Stanisław Niemczyk - Życie i twórczość | Artysta

13 maja 2019 roku, w wieku 76 lat zmarł Stanisław Niemczyk, wybitny twórca architektury sakralnej, wielki indywidualista, którego realizacje cenili zarówno eksperci, jak i wierni.

Zdjęcie nagłówka

Tytuł w nagłówku

Stanisław Niemczyk (1943–2019)

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Stanisław Niemczyk, fot. Przemysław Jendrośka/AG

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Stanisław Niemczyk nie do końca pasował do współczesnych czasów – zarówno pod względem podglądów na temat architektury, jak i sposobu pracy bliżej mu było do średniowiecznych rzemieślników, dla których projektowanie i budowa były działalnością tak samo fizyczną, jak duchową. Sam powtarzał, że choć na studiach poznawał dorobek modernistów, Le Corbusiera i Miesa va der Rohe, zawsze bliżej mu było do budownictwa tradycyjnego i związanego z regionem. Na ten pogląd miał wpływ prof. Włodzimierz Gruszczyński, promotor dyplomu Niemczyka na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, twórca tzw. "krakowskiej szkoły architektury regionalnej", którego Stanisław Niemczyk uważał za swojego mentora. W wywiadzie dla magazynu "autoportret' mówił:

U profesora Gruszczyńskiego […] obecna była pewna wizyjność krajobrazowa. Niekoniecznie konkretny krajobraz "drzewo w drzewo", ale wizja krajobrazu wynikająca z obserwacji. […] On był wizjonerem Podtatrza, ale zawsze chodziło mu o istotę. Czy ja będę nad morzem, czy ja będę na równinie, czy będę na nizinach, na Podbeskidziu z małymi górami, czy na Podtatrzu, to ja muszę zanotować sobie istotę tej przestrzeni. I ja wtedy wiem, że nie stworzę w niej czegoś, co będzie dysonansem, będzie nieprzystawalne.

Antymodernista

Ten szacunek do krajobrazu, jego charakteru, do tradycji regionu i potrzeb konkretnych odbiorców zawsze cechował twórczość Stanisława Niemczyka. Architekt nie cenił też modernizmu jako stylu pozbawionego humanistycznej wrażliwości, który swoim ujednoliceniem i monotonią narzuca ludziom sposób życia. Pechowo, duża część jego drogi zawodowej przypadła na czasy, gdy królował modernizm, a tworzenie brył uniwersalnych i powtarzalnych było państwowym wymogiem.

Po skończeniu studiów w 1968 roku młody architekt trafił do Tychów, miasta, które było wtedy wielkim placem budowy, od dekady przemieniającym się z małej osady w modernistyczne miasto, mające być mieszkaniowym zapleczem dla pracowników śląskich zakładów przemysłowych. Niemczyk zaczął pracę w Miastoprojekcie Tychy i jako jedno z pierwszych zaprojektował tam osiedle domków rekreacyjnych nad brzegiem jeziora Paprocany. Choć ta realizacja niestety do dziś się nie zachowała, wiadomo, że miała formę podniesionych na słupach niewielkich domków, luźno rozrzuconych wśród drzew otaczającego jezioro lasu. Choć w w państwowym biurze projektowym niewiele było szans na tak tworzenie tak fantazyjnych obiektów, Niemczykowi udawało się zachować indywidualny rys. Widać to choćby w zbudowanym w połowie lat 70. pawilonie handlowym na tyskim Osiedlu M, w którym żelbetowe elementy konstrukcyjne autor wykorzystał jako… detal architektoniczny.

Nietypowe bloki

Pod koniec lat 70. na obrzeżach Tychów, w sąsiedztwie wsi Glinka powstało osiedle H-7, nietypowe, bo złożone zarówno z jednorodzinnych segmentów, jak i wielorodzinnych bloków.

Wbrew obowiązującej typizacji Niemczyk domy ukształtował dynamicznie: pełne są uskoków, wykuszy, daszków, załomów. Jeszcze dalej w sprzeciwianiu się modernistycznej monotonii poszedł w swoim projekcie z początku lat 80. Osiedle Nad Jamną w Mikołowie przypomina średniowieczną osadę z nieregularnie wśród pagórków, alejek i placyków rozstawionymi ceglanymi domami o wysokich dachach i strzelistych oknach.

