Piękne i mało znane stare miasta
Przewodniki turystyczne zazwyczaj o nich milczą, choć nie sposób odmówić im uroku. Czasy ich świetności minęły bezpowrotnie, ale wąskie uliczki i skruszone mury kryją magię dawnych lat. Wybierzcie się z nami w sentymentalną podróż po 10 niezwykłych starych miastach Polski.
Nysa – śląski Rzym
Z kart historii
Bogatą architekturą mogła pochwalić się przed wiekami Nysa, leżąca na szlaku handlowym łączącym Śląsk z Czechami. O jej znaczeniu świadczyło wymienienie osady wśród stu najważniejszych ośrodków Europy w kronice Hartmanna Schedla z 1493 roku oraz umieszczenie herbu miasta (sześć białych lilii na czerwonej tarczy) na bramie praskiego mostu Karola. Przez niemal 500 lat była stolicą księstwa biskupiego, a "panorama stu wież" (kościołów, ratusza i baszt) nadała jej przydomek śląskiego Rzymu. W XVIII wieku pruskie rządy przekształciły Nysę w miasto twierdzę. Wiek później nastąpił rozwój szkolnictwa, działał nawet teatr aż do końca II wojny światowej, która obróciła w gruzy 70 procent zabudowy miasta.
Nysa dzisiaj
Zniszczone śródmieście i średniowieczny ratusz odbudowano. O dawnej świetności przypomina gotycka bryła kościoła św. Jakuba i św. Agnieszki, wzorowana na gnieźnieńskiej katedrze. Jarmarki organizowane w dniach imienin patronów tej najważniejszej budowli przyciągały kupców z pobliskich krajów. Tamten gwar pamięta jeszcze manierystyczny Dom Wagi Miejskiej (obecnie biblioteka) z 1604 roku czy barokowa Piękna Studnia nakryta żelazną kratą, której po przeszło trzech wiekach nie trzyma się rdza. Odpowiedzią na słynną rzymską fontannę dłuta Berniniego jest nyska fontanna Trytona z 1701 roku wykuta w sławniowickim marmurze.
Biecz – perła Podkarpacia
Z kart historii
Z terenów nizinnych przenieśmy się do podnóża Karpat. Tam, jak pisał Miron Białoszewski: "W zielonym wzgórzu / utkali gotykiem / gród / złotników / pasamoników / białoskórników. / Tkali gród na wzgórzu / tkali gród średniowieczny..." To w Bieczu krzyżowały się drogi handlowe, w trzech – nieistniejących dziś – zamkach przebywali książęta i królowie polscy. Tutaj książę Konrad Mazowiecki podpisał niechlubny traktat z zakonem krzyżackim, a Wacław Potocki stworzył "Wojnę chocimską". Zanim miasto podupadło po najazdach szwedzkich, było ważnym ośrodkiem sądowniczym. Urzędował tu legendarny kat Jurko, który podczas tortur cytował fragmenty z Homera, Owidiusza i Horacego.
Biecz dzisiaj
W miasteczku zwanym "małym Krakowem" czas płynie niespiesznie, odmierza go XVI-wieczny zegar z 24-godzinnym podziałem. Umieszczony jest na zdobionej sgraffitem w geometryczne wzory ratuszowej wieży, górującej nad rynkiem – największym w Polsce w stosunku do pozostałej części miasta. Najcenniejszym zabytkiem Biecza jest późnogotycki kościół parafialny, z unikatowym w kraju i Europie pulpitem muzycznym z 1633 roku. Spacerując wąskimi ulicami, można zajrzeć do kamienicy Chodorów z zabytkową sienią zajezdną. Należała ona do zbója Becza – legendarnego założyciela osady. Z kolei renesansowa Kromerówka jest dzisiaj siedzibą muzeum. Pod niektórymi budynkami mieszczą się rozległe piwnice, w których przechowywano sprowadzane z Węgier wino.
Jarosław – jarmarczne centrum Europy
Z kart historii
Winem, miodem, jedwabiem, zbożem, solą, rybami, skórami handlowano na największych (po frankfurckich) targach w XVI–XVII wieku. Tu mieszały się języki, kultura oraz religia Wschodu i Zachodu, Północy i Południa Europy. Funkcję magazynów pełniła niekończąca się sieć piwnic i korytarzy, ciągnących się pod staromiejską zabudową Jarosławia; dziś podziemna trasa stanowi atrakcję turystyczną. Przez wieki bogatą osadą kupiecką władały znakomite rody: Tarnowskich, Zamoyskich, Lubomirskich, Czartoryskich czy sam król Jan III Sobieski.
