Historia budowania kalwarii sięga XV wieku. Wtedy to opracowano inspirowany układem urbanistycznym Jerozolimy model miejsca, w którym Jezus Chrystus miał przebyć drogę krzyżową i ostatecznie umrzeć na krzyżu. Chrześcijanie od dawna poszukiwali formy odtworzenia w przestrzeni miejsc związanych z męczeńską śmiercią Chrystusa; już w średniowieczu powstawały na świecie kaplice nawiązujące do formy Grobu Pańskiego, a na szczytach wzgórz lokowano trzy symboliczne krzyże. W końcu w XV wieku w Hiszpanii, a później w innych europejskich krajach ukształtował się zwyczaj tworzenia rozbudowanych zespołów obiektów, ułatwiających odgrywanie całej Drogi Krzyżowej. W Polsce kalwarie buduje się od początku XVII wieku; istnieje ich kilkanaście, a niektóre poza warstwą duchowo-religijną warte są uwagi także ze względu na architekturę.
Kalwaria Zebrzydowska
Kalwaria Zebrzydowska, Misterium Męki Pańskiej, fot.Michał Łępecki/AG Najstarsza polska kalwaria powstała z inicjatywy wojewody krakowskiego, Mikołaja Zebrzydowskiego. W 1600 roku na szczycie położonego na terenie jego dóbr wzgórza Żar wojewoda ufundował niewielki kościółek Ukrzyżowania. Pierwotnie miał on służyć jego prywatnej pobożności. Z czasem jednak właściciel zorientował się, że wzgórze proporcjami przypomina to z Jerozolimy, zdecydował więc o zbudowaniu tu całej kalwarii ze wszystkim kaplicami drogi krzyżowej. W latach 1604–1609 u stóp założenia stanęła późnobarokowa bazylika i klasztor bernardynów (którzy do dziś prawują pieczę nad kalwarią). Projekt tych budynków opracował Włoch, Jan Maria Bernardoni, we współpracy z flamandzkim złotnikiem, Pawłem Baudarthem. Ten drugi w kolejnych latach stworzył projekty zespołu kaplic, które rozmieszczano na terenie porastającego wzgórze lasu. Niewielkie budynki reprezentują styl barokowy i manierystyczny, a ich formy inspirowane były opisami zabytków Ziemi Świętej, autorstwa holenderskiego teologa z drugiej połowy XVI wieku, Christiana Kruika van Adrichema (każda kaplica na terenie kalwarii jest inna). Mikołaj Zebrzydowski chciał, aby polska kalwaria w maksymalnym stopniu przypominała te jerozolimską, a ponadto wprowadził do niej kult maryjny – do bazyliki sprowadził obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Uważany za cudowny, stał się celem pielgrzymek.
Procesja Zaśnięcia Matki Bożej w Kalwarii Zebrzydowskiej, fot. Piotr Tumidajski/Forum Kalwaria – specyficzne założenie krajobrazowo-architektoniczne – zajmuje wysokie na 400 m n.p.m. wzgórze; obejmuje teren 6 km2, a trasa pasyjna ma długość 5 km, na których rozlokowano 42 budynki.
Co roku w Wielkim Tygodniu w Kalwarii Zebrzydowskiej obywają się misteria pasyjne, czyli inscenizacje wydarzeń związanych z Męką Pańską. Znane są one także poza Polską, bierze w nich udział nawet 100 tysięcy pielgrzymów. W 1999 roku Kalwaria Zebrzydowska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Uzasadnieniem tego wpisu było docenienie wszystkich jej walorów krajobrazowych, kulturowych, artystycznych i religijnych.
Kalwaria w Wambierzycach
Kalwaria w Wambierzycach, fot. Gerard/Reporter Kalwarię Wambierzycką założył Daniel Paschazjusz von Osterberg, który w drugiej połowie XVII wieku był właścicielem m.in. wsi Wambierzyce. Miejscowość już w XIII wieku była miejscem pielgrzymek i miała status sanktuarium (za sprawą figury Matki Boskiej postawionej przez rolnika, którego Maryja uzdrowiła ze ślepoty). Von Osterberg postanowił rozbudować religijny charakter tego miejsca, zwłaszcza że teren krajobrazowo doskonale nadawał się do tego, by stworzyć tu kopię Jerozolimy. I tak okoliczne wzgórza nazwano Tabor i Syjon, powstała Dolina Jozefata, a płynący przez wieś potok nazwano rzeką Cedron. Przyroda stała się tłem dla kilkudziesięciu budynków – kaplic, opowiadających nie tylko mękę, ale i wcześniejsze życie Jezusa Chrystusa. Kalwaryjskie kaplice pierwotnie zbudowane były z drewna i nie zachowały się do dziś. Przebudowywano je na obiekty murowane od końca XVIII do początku XX wieku; część z nich rozmieszczona jest na okolicznych wzgórzach, niektóre stoją też we wsi. Większość z nich ma formy klasycystyczne.
