Począwszy od lat 70. XX wieku Michał Jagiełło dużo pisał. Był autorem opracowań popularnonaukowych i artykułów prasowych o bezpieczeństwie w górach i ratownictwie. Publikował w "Taterniku", "Taterniczku", "Wierchach" i innych czasopismach. Wydał kilka zbiorów opowiadań i powieści z górami w tle. Największa popularność zyskało rozszerzane przez autora, wciąż wznawiane opracowanie "Wołanie w górach", przedstawiające historię ratownictwa tatrzańskiego, różne zagadnienia bezpieczeństwa na górskich szlakach i relacje z wybranych akcji ratunkowych.
Pochodził, jak mówił, z kmieci – bogatych gospodarzy z Krakowskiego. Z lewicującej rodziny, która popierała antysanacyjne strajki chłopskie, pomstowała na szarże konnej policji w Racławicach, potępiała skrytobójcze zamordowanie przedwojennego komunisty. Uczył się w Liceum Ogólnokształcącym w Proszowicach (1955–1959), ukończył studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1959–1964) – obronił pracę magisterską "Tatrzańska literatura turystyczna XIX wieku". W trakcie studiów był aktywny w Zrzeszeniu Studentów Polskich, uzyskał uprawnienia przewodnika górskiego w Studenckim Kole Przewodników Górskich w Krakowie.
Kiedy na czwartym roku studiów (1963) zaczął pracę w zakopiańskim GOPR-ze i szukał locum w Zakopanem, Andrzej Zarycki udostępnił mu swój pokój w rodzinnym domu na Krzeptówkach. Jagiełło oddał mu w zamian miejsce w krakowskim akademiku Żaczek – gdzie dzielił pokój wraz ze współlokatorem Leszkiem Długoszem – i bloczki na stołówkowe jedzenie, co dla waletującego studenta kompozycji było nadzwyczajnym rozwiązaniem bytowych kłopotów. Z czasami studiów wiąże się ciekawe wspomnienie Michała Jagiełły:
Na początku lat 60. rektorem UJ był wybitny historyk Kazimierz Lepszy. Jako studenci polonistyki mieliśmy u niego egzamin z historii Polski. Z Leszkiem Długoszem odczekaliśmy do samego końca i późnym wieczorem wkroczyliśmy obaj do rektorskiego gabinetu.
– Proszę, niech pan siada – słyszymy.
– Ale nas jest dwóch.
– Proszę pojedynczo.
– Ale my wszędzie tylko we dwóch.
– Co to za żarty? – zniecierpliwił się rektor. – Nazwiska panów?
– Długosz.
– Jagiełło.
Rektor kupił nasz dowcip. Leszka pytał z Jagiellonów, a mnie z kroniki Długosza. Później jeszcze wielokrotnie powtarzaliśmy ten numer na egzaminach, ale nie wszyscy profesorzy mieli poczucie humoru rektora Lepszego.
W latach 1964–1974 Jagiełło mieszkał w Zakopanem. W tym okresie był ratownikiem Grupy Tatrzańskiej Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, został rzecznikiem prasowym GOPR, a w latach 1972–1974 pełnił funkcję jej naczelnika. Brał udział w ponad 250 wyprawach ratunkowych, ratując wielu ludzi.
Jako jeden z pierwszych zawodowych ratowników nie-górali, odegrał istotną rolę w zbliżeniu pomiędzy ratownikami a środowiskiem taterników. Był wymagający – bezwzględnie przestrzegał dyscypliny, co niektórzy z ratowników, pracujący bardziej "na luzie", mieli mu za złe. Ale kiedy przychodził wolny czas, potrafił być świetnym kompanem, toteż społeczność ratowników górskich obdarzyła go tytułem Honorowego Członka TOPR.
Uczestniczył w wielu przejściach nowymi drogami i w pionierskich przejściach zimowych w Tatrach oraz w górach Turcji, w Alpach, na Kaukazie, Pamirze. Wśród jego pierwszych zimowych wypraw można wymienić lewy filar Młynarzowych Wideł, południowo-wschodni filar Nawiesistej Turni, latem: nową drogę na wschodniej ścianie Wielkiej Turni, w Alpach Szwajcarskich nowe wejście na północnej ścianie Dent D'Herens i nową droga na Lyskam, nowe drogi na Jalovec i Travnik w Alpach Julijskich.
W tym czasie pracował również krótko w Państwowym Liceum Plastycznym im. Antoniego Kenara, gdzie uczył polskiego i w bibliotece Muzeum Tatrzańskiego. Debiutował w latach 1965–1966 ("Taterniczek", "Taternik" , "Wierchy"). Pod koniec 1974 roku przeniósł się z Zakopanego do Warszawy, gdzie zajął się publicystyką i twórczością literacką. Pracował w dziale reklamy PIW, w Redakcji Filmowej TVP, kierował też Studiem Faktu i Sensacji Telewizji Polskiej (1978–1980). Pisywał m.in. w "Gazecie Krakowskiej", "Kulturze", "Literaturze", "Nowym Wyrazie", "Nowych Książkach", "Polityce".
