Kim była Łesia Ukrainka?

lesia_ukrainka_banknot_griven_2011_avers_wiki.jpg, default, Banknot o nominale 200 hrywien z wizerunkiem Łesi Ukrainki, fot. Wikimedia Commons, center, #000000

#literatura

#dziedzictwo

Jest jedyną kobietą, której wizerunek znalazł się na ukraińskich banknotach, a badacze uznają ją za jedną z najwybitniejszych postaci literatury znad Dniepru i jedną z najważniejszych europejskich modernistek. Już jako szesnastolatka tłumaczyła fragmenty Mickiewicza, a kilka lat później, podobnie jak on pytała: "czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie?". Co jeszcze łączy Łesię Ukrainkę z polską kulturą?

Urodziła się w 1871 roku w Nowogrodzie Wołyńskim jako Łarysa Petriwna Kosacz-Kwitka, w dobrze usytuowanej ziemiańskiej rodzinie o inteligenckich, artystycznych i społecznych tradycjach (jej matka, Ołena Drahomanowa-Kosacz również była pisarką i krytyczką, ojciec – prawnikiem). Dzieciństwo Łesi upłynęło jednak nie tylko pod znakiem wszechstronnego rozwoju intelektualno-twórczego (swój pierwszy wiersz, "Nadzieja", opublikowała jako dziewięciolatka), ale i ciężkiej choroby – gruźlicy atakującej płuca, kości i nerki. Z powodu nieuleczalnej wówczas dolegliwości często wyjeżdżała do miejscowości uzdrowiskowych w kraju i za granicą, m.in. do Egiptu, Grecji, Gruzji czy Włoch. Być może powodowane chorobą podróże do cieplejszych i bardziej suchych miejsc przyczyniły się i do rozwoju jej zdolności językowych, i do wzmożonego zainteresowania innymi kulturami. Dzięki znajomości francuskiego, łaciny, greki, włoskiego, niemieckiego czy angielskiego była w stanie poznawać kanon europejskiej literatury i doskonale orientowała się we współczesnym życiu literackim.

Okoliczność ta w sposób bardzo istotny wpłynęła na kształt artystyczny twórczości pisarki, która obok Iwana Franki położyła największe zasługi w uwspółcześnianiu literatury ukraińskiej, w jej rozwoju i wyprowadzeniu poza konwencje wąskiego regionalizmu.

– pisał o wadze jej lingwistycznych zdolności Tadeusz Chrościelewski, który określił postać Łarysy Kosacz jako "jakże ukraińską i europejską zarazem".

Czy to jest kochanie?

Thumbnail — Łesia Ukrainka, fot. domena publiczna

Seria jej podróży kuracyjnych w latach 90. XIX wieku przyniosła owoc w postaci "Wspomnień krymskich" i "Odgłosów krymskich" inspirowanych słynnymi sonetami polskiego wieszcza, w których upamiętnił swój pobyt na półwyspie. Niedługo potem Ukrainka napisała trawestację "Niepewności", jednego z sonetów odeskich Mickiewicza. "Nie kocham ciebie. Nie pragnę być wybranką twych marzeń [...] / Gdy pytam siebie: czy kocham? – odpowiadam: nie!... / Ale gdy jestem przy tobie, serce jak pisklę trzepoce", czytamy w wierszu "Na motyw z Mickiewicza" opatrzonym mottem – cytatem z "Niepewności". Mickiewicz był istotną postacią jej biografii twórczej od lat wczesnej młodości: w 1887 roku, jako szesnastolatka, przełożyła na ukraiński "Wilję", pieśń z "Konrada Wallenroda", który to przekład zapoczątkował jej dokonania jako tłumaczki Mickiewicza. Dwa lata później, jako współtwórczyni serii wydawniczej "Literatura światowa", zaproponowała przekład "Dziadów", "Ballad i romansów" i "Sonetów krymskich"; zaproponowała także tłumaczenia dzieł Konopnickiej, Słowackiego, Prusa, Sienkiewicza czy Orzeszkowej. Rościsław Radyszewski z Katedry Filologii Polskiej Uniwersytetu Kijowskiego zauważa, że dowody na głębokie zainteresowanie literaturą i językiem polskim odnaleźć można w korespondencji Łesi Ukrainki: jej uwagi na ten temat noszą znamiona wnikliwych analiz naukowych, a spektrum frazeologii, jakim się posługiwała świadczy o wysokim stopniu zaangażowania w poznawanie polskiego. Prawdopodobnie edukowała się w tym zakresie samodzielnie, a jako osoba wychowana na Wołyniu miała także kontakt z językiem polskim na co dzień.