Kalwaria Wambierzycka jest jedną z największych w Europie. Jest wyjątkowo malowniczo położona: ze szczytu Wzgórza Kalwarii rozciąga się panorama Pienin, a z prowadzonych tam schodów można podziwiać widok na monumentalną bazylikę, zbudowaną w Wambierzycach w latach 1715–1720. Na terenie kalwarii istnieją dwie pustelnie, niegdyś naprawdę zamieszkiwane przez pustelników. W jednej z kalwaryjskich kaplic zobaczyć można rzadko w Polsce spotykany wizerunek św. Wilgefortis, męczennicy, która podobnie jak Chrystus została ukrzyżowana. Często przedstawia się ją jako rozpiętą na krzyżu kobietę z brodą lub wręcz w twarzą Chrystusa, choć w Wambierzycach ma wizerunek urodziwej kobiety.
Kalwaria Pacławska
Niedziela Palmowa. Misterium Męki Pańskiej na dróżkach ukrzyżowania w wykonaniu mieszkańców okolicznych wiosek i braciszków z nowicjatu, fot. Waldek Sosnowski/Forum Położona 24 km od Przemyśla Kalwaria Pacławska to fundacja Andrzeja Maksymiliana Fredry, polityka i filozofa, żyjącego w drugiej połowie XVII wieku (za potomka Andrzeja Maksymiliana uważał się znany komediopisarz, Aleksander Fredro). W 1665 roku Fredro rozpoczął budowę drewnianego kościoła i klasztoru, do którego kilka lat później sprowadził franciszkanów (w latach 80. XVIII wieku drewniany kościół zastąpiono murowanym, wzniesionym w stylu barokowym; w 1863 roku do fasady kościoła dostawiono charakterystyczne podcienia). Na okolicznych wzgórzach powstało 35 murowanych i 7 drewnianych kaplic kalwaryjskich. Jak w każdej kalwarii, i tu istnieją kaplice, poświęcone tematom religijnym. W Kalwarii Pacławskiej są to: Dróżki Pana Jezusa, składające się z 28 stacji (wśród nich znajduje się Droga Krzyżowa – 14 stacji i Dróżki Matki Bożej – 16 stacji) oraz Dróżki Pogrzebu i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (14 stacji). Niektóre kaplice w Kalwarii przynależą do obu Dróżek.
Od 1995 roku co roku w Niedzielę Palmową raz w Wielki Piątek na terenie Kalwarii Pacławskiej odbywa się Misterium Męki Pańskiej, podczas którego miejscowi parafianie odgrywają sceny związane ze śmiercią Jezusa Chrystusa.
Kalwaria Wejherowska
Kalwaria Wejherowska, fot. www.kalwariawejherowska.pl Położona w sercu Kaszub Kalwaria Wejherowska (po kaszubsku Wejrowskô Kalwarëjô) jest obok Zebrzydowskiej i Pacławskiej nastraszą kalwarią w Polsce. Została zbudowana w latach 1649–1655 z inicjatywy wojewody malborskiego i założyciela Wejherowa, Jakuba Wejhera. 26 kaplic rozlokowano na wzgórzach w południowej części miasta, które nazwano tak, jak nazywają się odpowiadające im miejsca w Jerozolimie – jest tu więc m.in. Golgota czy Góra Oliwna. Kaplice stanowią do dziś cenne zabytki architektury na Pomorzu; reprezentują różne style, głównie barok; niektóre wzniesiono z użyciem bardzo popularnej na Pomorzu konstrukcji szachulcowej.
Misteria Męki Pańskiej, podczas których aktorzy i parafianie odgrywają poszczególne wydarzenia Drogi Krzyżowej, organizowane są w Kalwarii Zebrzydowskiej od 2002 roku.
Kalwaria Pakoska
Kalwaria Pakoska, fot. Łukasz Nowaczyk/AG Księga "Theatrum Terrae Sanctae et Biblicarum Historiarum" ("Teatr Ziemi Świętej i Wydarzeń Biblijnych") Christiana Kruika van Adrichema, która była podstawą do projektu Kalwarii Zebrzydowskiej, w 1628 roku zainspirowała także księdza Alberta Kęsickiego, proboszcza pakoskiej parafii, który wyznaczył na terenie parafii 4-kilometrową Drogę Krzyżową na wzór tej jerozolimskiej. Pomysł budowy kalwarii spodobał się Michałowi Działyńskiemu, który był właścicielem Pakości, i który podarował na te potrzeby ziemię parafii. W 1631 roku rodzina Działyńskich sprowadziła do Pakości franciszkanów – reformatów. Budowa ich klasztoru przyczyniła się do rozwoju także i kalwarii – zakonnicy podjęli współpracę z księdzem Albertem i stali się opiekunami kalwarii. W 1671 roku sprowadzono tu relikwie Krzyża Świętego, które też przysłużyły się rozwojowi kultu religijnego w tych stronach.