Wraz z Jackiem Woźniakowskim był współautorem monumentalnej antologii "Tatry w poezji i sztuce", wydanej przez krakowskie Wydawnictwo Literackie. Ta sama oficyna wydała również opracowane przez niego "Listy o stylu zakopiańskim" Stanisława Witkiewicza. Jagiełło pisał również powieści i wiersze. Jego powieść "Hotel klasy lux" opublikowana w 1978 roku doczekała się ekranizacji w reżyserii Ryszarda Bera.
W czasach PRL zaangażował się w działalność polityczną po stronie władzy. W 1964 roku wstąpił do PZPR. Na jego akces do partii wpływ miało zapewne i to, że "z ważnych powodów" nie dostał paszportu, kiedy szykowała się wyprawa w Alpy i następne ciekawe wyjazdy. W tekście "Wciąż jestem w górach" ["Przegląd", 23 luty 2003] wspominał:
Powiedziałem rodzicom: "Nie może być tak, że odmawiają mi paszportu, bo coś powiedziałem na studiach czy pyskowałem w Zakopanem. Skoro ta partia w przewidywalnej przyszłości będzie rządzić, to chcę się w niej znaleźć i mieć coś do powiedzenia". Było w tym trochę cynizmu. Ale i część środowiska zakopiańskiego była za: "Wspinasz się, jesteś ratownikiem, zrobiłeś studia, masz po kolei w głowie. Dlaczego jakieś palanty mają tu rządzić? To już ty idź do tych komunistów", namawiali. Więc poszedłem – a że jestem lojalny, było dla mnie oczywiste, że pewnych działań nie mogę podejmować, bo legitymację wziąłem dobrowolnie, a nie pod karabinem.
W 1969 roku Jagiełłę odwiedziły dwie dziewczyny. Powołując się na jego kolegów opozycjonistów przebywających za granicą, zaproponowały mu stworzenie siatki przerzutowej paryskiej "Kultury" do Polski. Wyśmiał je, uznając to za prowokację.
Wkrótce potem, gdy miałem jechać w tureckie góry, zabrano mnie na ostre przesłuchanie do Warszawy na Rakowiecką. Drugiego dnia pokazali mi zdjęcia dziewczyn, zapytali czy je znam? Były u mnie, proponowały przerzut "Kultury" do Polski, uznałem, że to nietypowy podryw – mówię. "I pan, członek partii, tego nie zgłosił? Teraz chce pan jechać do Turcji, a Stambuł to przecież siedlisko wywiadów. Co będzie, jak znowu ktoś do pana przyjdzie?". Przyrzekam, że z nikim nie będę rozmawiał, jestem świadomym Polakiem, lojalnym członkiem partii – odpowiedziałem. Dali mi paszport – a potem wezwali na świadka oskarżenia w procesie "taterników". Powtórzyłem to, co powiedziałem na przesłuchaniu. Mówiłem jak najmniej, uważam, że zachowałem się uczciwie, nikogo nie zdradziłem. Potwierdził to potem jeden ze skazanych, Maciej Kozłowski.
W 1970 roku w procesie "taterników", oskarżonych o przenoszenie przez czechosłowacko-polską granicę książek wydawanych w Paryżu przez polskie wydawnictwo emigracyjne "Kultura", Michał Jagiełło był jednym ze świadków; bynajmniej nie oskarżenia, jak to się często do dziś przedstawia. W procesie tym orzeczono kilkuletnie wyroki więzienia.
Kiedy w grudniu 1980 roku został zastępcą kierownika Wydziału Kultury Komitetu Centralnego PZPR, jeden ze znajomych zawyrokował: "No co Michał, zapłacili ci wreszcie". W wywiadzie udzielonym Teresie Torańskiej ["W gmachu", "Gazeta Wyborcza" – "Duży Format", 7 grudnia 2003] Jagiełło powiedział, że podjął tam pracę, aby "zmieniać PZPR od środka i w partii wzmacniać nurt liberalny". Po ogłoszeniu w kraju stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku jako najwyższy rangą funkcjonariusz PZPR rzucił legitymacją partyjną.
Jego decyzja była sensacją, o której pisała zachodnia prasa. Zimę stanu wojennego spędził głównie na dyżurach w GOPR. Krzysztof Mętrak w swoim "Dzienniku" pod datą 10 marca 1982 odnotował:
Spotkałem na ulicy Michała Jagiełłę, eks-zastępcę kierownika Wydziału Kultury KC, który złożył legitymację. Zdaje się, że bardzo jest spragniony dobrego słowa.