Odwiedziny w Tworkach

Миниатюра — Łesia Ukrainka, fot. Wikimedia Commons / CC BY-SA 4.0

W 1901 roku opublikowała pionierski artykuł "Uwagi o najnowszej literaturze polskiej". Tekst ukazał się w postępowym petersburskim czasopiśmie "Żyźń" – ukazał się zresztą nieco po deadlinie, bo autorka postawiła przed sobą ambitne zadanie. Mimo kwerendy (a, jak pisze Radyszewski, Ukrainka "czytała praktycznie wszystko, co ukazywało się z najnowszej literatury polskiej, zarówno w przekładach, jak i w oryginałach") nie udało jej się znaleźć żadnych ukraińskich opracowań dotyczących literatury polskiej, które wykraczałyby poza powierzchowne opisy. Dokonała więc w pełni autorskiego opracowania, stwierdzając na przykład, że polski romantyzm nie wyróżniał się niczym na tle romantyzmów europejskich i gloryfikowanie go jest jej zdaniem bezzasadne. Omówiła także literaturę pozytywizmu i Młodej Polski, wykazując się pogłębioną znajomością tematu. W liście do redaktora "Żyźni", w którym przeprosiła za opóźnienie z wysyłką tekstu, zaznaczyła także, że jej "Uwagi…" to tylko wstęp do dalszych badań nad literaturą polską.

Warto wspomnieć, że Łesia Ukrainka nie znała osobiście polskich pisarek i pisarzy, a symboliczną relację z twórczyniami i twórcami znad Wisły nawiązywała właśnie poprzez literackie odniesienia i analizy krytyczne. Odwiedzała jednak Polskę – w 1896 złożyła wizytę wujowi Aleksandrowi Drahomanowowi (bratu Mychajły Drahomanowa, literaturoznawcy i etnologa), lekarzowi pracującemu wówczas w szpitalu psychiatrycznym w podwarszawskich Tworkach. Doświadczenie to stało się impulsem do napisania szkicu prozatorskiego "Miasto smutku", w którym zawarte są refleksje nad istotą obłędu i osamotnieniem chorych psychicznie. Podobne tematy pojawiają się też w jej pierwszym dramacie – sztuce "Błękitna Róża".

Kobiece konstelacje

Czy dwa wiersze różnych autorek opatrzone identycznym łacińskim tytułem to dzieło przypadku? Być może. Ale wielce prawdopodobne, że liryk "Contra spem spero" Łesi Ukrainki z 1890 roku powstał wskutek inspiracji sześć lat starszym, zatytułowanym w ten sam sposób wierszem Marii Konopnickiej. Punktów węzłowych między obiema twórczyniami było zresztą więcej. Ukraińska poetka, tłumaczka i dramatopisarka nazwała swój pierwszy tomik poetycki tytułem jednego z wcześniejszych wierszy Konopnickiej ("Na skrzydłach pieśni"). W 1902 roku Ukrainka dostała natomiast od wydawanego w Petersburgu czasopisma literackiego "Mir Bożyj" propozycję publikacji artykułu z okazji sześćdziesiątych urodzin Konopnickiej. Obszerny, kilkudziesięciostronicowy tekst ("praca zajęła trzy tygodnie i rozciągnęła się na pięćdziesiąt stron dużego formatu", pisała do siostry) wraz z autorskimi tłumaczeniami wierszy polskiej pozytywistki niestety nigdy nie trafił do druku, redakcja odrzuciła go bez żadnych wyjaśnień. Tłumaczenia poezji Konopnickiej przechowywane są w Archiwum Łesi Ukrainki, jednak sam artykuł zaginął i do dziś pozostaje nieodnaleziony. Artystyczne powinowactwo między Konopnicką i Ukrainką dostrzec można w obrębie tematów, jakie poruszały oraz w poetyce i stylistyce ich tekstów. Zdaniem badaczy twórczynie łączyła m.in. romantyczna wzniosłość języka połączona z realizmem obrazowania, zainteresowanie folklorem i motywami o antycznym rodowodzie, niechęć do powierzchownej kwiecistości czy indywidualizmu. Obie także wyrażały w swoich tekstach wiarę w odrodzenie ideałów demokratycznych i przyszłość ludu. "Dwa te imiona zawsze stoją obok siebie, gdy wymienia się najwybitniejsze pisarki świata słowiańskiego", pisała o literatkach Julia L. Bułachowska w "Pamiętniku Literackim".