Co ciekawe, budynki wzniesiono z prefabrykatów, które jednak Niemczyk "ukrył" pod ceglanymi okładzinami, dzięki czemu nie przypominają one typowych bloków. Negatywny stosunek architekta do blokowisk i, ogólnie, do polskiej architektury XX wieku dobrze pokazuje oddany do użytku w 1993 roku na katowickim Giszowcu budynek szkoły podstawowej.

To właściwie nie jeden budynek, a małe "miasteczko", skomponowane z szeregu niewielkich obiektów, zgrupowanych wokół wewnętrznych dziedzińców. "Odwrócenie" obiektu od otaczających go wielkopłytowych bloków było świadomym zabiegiem, Niemczyk starał się, aby otoczenia nie było widać nawet z okien szkolnych sal. Szkoła ma niezwykły charakter zbiory zróżnicowanych pod względem formy, kameralnych, uwzględniających skalę dziecka budynków.

W stronę sacrum

Niechęć architekta do zmonopolizowanej przez państwo modernistycznej produkcji budowlanej była jednak tak silna, że kiedy tylko pojawiła się taka możliwość, zaczął projektować niepodlegające tym rygorom kościoły. Drugim – nie mniej istotnym powodem – była głęboka wiara projektanta, który uważał, że nie da się tworzyć przestrzeni sakralnych, nie będąc zaangażowanym duchowo w religię. We wspomnianym wywiadzie dla "autoportretu" architekt tłumaczył:

Często mnie pytają: "Czy kościół może zaprojektować niewierzący, protestant, żyd, obojętne kto?". Wówczas zaprzeczam, choć nie w sposób kategoryczny. Wyjaśniam, w czym według mnie tkwi problem: w posługiwaniu się kodem tego wyznania. Jeżeli ja w nim wyrastam, a nie tylko pracuję dla niego – bo to są dwie różne rzeczy – to ja się z nim identyfikuję i chcę być człowiekiem tej wiary.

W latach 1978–1983 powstał pierwszy kościół zaprojektowany przez Niemczyka i do dziś uważany za jedno z najlepszych osiągnięć XX-wiecznej architektury sakralnej w Polsce. To świątynia pod wezwaniem św. Ducha w Tychach. Osłonięta opadającym prawie do ziemi czterospadowym dachem bryła, przypominająca namiot lub kurhan, jest zwieńczona czterema smukłymi krzyżami i uzupełniona ceglaną dzwonnicą.

Kościół św. Ducha w Tychach, fot. Wojciech Krynski / Forum

Założone na planie centralnym wnętrze doświetla umieszczone w szczycie dachu okno, kierujące światło wprost na ołtarz. Podobnie jak we wszystkich kolejnych realizacjach sakralnych Niemczyka, i tu niezwykle ważny jest detal. Wnętrze świątyni zdobią malowane bezpośrednio na ścianach i stropach obrazy autorstwa Jerzego Nowosielskiego, zaś w obiegających budowlę podcieniach dostrzec można liczne symbole chrześcijańskie, odciśnięte w cegłach i posadzkach, wytłoczone na drzwiach czy elementach wykończenia (np. klamki mają kształt gołębi symbolizujących Ducha Świętego).

Rozmowa o symbolach

Maestria łączenia pełnych powagi form architektury z nasyconym treścią detalem to najważniejsza cecha sakralnych projektów Niemczyka. W swojej rodzinnej miejscowości, Czechowicach-Dziedzicach w połowie lat 90. architekt zbudował ceglaną świątynię pod wezwaniem Jezusa Chrystusa Odkupiciela. Bryłę kościoła otaczają trzy różniące się kształtem i wysokością wieże, a każdy element tej architektury – od wątku ułożenia cegieł, przez zwieńczenia wież po wypełniające wnętrze meble – ma symboliczne znaczenie. Niemczyk zawsze brał czynny udział w budowaniu zaprojektowanych przez siebie kościołów – niczym średniowieczny rzemieślnik pracował razem z robotnikami. Dzięki stałej obecności na placu budowy miał też kontakt z interesującymi się pracami parafianami – wiele razy powtarzał, że te spotkania były wyjątkową okazją do tłumaczenia przyszłym użytkownikom sensu powstających form, zawartych w nich symboli, znaczenia form.