Jagiełło związał się z opozycją demokratyczną. Publikował w "drugim obiegu", dzięki czemu poznał luminarzy ówczesnej opozycji. Współpracował m.in. z Kwartalnikiem Politycznym "Krytyka". Zaproszony przez warszawskich jezuitów w latach 1985–1989 współredagował wydawany przez nich miesięcznik "Przegląd Powszechny".
W tym czasie utrzymywał się głównie z prac wysokościowych. Zajmował się uszczelnianiem budynków z wielkiej płyty, pokrywaniem farbą ochronną linii wysokiego napięcia, łataniem stromych dachów, konserwacją betonowych filarów nowo budowanego kościoła jezuitów w Warszawie, jak też mocowaniem odklejających się kamiennych płyt okrywających kamienice warszawskiej Starówki czy Śródmieścia.
Od czasu transformacji 1989 roku, na wniosek nowej minister kultury i sztuki Izabelli Cywińskiej, jesienią tegoż roku premier Tadeusz Mazowiecki mianował go podsekretarzem stanu (wiceministrem) w tymże resorcie. Pełnił tę funkcję w kilku kolejnych rządach do października 1997 roku. Po wygranym konkursie został dyrektorem Biblioteki Narodowej w Warszawie (1998–2006), gdzie zainicjował cykl wystaw "Nasi sąsiedzi – nowe spojrzenie" oraz Salon Pisarzy i Salon Wydawców. Kierując BN, wyjeżdżał jeszcze w Tatry, żeby pełnić dyżury ratownika TOPR. Przewodniczył Krajowej Radzie Bibliotecznej i blisko współpracował z siecią bibliotek samorządowych.
Interesował się wielokulturowością dawnej i obecnej Polski, mniejszościami narodowymi w kraju oraz współpracą kulturalną – zwłaszcza z Białorusią, Litwą, Słowacją i Ukrainą – czemu dawał wyraz jako wiceminister, dyrektor BN, publicysta i pisarz. Przez kilkanaście lat prowadził ćwiczenia z przedmiotu "Mniejszości narodowe w Polsce" w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Współpracował także przez czas jakiś z Collegium Civitas w Warszawie.
W 2009 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski ("za wybitne zasługi dla rozwoju ratownictwa górskiego, za wykazaną odwagę i poświęcenie w ratowaniu zdrowia i życia ludzkiego, za działalność w Tatrzańskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym"), Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis", litewskim orderem Księcia Giedymina IV stopnia, ukraińskim krzyżem "Za zasługi" III stopnia i "Złotą Plakietką" MSZ Słowacji oraz orderem Św. Marii Magdaleny przyznanym przez Autokefaliczną Polską Cerkiew Prawosławną za opiekę nad zabytkami cerkiewnymi. Uhonorowano go Nagrodą Jana Karskiego i Poli Nireńskiej za 2003 rok, przyznaną przez YIVO – Institute for Jewish Research.
Był członkiem stowarzyszenia przeciw antysemityzmowi i ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita, jak też rady programowej Wschodniej Fundacji Kultury "Akcent" w Lublinie oraz rady programowej miesięcznika "Odra" we Wrocławiu. Społeczność ratowników górskich obdarzyła go tytułem Honorowego Członka TOPR. Należał do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Kiedy tylko miał wolne, wsiadał w pociąg i przyjeżdżał do Zakopanego, aby się wspinać czy chodzić po górach. Zmarł nagle w Zakopanem w trakcie pracy nad uzupełnieniem dziewiątej edycji swojej legendarnej książki "Wołanie w górach". Został pochowany na miejscowym Nowym Cmentarzu przy ul. Nowotarskiej. W środowisku taternickim został zapamiętany jako pogodny, przystępny i uczynny kolega.
W 2020 roku jury Nagrody Literackiej Zakopanego – przyznawanej za najlepszą książkę związaną z Zakopanem i Tatrami – postanowiło uhonorować dyplomem wydaną pośmiertnie książkę Michała Jagiełły "Piarżysko" (Iskry). "Michał Jagiełło, świetny pisarz i poeta, wspaniały człowiek, oddany ratownik TOPR, całe życie wierny Zakopanemu i Tatrom, wciąż żyje w naszych sercach. Pragnęlibyśmy w ten symboliczny sposób uczcić Jego pamięć i docenić zasługi dla literatury tatrzańskiej oraz miasta Zakopane" – napisano w uzasadnieniu.
