Najpiękniejsze kościoły w Polsce

swidnica_kosc._ag.jpg, small, Najpiękniejsze kościoły w Polsce, Kościół Pokoju w Świdnicy, fot. Mieczysław Michalak / AG

#architektura

#sztuki wizualne

Monumentalne i pełne uroku, pięknie zachowane i nadszarpnięte zębem czasu, z burzliwą historią i porywającą legendą. Oto 15 wyjątkowych kościołów w Polsce, od średniowiecza do dziś.

Katedra gnieźnieńska

Na Wzgórzu Lecha stoi Matka Kościołów Polskich – katedra gnieźnieńska. Świątynia nawiązująca do architektury katedr francuskich powstała w XIV w., jako czwarta z kolei. Pierwszą wzniesiono w IX w., w następnym stuleciu Mieszko I zbudował kościół na planie krzyża (pochowano w nim jego żonę Dobrawę), który przebudował Bolesław Chrobry. Tu odbył się pogrzeb św. Wojciecha, patrona Polski. Jego srebrną trumnę, kryjącą relikwie, umieszczono w obecnej katedrze. W wyniku pożarów nadano jej formy barokowe i klasycystyczne, by po II wojnie światowej przywrócić gotyckiego ducha.

Nad murami o długości 85 m górują potężne wieże zwieńczone barokowymi hełmami. Nawy boczne i główną otacza wieniec 14 kaplic, w większości gotyckich. W kruchcie przy wieży południowej mieści się jeden z najcenniejszych zabytków romańskich w Polsce – wykonane z brązu Drzwi Gnieźnieńskie z końca XII w. W katedrze znajduje się wiele innych wartych uwagi dzieł sztuki i pięknych detali architektonicznych (np. nagrobek prymasa Zbigniewa Oleśnickiego – dzieło Wita Stwosza).

W katedrze gnieźnieńskiej odbyły się koronacje pierwszych królów Polski, a w tysięczną rocznicę słynnego zjazdu gnieźnieńskiego przedstawiciele krajów związanych z misją św. Wojciecha posadzili symboliczne drzewka w Dolinie Pojednania.

"Śląska Jerozolima" – Wambierzyce

bazylika Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, Wambierzyce, fot. Bartek Sadowski / Forum — Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, Wambierzyce, fot. Bartek Sadowski / Forum

Danielowi von Osterbergowi, właścicielowi Wambierzyc, marzyła się osada na kształt Jerozolimy. Począwszy od 1683 r., niewielką wieś na Dolnym Śląsku zaczęto przekształcać w miejscowość pielgrzymkową. Do rynku prowadzą więc bramy, znajdziemy tu również sadzawkę Siloe, pałac Heroda czy góry: Golgota, Syjon, Synaj, Tabor. Na okolicznych wzgórzach wznoszą się stacje kalwarii, jednej z największych w Europie.

Kolejny właściciel – hrabia von Göetzen – w 1715 r. zainicjował budowę dzisiejszej bazyliki Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, swoimi rozmiarami nawiązującej do świątyni Salomona w Jerozolimie. Prowadzą do niej monumentalne schody o 56 stopniach: 33 z nich symbolizują lata życia Chrystusa, 15 to wiek Maryi przed macierzyństwem. Bogato dekorowana, dwukondygnacyjna fasada imponująco prezentuje się przy wieczornej iluminacji (1390 żarówek).

Późnobarokowe wnętrze zdobią malowidła, obrazy oraz rzeźby – na szczególną uwagę zasługują ambona i cudowna figurka Matki Boskiej. Z końca XIX w. pochodzi ruchoma szopka, której 800 drewnianych figur wyszło spod ręki Longinusa Wittiga.

Kościół klasztorny w Sulejowie

Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie, fot. Gerard/Reporter

Sulejów jest najlepiej zachowanym cysterskim opactwem warownym w kraju. Powstaniu klasztoru towarzyszy legenda o polowaniu w pobliskiej puszczy Kazimierza II Sprawiedliwego. W czasie pogoni za jeleniem książę odłączył się od swoich kompanów, szukając drogi powrotnej, usłyszał głos z nieba: "Zbuduj w tym miejscu kościół, a doprowadzę cię do sług twoich". Władca przyrzekł spełnić wolę Bożą, a do dworzan doprowadziło go dwanaście lwów.

Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego wzniesiono ze szlachetnego piaskowca szydłowieckiego w I poł. XIII w. Ta trzynawowa bazylika z transeptem łączy styl romański z gotyckim. Kościelny kapitularz nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach wspartych na jednej kolumnie należy zaliczyć do najśmielszych konstrukcji tego typu w Polsce. Wewnątrz znajduje się pięć barokowych ołtarzy, rokokowy ołtarz główny z 1788 r. wykonał Jan Millman. Obok nich stoją drewniane rzeźby lwów, przypominające legendę założycielską.

Katedra w Pelplinie

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Pelplinie, fot. Przemek Świderski / Reporter

Niewielkie miasto na Kociewiu kryje w sobie jeden z najbardziej okazałych zabytków architektury gotyckiej w Polsce. Trójnawowa, jedenastoprzęsłowa bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Pelplinie powstawała od przełomu XIII i XIV w. do XVI-stulecia.

Z jej pierwotnego wystroju zachowały się późnogotyckie stalle (z lat 1450-1462) – dębowe ławki zdobione figurkami (rzadkie przestawienie Ducha Świętego jako mężczyzny) i artystycznymi kompozycjami kwiatowymi. Poza wspaniałymi, barokowymi organami czy sklepieniami (gwiaździstym, sieciowym i kryształowym) bazylikę wyróżnia liczba ołtarzy (23) drewnianych, marmurowych i stiukowych. Najcenniejszy jest złocony, manierystyczny ołtarz główny, bogato dekorowany obrazami Hermanna Hana. Pięć kondygnacji tworzy 25-metrową konstrukcję, dzięki czemu jest najwyższym drewnianym ołtarzem w tej części Europy.

Wśród wielu unikatowych inkunabułów tutejszego Muzeum Diecezjalnego znajdziemy jedyny w Polsce, jeden z dwudziestu kompletnych na świecie, egzemplarz Biblii Gutenberga. Pielgrzymów przyciągają też pelplinki – ciastka z miodem o śmietankowo-karmelowym smaku, wypiek regionalny w stylu wadowickiej kremówki.

Katedra na Wawelu

Jeżeli mówimy o pomniku polskiej kultury, historii i wiary, trudno o bardziej trafny przykład niż katedra na Wawelu. W niej odbyło się 37 koronacji królów i królowych (począwszy od Władysława Łokietka w 1320 r.), tutaj spoczywają prawie wszyscy polscy władcy. W kryptach kościoła złożono także bohaterów narodowych, m.in. Tadeusza Kościuszkę i Józefa Piłsudskiego, a w Krypcie Wieszczów pochowano wielkich poetów romantycznych: Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Mianem Ołtarza Ojczyzny określa się grób św. Stanisława, którego kult związany jest z ideą zjednoczenia i niepodległości Państwa Polskiego.

Niewiele wiemy o wyglądzie pierwszego kościoła katedralnego na Wawelu (powstałego prawdopodobnie niedługo po ustanowieniu w 1000 r. biskupstwa krakowskiego). Po kolejnej romańskiej katedrze z przełomu XI i XII w. pozostała krypta św. Leonarda i dolna część wieży Srebrnych Dzwonów. XIV-wieczną gotycką, trójnawową bazylikę z transeptem (nawa poprzeczna) - jaką znamy dziś – przez stulecia rozbudowywano i upiększano.

Obecnie przylega do niej 19 kaplic gotyckich, renesansowych (na czele z kaplicą Zygmuntowską) i barokowych. Stąd rozlega się głos dzwonu, ufundowanego przez Zygmunta I Starego, podczas ważniejszych uroczystości państwowych i kościelnych (według tradycji rozwiewa chmury i przyciąga słońce). Zdobione, kute w żelazie drzwi prowadzące do katedry pamiętają jeszcze ostatniego Piasta.

Kościół Mariacki w Krakowie

Drugą, po Katedrze Wawelskiej, najważniejszą świątynią dawnej stolicy Polski jest kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pierwotna bazylika Mariacka powstała jeszcze przed lokacją miasta w 1257 r. – to wyjaśnia jej asymetryczne położenie względem osi Rynku Głównego. Ówczesna romańska budowla została zniszczona podczas najazdów tatarskich, a jej ślady zachowały się na głębokości 2,6 metra pod ziemią.

Obecny kształt ceglanej, trójnawowej bazyliki w stylu gotyckim bryła uzyskała pod koniec XIV w. W kolejnym stuleciu dobudowano jedynie kaplice do naw bocznych, następnie skupiono się na renowacji wnętrza. Brutalnej ingerencji w oryginalny gotycki wystrój dokonał w XVIII w. Franciszek Placidi, jednak sto lat później doszło do częściowej regotyzacji. Tej pracy podjęli się znani artyści, m.in. Jan Matejko - autor gwiaździstej polichromii sklepienia - wraz z uczniami: Stanisławem Wyspiańskim i Józefem Mehofferem - wykonali ozdobne witraże. Kościół Mariacki wiążemy przede wszystkim z nazwiskiem Wita Stwosza, twórcą ołtarza Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny - najwybitniejszego i najlepiej zachowanego dzieła późnogotyckiej rzeźby w tej części Europy.