Jeszcze dalej w kreowaniu przestrzeni sacrum architekt poszedł, projektując na krakowskim Osiedlu Oficerskim kościół Bożego Miłosierdzia. Podobnie jak w szkole na Giszowcu, i ten obiekt "odwrócił" od otaczających bloków, budując składający się z licznych niewielkich budynków osłonięty częściowo murem ceglany kwartał zabudowy.

Poza wyposażoną w dwie strzeliste wieże świątynią w kompleksie znalazły się też liczne sale parafialne i katechetyczne oraz… pasaż handlowy, do dziś cieszący się wielką popularnością wśród okolicznych mieszkańców.

Kamienne miasto

W 2000 roku rozpoczęła się budowla, której architekt nie zdążył dokończyć – to kościół św. Franciszka z Asyżu i św. Klary, budowlany dla zakonu franciszkanów w Tychach.

Ze względu na skalę i trudności z finansowaniem budowy realizacje tego monumentalnego projektu ciągnie się od lat – jej dokończenie staje teraz pod znakiem zapytania, bo trudno będzie pewnie znaleźć architekta, który da radę kontynuować niezwykle przemyślany i nasycony treścią koncept Niemczyka. Kościół franciszkanów w Tychach wznoszony jest z wydobywanego w położonym niedaleko Tychów kamieniołomie dolomitu. Z użyciem tego jasnego kamienia o charakterystycznej fakturze Stanisław Niemczyk wykreował niezwykłą budowlę, nasuwającą skojarzenia z… wczesnośredniowieczną osadą. Znakiem rozpoznawczym budowli znów są dwie potężne wieże, jednak pomiędzy kolejnymi budynkami kompleksu (poza kościołem powstał tu klasztor oraz budynek parafialny) autor poprowadził wąskie "uliczki", przesmyki i łączniki, wywołujące w użytkowniku wrażenie wędrówki po prastarym miasteczku. Wprawny, czy może wrażliwy widz dostrzeże też w tych bryłach znaki i symbole nie wprost, ale w wysublimowany sposób związane z chrześcijaństwem.

Stanisław Niemczyk nie doczekał też realizacji swojego projektu wystroju kaplicy Przemienienia Pańskiego, który stworzył dla kościoła dominikanów na warszawskim Służewie. To nie pierwsza jego praca dla służewskich dominikanów. W tej samej świątyni, dziele innego mistrza architektury sakralnej, Władysława Pieńkowskiego, Niemczyk zaprojektował też kaplicę Matki Bożej Żółkiewskiej (poświęcono ją w 2006 roku). Mimo że wnętrze świątyni Pieńkowski zbudował z surowego betonu, w projekcie Niemczyk sięgnął po drewno, z którego ukształtował miękkie, jakby płynące formy.

Pokorny indywidualista

Mimo że pochodząca z drugiej połowy XX wieku architektura sakralna nie cieszy się dobrą opinią, realizacje Stanisława Niemczyka stanowią wyjątek – wysoko cenią je zarówno eksperci, jak i wierni, codzienni użytkownicy. Tyski architekt potrafił kreować przestrzeń sacrum, zrozumiała i przyjazną dla każdego wierzącego. Dla osób spoza katolickiej wspólnoty te obiekty są nie mniej fascynujące, z uwagi na intelektualne treści o ponadczasowym charakterze. Stanisław Niemczyk mówił:

Stylowość nie jest dla mnie ważna, podziały na epoki nie są istotą tego, co chcę robić.

Niemczyk mistrzowsko posługiwał się niematerialnymi elementami architektury – doskonale rozumiał rolę światła, koloru, faktury, nawet zapachu w budynku. Był mistrzem tworzenia nastroju, tak przecież ważnego w obiektach sakralnych. Indywidualizm tych projektów, połączony z pokorą, szacunkiem i wyczuciem potrzeb użytkowników, zaowocował wyjątkowymi realizacjami. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że Stanisław Niemczyk był najwybitniejszym projektantem obiektów sakralnych w powojennej Polsce.