm i mizoginizm Malik odpowiada stwierdzeniem: "Wreszcie zaczniecie się myć, ogolicie też nogi i pachy". Nie pozwala sobie na odrobinę autorefleksji. Co możemy zrobić, żeby postawa Malika była tylko muzyczną konwencją, a nie seksistowską codziennością, która krzywdzi kobiety? Dopóki nie zaczniemy w otwarty sposób rozmawiać o granicach języka, poniżanie kobiet nie zniknie z rapu. A wypowiedzi takie jak powyższa będą przechodziły bez większego echa.

_{(Magda Staniszewska)}

Klocuch – Kaseta z komunii (2019)

Serwus! To, że Klocuch był pierwszym zawodnikiem spoza wąsko rozumianego rapowego poletka nominowanym do hot16challenge2 nie powinno nikogo dziwić. Nominował go zresztą Taco Hemingway, którego Klocuch już kilkukrotnie zaczepiał, a cała "Kaseta z komunii" to poniekąd odpowiedź na jego "Pocztówkę z WWA, lato ’19" (jest też follow up do Belmondo w trapowym "serwus").

Klocuch, nieoszlifowany diament pośród YouTuberskiego pyłu, to kreacja wiecznego (od 2010 roku) dwunastolatka, "materializacja kolektywnego id ludzi wychowanych w latach 90. na grach wideo", jak pisali kuratorzy jego retrospektywy w Galerii Komputer, Piotr Policht i Bartosz Zaskórski. Zaczynał od osobliwych filmików gamingowych, z czasem ujawnił swoje umiejętności satyryczne (cykl "kabaretów").

Kariera Klocucha-rapera zaczęła się od potężnych bangerów (jeden pożyczony od Lil Pumpa, drugi od boysbandu Taconafide): "Kruci gang" i "Aezakmi". Ten ostatni składa się z tak dobrych linijek, że aż nie mogę zdecydować, którą państwu przytoczyć – trzeba posłuchać w całości. "Kaseta" to o wiele dojrzalszy materiał: żądni gamingowego hedonizmu znajdą go, ale są też utwory bardziej emocjonalne i refleksyjne. Klocuch ujawnia tu swój talent narracyjny (potrafi streścić wszystkie poziomy Hitmana, gry typu "widać z oczu" w niecałych czterech minutach) i ukazuje oblicze czujnego miejskiego obserwatora:

Witam w mieście, gdzie w nocy jest ciemniej,
A w dzień jest jaśniej i w nocy nawet świecą latarnie,
W dzień są sklepy otwarte, ale są na noc zamykane,
A policja czasem jedzie na sygnale (wiem, że nic mi się nie stanie).

Klocuch – "Miasto"

Nonkonformizm Klocucha wyraża się choćby w postawie "nie dla sławy, nie dla pieniędzy": jego debiut ukazał się w formie niepublicznej playlisty na YouTube. Poza tym, który raper miałby odwagę powiedzieć: “nie chce mi się szukać rymów i nawet się z tym nie kryję”?

Napisałbym coś o muzyczce, ale tu akurat artysta sięgnął po bity dostępne za darmo w internecie, więc powiem tylko, jakby to powiedział Klocuch: "no fajne, fajne". Zresztą, Klocuch poradziłby sobie równie dobrze choćby a capella.

_{(Patryk Zakrzewski)}

Młody Dzban – Życie na parkingu (2019)

"Jestem Tomek z Wrocławia. Robię sobie muzyczkę, bo lubię" – mówi Młody Dzban w wywiadzie, poniekąd potwierdzając to, o czym pisałam przy okazji EP-ki młodego pi – że rapu nikt już nie ma na wyłączność, dając przy okazji pstryczka w nos tym wszystkim, którzy w "Życiu na parkingu" doszukiwali się hołdu dla klasyki polskiego hip-hopu. Jak bowiem tłumaczy Młody Dzban, "tak się mogło stać dlatego, że rapowo zatrzymał się w 2005", a nowości po prostu do niego nie trafiają, przez co przestały go interesować. Ponadto, również ten materiał pokazuje, jak rozszerza się zakres tematyczny hip-hopowych utworów, coraz mocniej nafaszerowanych popkulturowymi odniesieniami – udowadniających już nie tylko muzyczną erudycję twórców, ale nawiązujących np. do seriali (w tym przypadku – do "Chłopaków z baraków").