Przykuwającym uwagę elementem konstrukcji są dwie wieże nierównej wysokości (hejnalica zwieńczona hełmem i iglicą ma 81 m, dzwonnica – 69). Legenda głosi, że stawiali je dwaj bracia: starszy - nie chcąc dopuścić, by wieża brata przewyższyła jego dzieło – zasztyletował go. Targany wyrzutami sumienia wkrótce popełnił samobójstwo. Narzędzie zbrodni do dziś wisi w jednej z bram sukiennic.

Kościół Mariacki w Gdańsku

Nad panoramą Gdańska i rozległą okolicą góruje masywna wieża bazyliki kontrkatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Uważa się ją za największą w Europie świątynię zbudowaną z cegły. Może pomieścić 25 tys. osób, czyli prawie tylu mieszkańców, ile ówcześnie liczyło miasto. Wznoszono ją przez niemal 160 lat (1343-1502), a wcześniej – za czasów książąt pomorskich - na miejscu gotyckiej budowli stał drewniany kościółek.

Mimo burzliwych dziejów bazylika, zwana też Koroną Gdańska, zachowała swoją historyczną formę. Ikonografia sięga XVI w., a jasne wnętrze wypełniają rzędy filarów podtrzymujących sklepienia o układach: gwiaździstym, sieciowym i kryształowym. Dębowy, późnogotycki, główny ołtarz powstał w latach 1510-1517, przy zakrystii znajduje się rekonstrukcja słynnego, XV-wiecznego zegara astronomicznego, a także XIX-wieczna kopia "Sądu Ostatecznego" Hansa Memlinga. W kaplicy św. Anny mieści się Piękna Madonna Gdańska, którą – wedle legendy – wykonał młodzieniec w więziennej celi w przeciągu zaledwie jednej nocy. Za tak wspaniałe dzieło odzyskał wolność, a jak się okazało - oskarżono go niesłusznie.

Zaszczytem (i przy okazji godziwą pensją) cieszyło się stanowisko tutejszego kapelmistrza, o które swego czasu starał się Jan Sebastian Bach. Zachował się list z 1730 r., w którym kompozytor prosił przyjaciela, by ten ocenił jego szanse na zdobycie posady.

Najpiękniejsze Madonny polskiego średniowiecza

Bazylika św. Anny w Kodniu

Na tle tęczowej aureoli Matka Boska w dostojnej, królewskiej szacie trzyma w lewej ręce Dzieciątko, w prawej zaś dzierży berło. Obraz ten, będący odwzorowaniem rzeźby Madonny z Guadalupe, był przechowywany w kaplicy papieskiej. W 1631 r. wielki chorąży litewski Mikołaj Pius Sapieha został uzdrowiony w trakcie mszy św. odprawionej przed tym obrazem. Właściciel Kodnia wdzięczność za otrzymaną łaskę okazał w dość osobliwy sposób: nie uzyskawszy zgody papieża Urbana VIII na wywiezienie malowidła, wykradł je.

Obraz zawisł najpierw w kaplicy zamkowej, potem w kościele św. Anny w Kodniu na Podlasiu. Sapieha zlecił jego wybudowanie w 1629 r. na wzór Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Po sześciu latach stanęła świątynia w stylu późnego renesansu, którą dziś przysłania barokowa fasada. Sapieha kazał się pochować pod bezimienną płytą z czerwonego granitu w kruchcie kościoła, by po jego grobie deptały stopy wiernych. Historia cudownego obrazu stała się kanwą powieści Zofii Kossak-Szczuckiej "Błogosławiona wina".

Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy

Kościół Pokoju w Jaworze, fot. Wojciech Wojcik / Forum

Miały być usytuowane z dala od murów miasta, zbudowane z nietrwałych materiałów (drewna, gliny, słomy) i nie mogły przypominać tradycyjnych kościołów. Pod takimi warunkami Ferdynand III Habsburg pozwolił śląskim luteranom na budowę kościołów ewangelickich – jako dowód tolerancji religijnej, symbol zakończenia wojny trzydziestoletniej. Dwa z trzech (poza Głogowem) stoją niewzruszenie od ponad 350 lat. W 2001 r. zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Kościoły Pokoju w Jaworze (1654-55) i oddalonej 30 km Świdnicy (1656-57) są największymi w Europie obiektami sakralnymi o konstrukcji szkieletowo-ryglowej. Wzniesione według projektu wrocławskiego architekta Albrechta von Säbischa z zewnątrz wyglądają skromnie, a barokowe wnętrza przypominają teatr ze względu na wielopiętrowe empory. Jaworską świątynię zdobi 180 malowideł (sceny ze Starego i Nowego Testamentu), świdnicką – wizje apokaliptyczne i panorama okolicznych miasteczek.