Twórczość
Publikacje
- "Obsesja", opowiadania, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1978,
- "Hotel klasy lux", powieść, Czytelnik, Warszawa 1978,
- "Świetlista obręcz", opowiadania, Czytelnik, Warszawa, 1979,
- "Wołanie w górach", Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1979,
- "Bez oddechu", powieść, Czytelnik, Warszawa 1981,
- "Studnia", powieść, Czytelnik, Warszawa 1985,
- "»Tygodnik Powszechny« i komunizm (1945–1953)", Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1988,
- "Trwałość i zmiana. Szkice o »Przeglądzie Powszechnym« 1884–1918", Przegląd Powszechny, Warszawa 1993,
- "Obsesja i inne góry", opowiadania i szkice, Bellona, Warszawa 1994,
- "Partnerstwo dla przyszłości. Szkice o polityce wschodniej i mniejszościach narodowych", Bellona, 1995, wyd. II poszerzone, PWN i Biblioteka Narodowa, Warszawa 2000,
- "Trójkątna turnia", opowiadania, Iskry, Warszawa 1996,
- "Za granią grań", opowiadania, Iskry, Warszawa 1998,
- "Gałązka kosodrzewiny. Najdawniejsze wypadki tatrzańskie w piśmiennictwie polskim", Biblioteka Narodowa, Warszawa 1999; wyd. III poszerzone, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2001,
- "Jawnie i skrycie", mikropowieść, Iskry, Warszawa 2000,
- "Próba rozmowy. Szkice o katolicyzmie odrodzeniowym i »Tygodniku Powszechnym« 1945–1953", t.1–2, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2001,
- "Zbójnicka sonata. Zbójnictwo tatrzańskie w piśmiennictwie polskim XIX i początku XX wieku", Biblioteka Narodowa, Iskry, Warszawa 2003; wyd. III poszerzone Biblioteka Narodowa, 2006,
- "Słowacy w polskich oczach. Obraz Słowaków w piśmiennictwie polskim", t. 1–2, Biblioteka Narodowa i PPWSZ w Nowym Targu, 2005,
- "Goryczka, słodyczka, czas opowieści", wiersze, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007,
- "Sosna i pies. Poemat z zagrody", Iskry, Warszawa 2008,
- "Ciało i pamięć. Wiersze", Iskry, Warszawa 2010,
- "Narody i narodowości. Przewodnik po lekturach", Tom I, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010,
- "Razem czy osobno? Przewodnik po lekturach", Tom II, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011,
- "Tatry. Koncert na dwóch", Wydawnictwo Astraia, Kraków 2012 (fot. Krzysztof Wojnarowski),
- "Zszywanie – w ucieczce", poezje, Iskry, Warszawa 2014,
- "Wołanie w górach. Wypadki i akcje ratunkowe w Tatrach", wydanie IX poszerzone, Iskry, Warszawa 2019.
Opracowania
- "Listy o stylu zakopiańskim 1892–1912" (wstęp, komentarz i opracowanie), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979,
- "Tatry i poeci. Antologia wierszy" (wybór, opracowanie, wstęp), Biblioteka Narodowa i PIW, Warszawa 2007,
- "Wojciech Brzega, Żywot górala poczciwego (wspomnienia i gawędy)", wybór, opracowanie i komentarz Anna Micińska i Michał Jagiełło, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969,
- "Tatry w poezji i sztuce polskiej", przedmowa, wybór i opracowanie Michał Jagiełło; esej "Tatry i malarze" Jacek Woźniakowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975,
- "Piarżysko. Tatry i Zakopane w reportażach prasowych przełomu XIX i XX wieku" (wybór, opracowanie, komentarz), Iskry, Warszawa 2019.
Antologie
- "Sygnały z gór. Z dziejów minionych sześćdziesięciu lat działalności GOPR", teksty w pracy zbiorowej, Sport i Turystyka, Warszawa 1973.
Teatr TV
- 1979 – "Każdy ratuje siebie", reż. Jerzy Surdel, TVP – scenariusz.
Film
- 1974 – "Ewolucja", film animowany, reż. Marian Kiełbaszczak – scenariusz,
- 1975 – "Piramida", film animowany, reż. Ryszard Szymczak – scenariusz,
- 1979 – "Zakopane FIS 1982", film dokumentalny, reż. Grzegorz Dubowski – scenariusz (wespół z reżyserem),
- 1979 – "Hotel klasy lux", według własnej powieści, film fabularny, reż. Ryszard Ber – scenariusz,
- 1979 – "Przyjaciele", serial fabularny, reż. Andrzej Kostenko – opieka literacka, obsada aktorska,
- 1986 – "Lawiny", film dokumentalny, reż. Mieczysław Dobrowolski – scenariusz,
- 1999 – "O każdej porze", film dokumentalny, reż. Andrzej Kostenko – scenariusz, narrator,
- 2017 – "1914", film dokumentalny fabularyzowany, reż. Paweł Siedlik – współpraca scenariuszowa, obsada aktorska.