Poza tym, dużo jest tu ironii, dużo dystansu, dużo zabawy konwencją. Młody Dzban to kolejny raper, który jest "gdzieś pomiędzy" – sam zresztą zdaje sobie sprawę, tytułując jedno ze swoich wydawnictw "Głos pokolenia, ale tak nie do końca". Bo to faktycznie głos pokolenia, ale bez spinki, bez parcia na tę hip-hopową autentyczność, bez której niegdyś nie dało się być częścią środowiska. Teraz wszystko się rozmywa, rozmywają się też granice samego hip-hopu.

_{(Emilia Stachowska)}

Konera – Palmy (2019)

O Konerze nie wiadomo zbyt wiele – bandcampowe wrzutki nie mają opisu, a z dostępnych informacji wywnioskować można tyle, że raper jest z Gdyni. Same "Palmy" też raczej przeszły bez echa, a z tekstów, które je odnotowały, wymienić można tylko tę krótką wzmiankę oraz artykuł Filipa Szałaska, opublikowany na łamach "Czasu Kultury". Oba podlinkowane materiały wskazują jednak na cechę, która wyróżnia Konerę – postrzegają jego twórczość jako świadomą swoich korzeni, a jednocześnie mającą do nich dystans.

Palmy by KONERA

Nie chcę na siłę szukać tu potwierdzenia tezy, jaką sformułowałam pisząc o kilku innych nowych hip-hopowych albumach, ale wydaje mi się, że jednak coś jest na rzeczy – że ten współczesny polski rap jest po prostu bardziej pojemny. Zarówno pod względem tego, kto zasila jego szeregi, jak i tego, o czym w jego ramach się opowiada. Doświadczenia raperów, które mają wzmocnić jego autentyczność, to już nie tylko ulica, podwórko i problemy z hajsem. To mnóstwo innych rozczarowań, które wyciekają z pozornie błahych codziennych doświadczeń. Takich, które nie są spektakularne, a raczej składają się na szarą, nudną, dołującą zwyczajność. Zwyczajność to zaś "długi ciepły prysznic, jakaś szama, BoJack Horseman", po prostu. Jest w tym jakaś pociągająca mnie wolność, która u Konery przejawia się też w bitach – naprawdę różnorodnych, no bo przecież teraz każdy słucha niemal wszystkiego, nie dzieląc gatunków na "właściwe" i "nieodpowiednie". "Palmy" są posępne, momentami są nawet mroczne, dzięki czemu spójne, ale przy tym bardzo eklektyczne.

_{(Emilia Stachowska)}

Borixon & Reto – 420024 (2020)

Chyba nie ma w Polsce rapera, który przewinął się przez więcej hip-hopowych wytwórni i nawinął więcej wersów o leczniczych używkach niż Borixon. W swojej miłości do jarania jest kreatywny, konsekwentny i zabawny. Ta miłość to bezpośrednie następstwo innej miłości – tej do rapu. BRX szybko zaczął wyłamywać się z hip-hopowych ram i był otwarty na stylistyczne i ideowe eksperymenty. Na przełomie wieków zasilał – jako Borygo aka Rekin – kielecki skład Wzgórze Ya-Pa 3. W 2000 roku przeprowadził się do Warszawy i nie miał nic przeciwko zarabianiu na rapie. W tym duchu powstał m.in. skład Hardkorowa Komercja.