Bazylika na Świętej Górze

Jej fundator – Adam Konarzewski – chciał, by przypominała krakowski kościół śś. Piotra i Pawła. Po śmierci dzieło męża kontynuowała Zofia z Opalińskich, która zmieniła projekt pod wpływem wizyty w Italii. Okrągła bazylika z ogromną kopułą (17 m średnicy, 50 m wysokości) na wzgórzu pod Gostyniem jest repliką weneckiej Santa Maria della Salute.

Kult Matki Bożej rozwijał się na Świętej Górze od XIV w., jednak okazała świątynia powstała dopiero w latach 1675-1698, według zamysłu włoskiego architekta Baltazara Longhena. Wnętrze utrzymane jest w stylu barokowym i rokokowym (m.in. marmurowe ołtarze i polichromia w czaszy kopuły – osiem scen z życia św. Filipa Neri – kościół należał do księży filipinów). W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (Świętogórska Róża Duchowna), w ołtarzu bocznym – gotycko-renesansowa rzeźba Matki Bożej Bolesnej. W czasie reformacji Anna Gostyńska kazała figurę porąbać i spalić, jednak ani siekiera, ani ogień nie dały jej rady. Statuę wrzucono do studni. Odnaleziono ją po kilkunastu latach, dzięki jasności ukazującej się nad studnią, i ponownie umieszczono w kościele.

Łemkowska cerkiew w Kwiatoniu

Cerkiew św. Paraskewy w Kwiatoniu, fot. Dawid Lasociński / Forum

Cerkiew św. Paraskewy w Beskidzie Niskim to nie tylko jedna z najpiękniejszych drewnianych świątyń w Polsce, lecz także unikalny przejaw przenikania się wpływów Wschodu i Zachodu w naszym kraju. Stworzyli ją greckokatoliccy Łemkowie, którzy wypracowali niespotykany nigdzie indziej styl budownictwa cerkiewnego. Za datę jej powstania przyjmuje się rok 1700. Do tradycyjnego, podłużnego korpusu dodano w 1743 r. (tę datę odnaleziono na jednej z belek) wieżę wzorowaną na małopolskich kościołach.

Trójdzielna konstrukcja z drewna jodłowego (gdzieniegdzie świerkowego) była kilkakrotnie odnawiana. Wnętrze utrzymane jest w tradycji późnobarokowej. Prezbiterium z dekoracyjnym obramieniem okien od nawy oddziela ikonostas Michała Bogdańskiego z 1904 r. Malowidła ścienne imitują marmurowe kolumny i gzymsy.

Od akcji "Wisła" w 1947 r. świątynia służy katolikom. W 2013 r. została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO.

Polskie drewniane cerkwie na liście UNESCO [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

"Perła baroku" w Krzeszowie

kościół w Krzeszowie (bazyka WNMP), fot. Wojciech Wojcik / Forum — Opactwo cystersów z bazyliką Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krzeszowie, fot. Wojciech Wojcik / Forum

Pod koniec XIII w. do Krzeszowa przybyli mnisi zakonu cystersów, którzy stworzyli cenny ośrodek gospodarczy, kulturowy i naukowy regionu (tędy przebiega główny Europejski Szlak Cysterski). Funkcję ich głównej świątyni pełnił zbudowany w latach 1728-35 kościół z dwiema potężnymi wieżami, zwany "europejską perłą baroku".

Okazała fasada podzielona jest na trzy strefy: ziemską, maryjną i niebiańską, okraszona licznymi kolumnami i pilastrami z figurami świętych dłuta praskiego rzeźbiarza Ferdynanda Brokoffa. Równie szczodrze prezentuje się rokokowe wnętrze z freskami Georga Wilhelma Neunhertza, organami z ponad 2600 piszczałkami i bogatymi stallami w prezbiterium. Jednak to cudowny obraz Matki Bożej Łaskawej przyciąga pielgrzymów. Według niektórych ikona pochodzi z XIII w., co czyni ją najstarszym wizerunkiem maryjnym w Polsce, a jej legendarny autor – pustelnik o imieniu Krzeszu – namalował ją z rozkazu i przy pomocy aniołów.