Kalwaria Pakoska, zwana Kujawską Jerozolimą, jest drugą co do wieku w Polsce, po Kalwarii Zebrzydowskiej. Kaplice kalwaryjne w Pakości zbudowane zostały w drugiej połowie XVII wieku, dwie z nich są konsekrowane i pełnią funkcje kościołów (wszystkich razem jest 26). Pod względem architektonicznym kaplice w Kalwarii Pakoskiej reprezentują styl barokowy.
Kalwaria Panewnicka
Kalwaria Panewnicka w Katowicach. Droga krzyżowa. Angelina rzeźba, Jura-Petrucco, stacja X, "Jezus jest pozbawiony swoich szat", 1951, Angelina Jura-Petrucco, fot. wikimedia.org Kalwaria Panewnicka, zwana Śląską położona jest położona na południowo-wschodnich peryferiach Katowic. Choć znajduje się na silnie zurbanizowanym terenie, jest zatopiona w zieleni i odseparowana od gwaru ulic. Kalwaria zajmuje teren ośmiu hektarów, a wzgórze z kaplicami poprzedzone jest – jako to ma najczęściej w Polsce miejsce – klasztorem i kościołem franciszkanów. Ten ostatni zbudowano w stylu neoromańskim w 1908 roku i już rok później rozpoczęto prace nad powstaniem wokół kaplic drogi krzyżowej. Te jednak się przeciągały, aż przerwała je I wojna światowa. Dopiero w 1936 roku rozstrzygnięto konkurs na projekt kaplic kalwaryjnych – wygrali go Jan Krug i Tadeusz Brzoza, proponując budynki w stylu neoromańskim z akcentami modernistycznymi. To czyni Kalwarię Pacławską wyjątkową: choć odnosi się do barokowego założenia, wypełniona została kaplicami o nowoczesnych bryłach, nawiązujących do modernistycznej architektury Katowic okresu międzywojennego.
Do wybuchu II wojny światowej udało się zbudować większość kaplic w stanie surowym; dokończono je w latach 50. W tej samej dekadzie na terenie kalwarii powstało także piętnaście kaplic różańcowych (w Panewnikach, podobnie jak w Kalwarii Zebrzydowskiej czy Pacławskiej obok Chrystusa otoczona jest kultem także Matka Boska). Kalwaria Panewnicka jest wzorowana na Zebrzydowskiej; powstała przede wszystkim po to, by stanowić scenerię Misteriów Męki Pańskiej, odgrywanych tu co roku w Wielkim Tygodniu.
Kalwaria na Górze Świętej Anny
Kaplica Spotkanie z Matką, Kalwaria na Górze Świętej Anny, fot. wikimedia.org Znajdująca się w pobliżu Opola Góra Świętej Anny to miejsce o wyjątkowo bogatej historii i wielkim ładunku symbolicznym, którego kalwaria jest tylko jednym z elementów. Zespół 33 kaplic, wyznaczających tzw. Drogę Męki Pańskiej (czyli rozbudowaną Drogę Krzyżową) oraz Dróżki Matki Boskiej na Górze Świętej Anny został zbudowany w latach 1700–1709. Projekty barokowych pawilonów opracował włoski architekt, Domenico Signo, działając na zamówienie fundatora kalwarii, Jerzego Adama von Gaschina, który zapragnął zbudowania na swojej ziemi obiektu podobnego do Kalwarii Zebrzydowskiej. Od lat 60. XVIII wieku kalwarią na Górze Świętej Anny opiekują się franciszkanie; w XIX wieku kompleks wzbogacił się o kilka nowych kaplic – dziś jest ich w sumie 40.
Burzliwe losy tego miejsca miały wpływ także na funkcjonowanie kalwarii, franciszkanie co najmniej trzy razy musieli opuścić klasztor, zbudowany obok kalwarii (m.in. w latach 1875–1889 za rządów Ottona von Bismarcka i w czasie II wojny światowej, kiedy to górę przejęli naziści).