Gdybym miała porównać Boriksona do któregoś z amerykańskich raperów, postawiłabym na Gucci Mane’a. Wszystko dlatego, że obaj raperzy pełnią rolę trapowych ojców, którzy bacznie obserwują rodzimą scenę i są otwarci na współpracę z młodszym pokoleniem. Szukają talentów, pomagają im w rozwoju i nagrywają z nimi bengery. Tak Borixon dostrzegł Reto.

Młodszy od niego o 18 lat raper jest jednym z najbardziej kreatywnych wokalnie reprezentantów polskiej sceny – sam mówi, że "czuję się taki świeży, że mógłby jeszcze raz ten sam dzień przeżyć". I ja to kupuję.

Gloryfikująca jaranie formuła z jednej strony może wydawać się nieco monotematyczna, ale dopóki nie nastąpi legalizacja, dopóty trwać będzie trapowa walka o dobrą zabawę. "420020" pokazała, jak udana i przebojowo brzmiąca może być współpraca między "starym" a "nowym" pokoleniem, jeśli w studiu spotka się dwóch wystarczająco otwartych artystów.

_{(Magda Staniszewska)}

Miły ATZ – Czarny Swing (2020)

Mordor Muzik to jeden ze składów, który urozmaicił polskie podziemie. Raperzy Ginger i Miły ATZ z producentem Majkizioomem mieli prosty cel: chcieli robić polski grime. Wyzwaniem w grimie jest nawijanie na połamanych podkładach – przez to nawijka musi być bardziej melodyjna i zręczniejsza.

Kiedy w 2015 na kanale Mordorów pojawił się utwór "Strefa komfortu", skromne ale oddane grono polskich sympatyków grime’u zaczęło pokładać nadzieję w Miłym ATZ. Młody MC jest stworzony do rapowania na wykręconych bassline’ach. To, z jaką łatwością na nich leci, nakręca jak mało która nawijka z obozu "klasycznego rapu".

Dzisiaj ATZ podchodzi do ukochanego grime’u z większą pokorą. Zamiast wybuchu młodzieńczego buntu dostajemy idealny balans między melanżem a potrzebą życiowej stabilizacji. Są rozterki, kryzys młodości, rozdarcie między imigracją a pozostaniem w kraju. ATZ czasem bardziej cwaniakuje i ciśnie pociski w różne strony – w końcu grime nigdy nie przestanie być ostoją dla buntowników. Za muzyką idzie naturalna i niewymuszona świeżość, bo interpretacją basowej kultury zajął się @atutowy, producent, który w 2-stepowej i junglowej historii UK zaczął zagłębiać się dopiero pracując nad tą płytą. Okazało się, że ma łatwość do klejenia energetyzujących, połamanych produkcji. Czarny Swing dał "podziemny sound, nie dla mas, skuma [go] basowa sekta". U ATZ Sound jest bezpieczny. To w dużej mierze ciepłe miękkie beaty, momentami bardzo oldskulowe.

_{(Magda Staniszewska)}

Emilia Stachowska – doktorantka w Zakładzie Badań nad Kulturą Filmową i Audiowizualną Instytutu Kulturoznawstwa UAM, autorka audycji "Ładne Piosenki" (Radio Kapitał) i bloga oraz fanpage’a o tej samej nazwie, redaktorka serwisu nowamuzyka.pl, współpracuje również z portalem Screenagers.pl. Publikowała m.in. w "Studiach Kulturoznawczych", "Czasie Kultury" i "Glissando". Interesuje się pop- i cyberkulturą, przede wszystkim muzyką oraz narracjami medialnymi.

Magda Staniszewska – aktywistka muzyczna, dziennikarka i didżejka, związana z wrocławskim kolektywem regime brigade. Sercem oddana rapowi i wszelkim odmianom muzyki basowej. Muzykę prezentowała na antenach Radia LUZ, Radia Wrocław Kultura i Radia Kapitał.

Patryk Zakrzewski – antropolog kulturowy, czasem didżej. Poszukiwacz niesłusznie zapomnianych zjawisk z dziejów polskiej kultury.

Język Polish

polski rap

Alternatywy