Jarosław dzisiaj
Po dawnych właścicielach pozostały już tylko okazałe kamienice na jarosławskim rynku. W późnorenesansowej, z zachowanymi podcieniami rezydencji Orsettich mieści się dziś muzeum upamiętniające historię miasta i regionu. Nieopodal stoi kamienica Attavantich z zabytkową salą lustrzaną – obecnie Centrum Kultury i Promocji. Środkową część placu zdominował XV-wieczny ratusz, kilkakrotnie przebudowywany. Dzisiejszy neorenesansowy wygląd uzyskał na przełomie XIX i XX wieku. Układ przestrzenny Jarosławia niewiele się zmienił od czasów założenia miasta w 1375 roku.
Piotrków Trybunalski – stolica sprawiedliwości
Z kart historii
Staromiejski układ urbanistyczny Piotrkowa sięga XIII wieku, choć jego zabudowa jest późniejsza. W tej stolicy sprawiedliwości rodził się polski parlamentaryzm i demokracja. Drugi człon nazwy miasto zawdzięcza obradującemu Trybunałowi Koronnemu, którego siedzibą był ratusz. Wybudowany w XV wieku ceglany obiekt został rozebrany w drugiej połowie XIX wieku. Podczas badań archeologicznych 100 lat później odsłonięto jego podziemia, a następnie zrekonstruowano fragmenty murów.
Piotrków Trybunalski dzisiaj
Piotrkowski rynek otacza ponad 140 budowli o historycznych nazwach: Wójtowska, Pałac Przyłuskich, Poczta Królewska. Ich klasycystyczne wnętrza kryją oryginalne sklepienia kolebkowe, ślady podcieni, sienie, belkowane stropy. Stare miasto przyciąga filmowców z całego świata. Odnowione elewacje kamienic i wybrukowane uliczki "grały" w produkcjach polskich: "Królowa Bona", "Jan Serce", "Przedwiośnie", "Vabank", "Psy"; a także zagranicznych: "Masz na imię Justyna", "Ukryci". Piotrkowski nastrój zauroczył też reżysera głośnego "Jakuba kłamcy", a Robin Williams mówił, że "takich dekoracji jak w Piotrkowie nie ma nawet w Los Angeles".
Rydzyna – perła polskiego baroku
Z kart historii
Z centralnej części kraju wyruszamy do Wielkopolski, gdzie znajduje się równie malownicza, choć niewielka Rydzyna. Jej pierwszym włodarzem był Jan z Czerniny, którego możny ród z czasem przyswoił nazwisko od miejscowości. Pod koniec XVII stulecia posiadłość przejęli Leszczyńscy, którzy wznieśli barokowy kompleks pałacowo-parkowy w miejsce XV-wiecznego zamku. Za ich panowania do Rydzyny przybyli cenieni budowniczy Pompeo Ferrari i Jan Stier, autorzy wielu pomników architektury wielkopolskiej. Gospodarny ród Sułkowskich nadał miasteczku współczesny wygląd.
Rydzyna dzisiaj
Barokowa zabudowa harmonijnie komponuje się z naturalnym krajobrazem okolicy. Układ przestrzenny zaprojektował Karol Marcin Frantz, twórca późnobarokowego kościoła św. Stanisława, gdzie znajduje się płyta nagrobna założyciela Rydzyny. Środkową część miasta wypełnia nieduży, kwadratowy rynek otoczony niskimi kamienicami szczytowymi i kalenicowymi z XVIII i XIX wieku. Ratusz z 1752 roku wieńczy drewniana wieżyczka. Pośrodku skweru stoi rokokowa figura Świętej Trójcy upamiętniająca epidemię dżumy. Autorem pomnika jest Andrzej Schmidt z Reszla – kolejnej architektonicznej perełki. Zajrzyjmy więc na chwilę na Warmię.
Reszel – historia zaklęta w mieście
Z kart historii
Do otoczonego fosą i umocnionego fortyfikacją dawnego grodu Bartów prowadziły trzy bramy: Wysoka, Rybacka oraz Królewiecka. Od 1241 roku terenem rządzili Krzyżacy, wznosząc drewnianą strażnicę. Przy niej założono osadę, która w 1337 roku uzyskała prawa miejskie. Pół wieku później stał już tu zamek biskupów warmińskich, do którego przylegał gotycki kościół, a także ratusz, szpital, wodociąg, składy towarowe. Tutaj odpoczywały wojska Władysława Jagiełły po zwycięstwie pod Grunwaldem. Największy rozkwit Reszel przeżył pod polskim berłem: w dobie renesansu i baroku słynął na całą Rzeczpospolitą z warsztatów snycerskich, rzeźbiarskich, kowalskich i złotniczych. Po I rozbiorze Polski znalazł się w granicach Prus, a wielkie pożary osłabiły i tak podupadające miasto.
Reszel dzisiaj
Mimo upływu czasu, ten jakby stanął w miejscu. Klimat średniowiecza zastygł na ulicach starego miasta, które można przejść w kilkadziesiąt minut. Poza wizytówkami Reszla: monumentalnym, gotyckim zamkiem czy kościołem parafialnym św. Piotra i św. Pawła, zachowały się fragmenty murów obronnych oraz dwa ceglane mosty w formie akweduktów.