Barokowa bazylika, sanktuarium, klasztor i kalwaria to nie jedyne nacechowane symbolicznie miejsca na Górze Świętej Anny. W latach 30. XX wieku Niemcy na terenie istniejącego tu kamieniołomu zbudowali ogromny amfiteatr dla blisko 30 tysięcy widzów (kamieniołom był już wtedy własnością NSDAP), mający upamiętniać Niemców, poległych podczas powstań śląskich. W 1938 roku na szczycie amfiteatru zbudowano także mauzoleum w kształcie surowej, kamiennej rotundy. Na początku 1945 roku nazistowskie zabudowania zostały wysadzone w powietrze, a niedługo później w ich miejscu zdecydowano się zbudować pomnik poświęcony polskim powstańcom ze Śląska. W 1946 roku w konkursie wybrano projekt Xawerego Dunikowskiego, którego budowa zakończyła się w 1955 roku. W pylonach kamiennej budowli, zdobionej płaskorzeźbami można oglądać wystawę, poświęconą "czynowi powstańczemu".
Jakby tego było mało, od 2010 roku Góra Świętej Anny posiada także status Geoparku Krajowego, na terenie którego można oglądać wykopaliska geologiczne.
Licheń Stary
Golgota w Sanktuarium Maryjnym w Licheniu Starym, fot. Dejan Gospodarek/Reporter Od początku XXI wieku wielkopolska miejscowość Licheń znana jest w całej Polsce przede wszystkim z największej w kraju świątyni. Licheńska Bazylika, gigantyczna, monumentalna i kiczowata, z kopułą, sięgającą stu i wieżą wysoką na 141 metrów przytłoczyła całą okolicę. Tymczasem w jej pobliżu, obok starego, drewnianego kościoła znajduje się Golgota – usypana z kamieni, 25-metrowa góra, po której można się wspiąć, mijając po drodze jaskinie – kaplice oraz tarasy, pełniące funkcje kolejnych stacji Drogi Krzyżowej.
Sztuczna góra została usypana na początku lat 70. XX wieku z inicjatywy miejscowego księdza, Eugeniusza Makulskiego. Rzeźbiarski wystrój Golgoty jest dziełem Olgi Bajkowskiej. Co ciekawe, budowana w latach 70. Golgota powstawała nielegalnie – ówczesne władz e zabraniały budowy obiektów sakralnych, ksiądz Makulski realizował więc to przedsięwzięcie bez żadnych uprawnień (za co był kilkukrotnie karany).Licheńska Golgota jest często tematem żartów: rzeźby ją zdobiące są brzydkie, nieforemne, kiczowate, a sposoby ukazania scen pasyjnych – naiwne. Sam pomysłodawca Golgoty tłumaczył, że miejsce to buduje dla prostych ludzi, dlatego ma ono mówić ich językiem.
Góra Kalwaria
Góra Kalwaria, kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, fot. Piotr Moroz/wikimedia.org W położonej niecałe 40 km na południe od Warszawy miejscowości Góra Kalwaria trudno dostrzec dziś ślady jej historii, kiedy nazywana była Nową Jerozolimą. Zniszczoną w czasie potopu szwedzkiego wieś Góra w 1666 roku kupił biskup poznański, Stefan Wierzbowski. To on postanowił wznieść w tym miejscu Nową Jerozolimę, ważny ośrodek religijny. Sprowadził tu wiele zakonów - dominikanów, dominikanek, franciszkanów obserwantów, bernardynów, pijarów, marianów. Miasteczku nadano plan krzyża łacińskiego, a wzdłuż krzyżujących się ulic rozstawiono kościoły i klasztory ta, aby wjeżdżający tu zawsze mijali jakąś świątynię. Co więcej, obiektom sakralnym nadano także funkcje stacji Drogi Krzyżowej, bo całe miasteczko miało stać się miejscem pielgrzymkowym i terenem odprawiania spektakli pasyjnych. Za życia fundatora w Górze Kalwarii zbudowano 35 kaplic, sześć kościołów i pięć klasztorów.
Niestety burzliwe losy tego regionu polski, toczone tu na przełomie XVIII i XIX wieku walki, czy też represje po powstaniu listopadowym doprowadziły większość sakralnych zabudowań do ruiny. W wyniku licznych przebudów i rozwoju miasta zatarciu uległ także jego niezwykły układ urbanistyczny. Dziś pamiątkami po wyjątkowej idei biskupa Wierzbowskiego są dawna kaplica kalwaryjska "Ratusz (Dom) Piłata" (kiedyś stojący na skrzyżowaniu dwóch głównych ulic – ramion krzyża, dziś to kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego), dawny kościół marianów, tzw. Wieczernik, zbudowany w 1674 roku, czy barokowy kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, dzieło Jakuba Fontany z lat 1765-1770, powstały w wyniku przebudowy XVII-wiecznej, ufundowanej dla bernardynów przez biskupa Wierzbowskiego świątyni.