W XVIII wieku pojawiły się lekko profilowane tablice w ozdobnych ramach (m.in. portret Sabiny Ledóchowskiej/Marianny Potockiej, zm. 1722, w Krakowie i Marianny Zdanowicz, zm. 1770, we Lwowie) bądź owalne w sześciobocznych obramieniach (portret Jerzego Dominika Lubomirskiego, zm. 1727, na Jasnej Górze). Kształt i technika wykonania portretów zmieniała się wraz z mijającą modą, często warunkowana była możliwościami ekonomicznymi rodziny, bądź samego zmarłego.
Zachowany w kościele w Słupcy portret trumienny Jana Kudelskiego odróżnia się od większości pozostałych nieregularnym owalnym kształtem i ażurowo wyciętym obrzeżem, na którym wyryto różne atrybuty szlachcica-rycerza, jak hełm, łuk, kołczan i miecz. Na blasze wyryto tekst: "JOANNE KUDELSKY | Domine Dum Veneris Judicare | Noli Me Condemnare | Mortus A[nno] D[omini] 1662 | Die 2 | 10". Niezbyt wysokiej klasy artystycznej, jest przykładem prowincjonalnego portretu trumiennego, gdzie wizerunek zmarłego połączony jest z tablicą laudacyjną.
Do najstarszych zachowanych portretów przymocowanych do trumny zalicza się mały, owalny (18,2 x 13,2 cm) portret króla Stefana Batorego na Wawelu (zm. 1586). Jego skromny rozmiar świadczy, że nie pełnił on funkcji podczas uroczystości pogrzebowych, lecz jest zapowiedzią później powstających większych przedstawień. Zmierzch trumiennych portretów w ich nowożytnej formie przypada na koniec XVIII wieku, nieliczne powstawały jeszcze na początku XIX stulecia. Jednym z najpóźniejszych jest portret proboszcza jedlińskiego Marcina Porczyńskiego (zm. 1809) w Sandomierzu. Portret trumienny wyparła w XIX wieku fotografia. Obecnie echem sarmackiej tradycji pogrzebowej są zawierające dane osoby zmarłej (dawniej tzw. legendą epitafijną) tablice o kartuszowym wykroju przybijane do trumny trakcie mszy żałobnej. Dawniej przybijano je do drewnianych krzyży na grobach, obecnie, w dobie kamiennych pomników, zanim powstanie tablica, eksponowane są na grobach po pogrzebie.
Najliczniejsze państwowe zbiory sarmackich portretów trumiennych oraz blach herbowych w Polsce znajdują się obecnie w Muzeach Narodowych w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Muzeach Archidiecezjalnych w Gnieźnie i Poznaniu, Muzeum Pałacu w Wilanowie, Muzeum w Międzyrzeczu Wielkopolskim, Muzeum Diecezjalnym Sztuki Kościelnej w Sandomierzu, Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu oraz w kościołach i klasztorach w Krakowie, Łowiczu, Olkuszu, Osiecznej, Piotrkowie Trybunalskim, Poznaniu, Toruniu, Tuczynie, Wieluniu, Wschowie i wielu innych. Znaczącą kolekcję portretów tego typu posiada również w swoich zbiorach Lwowska Galeria Obrazów oraz Lwowskie Muzeum Historyczne.
Literatura:
- Juliusz A. Chrościcki, "Pompa Funebris", Warszawa 1974
- Mariusz Karpowicz, "Polski portret trumienny", [w:] "Sztuki polskiej drogi dziwne", Bydgoszcz 1994, s. 107-126
- "Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych", red. Joanna Dziubkowa, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1996
Autorka: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009