Tykocin – podlaski Kazimierz
Z kart historii
Rolę portu rzecznego nad Narwią odgrywał Tykocin. Upodobali go sobie książęta litewscy i królowie polscy, a wśród nich Zygmunt August. Podczas jego panowania miasteczko liczyło 10 karczm miodowych, 36 piwnych i 15 gorzałkowych. Tutejszy zamek – dziś zrekonstruowany – był ówcześnie najważniejszą twierdzą Rzeczpospolitej, a August II Mocny ustanowił na nim najwyższe odznaczenie: Order Orła Białego. Przez kilka stuleci Tykocin był żydowskim miasteczkiem, a w synagodze z 1642 roku mieści się obecnie muzeum.
Tykocin dzisiaj
Widziana znad rzeki i zamykająca wschodnią ścianę rynku barokowa budowla to kościół Świętej Trójcy. Na głównym placu w kształcie trapezu wartę trzyma Stefan Czarniecki, do którego niegdyś należał Tykocin. Hetman przyodziany w strój szlachecki i dzierżący w dłoni pozłacaną buławę jest dziełem francuskiego rzeźbiarza Pierre'a de Coudraya. Wzdłuż staromiejskich uliczek wyłożonych kamieniem wznoszą się drewniane domy. Sympatycy tej kameralnej atmosfery zwykli nazywać Tykocin Kazimierzem Dolnym Podlasia lub powtarzać za Agnieszką Osiecką "miasteczko-bajeczka".
Chojnice – brama Kaszub
Z kart historii
Delektując się leśnym krajobrazem, przenieśmy się w okolice Borów Tucholskich, gdzie zaczynają i kończą się Kaszuby. Mowa o Chojnicach opanowanych przez Krzyżaków na początku XIV wieku Wzniesione wówczas potężne mury obronne z 22 basztami i 4 bramami, uzupełnione systemem fos i grobli czyniły osadę jedną z najlepiej ufortyfikowanych w regionie. Późniejsze wojny i pożary mocno nadszarpnęły obwarowania, których materiał posłużył do rozbudowy miasta, począwszy od XVII wieku Oszczędzono Bramę Człuchowską zbudowaną w stylu pomorskiego gotyku, zamykaną na noc żelazną kratą. Pełniła funkcję arsenału, więzienia i dzwonnicy kościelnej, a współcześnie przeznaczono ją na Muzeum Historyczno-Etnograficzne.
Chojnice dzisiaj
Spacerując od Bramy Człuchowskiej w stronę chojnickiego rynku, mijamy kolorowe, XVIII- i XIX-wieczne kamienice. Neogotyckim sercem miasta jest wybudowany na początku XX wieku ratusz, którego sylwetkę umieszczono w polskiej wersji gry "Monopoly". Frontową ścianę budynku z czerwonej cegły zdobią liczne płaskorzeźby z motywami rzemieślniczymi i handlowymi, a także niezmieniony od początku istnienia miasta herb (głowa tura ze złotym pierścieniem w nozdrzach i kwiatem między rogami). W sali obrad Rady Miejskiej znajdują się witraże przedstawiające cnoty: sprawiedliwość, oświatę, miłosierdzie.
Chełmno – miasto miłości
Z kart historii
Położonej na dziewięciu wzgórzach Wysoczyzny Chełmińskiej osadzie nadano prawa miejskie w 1233 roku. Akt ten stał się wzorcem lokacji ponad dwustu innych miast Polski. Chełmno, jako pierwsza stolica państwa krzyżackiego, dynamicznie się rozwijało. Już pod koniec XIII wieku powstał szachownicowy układ ulic wokół rynku, sześć gotyckich kościołów czy ponaddwukilometrowe mury miejskie zachowane do dziś.
Chełmno dzisiaj
Mimo że Chełmno nie świeci już dawnym blaskiem, warto dotknąć murów, w których zaklęta jest kilkusetletnia historia. Ciekawym przykładem sztuki manieryzmu jest ratusz pochodzący z drugiej połowy XVI wieku. Na jego zachodniej ścianie wisi tzw. pręt chełmiński – średniowieczny wzornik miar stosowanych w państwie krzyżackim. Z kolei w największej świątyni przechowywane są relikwie św. Walentego, co tłumaczy określenie "miasto miłości". Po wyczerpującej, staromiejskiej wędrówce można przysiąść na jednej z kilku ławeczek zakochanych – to podobno wróży pomyślność w uczuciach.
Agnieszka Warnke, czerwiec 2016, aktualizacja: AC, lipiec 2018
Źródła: Wiśniewski Michał, Ziejka Franciszek, "Arcydzieła architektury i urbanistyki. Polskie starówki", Olszanica 2013; Glinka Tadeusz, Piasecki Marek, "Polska. 60 wycieczek. Najpiękniejsze miejsca", Poznań 2007; staypoland.com, polskieszlaki.pl, polskaniezwykla.pl; materiały własne.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]