Paralele dostrzec można także między Łesią Ukrainką a inną Wołynianką – Gabrielą Zapolską. "Twórczość obu pisarek [...[ pokazuje, jak dalece pejzaż Wołynia uformował ich wyobraźnię, ukształtował tożsamość i naznaczył sposób patrzenia na świat", pisze Anna Janicka, umieszczając dorobek twórczy krajanek w matrycy literatury z "kobiecą sygnaturą" (tworzoną z perspektywy kobiecego podmiotu). Badaczka zauważa, że i Ukrainka, i Zapolska konstruowały obrazy utożsamiające ziemię z pierwiastkiem kobiecym, tworząc witalistyczno-zmysłową ramę dla odczytywania losów swoich bohaterek: "U obu pisarek [...] związek pomiędzy kobiecością a ziemią ma charakter niemal organiczny, łączy też w sobie modernistyczną ambiwalencję życia i śmierci, rozkoszy i zniszczenia [...]". Janicka dostrzega także rolę twórczości obu pisarek w przemianach rodzimych teatrów: Zapolską portretuje jako eksperymentatorkę wyzwalającą dramaturgię z konwencji, w Ukraince natomiast widzi artystkę "wprowadzającą dramaturgię ukraińską na drogę nowoczesności, przy jednoczesnym bardzo trwałym osadzeniu jej w najlepszej tradycji dramatu europejskiego".

Chora dziewczyna Laryssa

Erudycyjne wykształcenie Ukrainki, szeroka znajomość odniesień kulturowych, mitów i symboliki, talent lingwistyczny nie przyniosły jej jednak za życia sławy na polskim gruncie. W pierwszych latach XX wieku była tu niemal zupełnie nieznana. Pierwsze przekłady jej poezji na polski ukazały się zaledwie trzy lata przed jej śmiercią w "Antologii współczesnych poetów ukraińskich" (autorem przekładu był Sydor Twerdochlib). Z czasem zainteresowanie twórczością wybitnej Ukrainki rosło. W latach 40. opublikowane zostały przekłady autorstwa Zuzanny Ginczanki i Stanisława Jerzego Leca. W lecie 1939 roku Józef Łobodowski – poeta-kontynuator szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu – ukończył przekład fantastycznego dramatu "Pieśń lasu", porównywanego i do "Snu nocy letniej" Shakespeare’a, i do "Balladyny" Słowackiego. "Wybuch wojny przeszkodził wystawieniu tego pięknego utworu", pisał tłumacz. Łobodowski widział w Ukraince jako kobiecie-pisarce postać niezwykłą, stawiając ją w jednym szeregu z narodowym poetą Tarasem Szewczenką. "Najważniejszem i najbardziej zdumiewającem w twórczości Łesi Ukrainki jest wewnętrzna energia utworów, płomień prawdziwej poezji", zachwycał się polski poeta i tłumacz. Podobną aprobatę wobec twórczej werwy Ukrainki przeczytać można było w lwowskim miesięczniku "Promień" (wydanie 1 stycznia 1900 roku), w artykule o literaturze ukraińskiej:

Siła, torująca drogę do serc ludzkich, odwaga i energia znalazła się w lirycznych i epicznych wierszach chorej dziewczyny Laryssy Kosaczównej, podpisującej się pseudonimem Łesia Ukrainka.

Niewątpliwie dobrze pamiętać, że ta "chora dziewczyna", mimo zdrowotnego obciążenia wykazywała się olbrzymią pracowitością i niesłabnącym zaangażowaniem – także w popularyzację dorobku polskich twórczyń i twórców. Warto umieścić ją w konstelacji powiązań z rodzimą kulturą.

Źródła: Ł. Ukrainka, “Siedem strun”, Lublin 1980; R. Radyszewski, “Łesia Ukrainka jako krytyk literatury polskiej”, polona.pl; O. Malanii, “Łesia Ukrainka i Maria Konopnicka”, Łuck 2017; A. Janicka, “Gabriela Zapolska i Łesia Ukrainka – Dramaturgia przekroczenia”; “Studia polsko-ukraińskie”, opracowanie zbiorowe, Warszawa 2021; “Co wiemy o literaturze ukraińskiej i kim była Łesia Ukrainka?”, krakow.pl; W. Soroka, “Łesia Ukrainka i Polska”, kresy.pl; J. Ł. Bułachowska, “Łesia Ukrainka i Maria Konopnicka. Próba porównania typologicznego”, Pamiętnik Literacki LXIV, 1973, z. 2;

Język Polish

łesia ukrainka

literatura polsko-ukraińska

adam mickiewicz

związki polsko-ukraińskie