Katedra św. Stanisława Kostki w Łodzi

Przy ulicy Piotrkowskiej w Łodzi wznosi się neogotycka katedra wzorowana na Notre Dame w Chartres. Jest dziełem spółki "Wende i Zarske", która pokonała 37 koncepcji z niemal całej Europy, oraz Józefa Dziekońskiego z Warszawy i Sławomira Odrzywolskiego z Krakowa – autorów poprawek do projektu. Budowa kościoła z wyróżniającej go, jasnożółtej cegły (sprowadzonej z Górnego Śląska) trwała od 1901 do 1912 r. Wieżę o 104 m wysokości, nadającą świątyni smukły kształt, wzniesiono dopiero w 1927 r., z powodu kłopotów finansowych i wybuchu wojny.

Łódzką bryłę zdobią reprezentatywne dla gotyku rozety, witraże (najstarsze wykonane w Saksonii) czy okna w kształcie ostrołuku. Piękne ołtarze zostały ufundowane przez fabrykantów (m.in. Heinzla), kupców i robotników, podobnie jak największy dzwon katedry "Zygmunt" – dar łodzian – który niestety "zniknął" podczas okupacji niemieckiej. W tym czasie świątynia pełniła funkcję składnicy wojskowej. Po wyzwoleniu została odnowiona, jednak ponownie uległa zniszczeniu w wyniku pożaru w 1971 r. Po renowacji odwiedził ją Ojciec Święty Jan Paweł II w trakcie IV pielgrzymki do ojczyzny.

Kościół św. Rocha w Białymstoku

Kościół św. Rocha, będący pomnikiem wdzięczności za odzyskanie niepodległości, wykonano według projektu Oskara Sosnowskiego w latach 1927-46. Harmonijnie łączy ideę Matki Boskiej jako "Gwiazdy Zarannej" z nowoczesnymi rozwiązaniami architektonicznymi. Modernistyczno-ekspresjonistyczna świątynia ze swą oryginalną formą na planie ośmioboku stanowi ciekawostkę architektoniczną międzywojennej Europy.

Skromne wnętrze oczarowuje kryształową strukturą sklepień z witrażem przedstawiającym symbole św. Ducha i Ewangelistów. Za ołtarzem Matki Boskiej Rożańcowej (na prawo od ołtarza głównego) mieści się kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej z kopią wileńskiego obrazu. Położoną na wzgórzu świątynię otacza mur z czterema wieżyczkami charakterystycznymi dla architektury kościelnej Kresów, a półkolista brama przypomina Ostrą Bramę w Wilnie.

Bazylika Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach

Jej elipsoidalny kształt kojarzy się z okrętem, na którym ufający Bożemu Miłosierdziu znajdą schronienie (współczesna Arka Przymierza). Bazylikę wybudowano w latach 1999-2002, a projekt prof. Witolda Cęckiewicza z Politechniki Krakowskiej osobiście zaaprobował papież Jan Paweł II.

Przy wejściu do świątyni umieszczono kamień węgielny z Golgoty. Za kamiennym ołtarzem widać złotą kulę ziemską, będącą tabernakulum. Otacza ją targany wiatrem krzew symbolizujący niespokojną rzeczywistość naszych czasów (choć niektórzy upatrują w nim raczej gorejący krzew). W dolnej części dwupoziomowej bazyliki znajdują się ułożone promieniście kaplice – ich wystrój jest darem kościołów: włoskiego, węgierskiego, greckokatolickiego z Polski i Ukrainy, niemieckiego, słowackiego.

Krakowskie Łagiewniki stały się światową stolicą kultu Miłosierdzia Bożego, odwiedzaną przez ponad milion wiernych rocznie. Świątynia jest częścią Sanktuarium Bożego Miłosierdzia. Przynależy do niego m.in. neogotycki klasztor z kaplicą św. Józefa, gdzie znajduje się słynący łaskami obraz Jezusa Miłosiernego i relikwie siostry Faustyny, a także 77-metrowa wieża, z której na wysokości ponad 40 m można oglądać panoramę Krakowa (przy dobrej widoczności uda się nawet dostrzec Tatry).

Autorka: Agnieszka Warnke, luty 2016, aktualizacja: AC, lipiec 2018

"Witold Cęckiewicz" - monografia architekta [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Język Polish

polskie kościoły

sztuka sakralna

architektura gotycka

architektura romańska

kościół mariacki w krakowie

kościół mariacki w gdańsku

kościoły pokoju

architektura średniowiecza

dziedzictwo