Kujawiak

Chronologicznie ostatni taniec zaliczony do kanonu polskich tańców narodowych. Podobnie jak oberek, charakteryzuje się rytmem mazurowym, jednak wyróżnia go spokojne tempo – uważane za najwolniejsze spośród wszystkich tańców.

Kujawiak jest tańcem trójmiarowym wykonywanym w parach. Lokalnie nazywany był także m.in. ksebką (to znaczy: obrót w lewo), odsibką (obrót w prawo), śpiącym, gładkim, owczarkiem, okrągłym, kolebanym. Kujawiakowi, podobnie jak np. krakowiakowi, towarzyszyły przyśpiewki. Jego wolne tempo i przeważnie molowa tonacja rozpowszechniły się zapewne dzięki stylizacjom tańca ludowego komponowanym przez Oskara Kolberga, Fryderyka Chopina i Henryka Wieniawskiego. W rzeczywistości jest ono utrzymywane od umiarkowanego do żywego, z wyraźnym tempo rubato – tj. chwiejnym tempem, będącym wynikiem swobodnego wydłużania i skracania dźwięków w czasie wykonywania utworu. Opisuje je Jadwiga Hryniewiecka:

Text

Tańczący, przejęci znów łagodną rzewnością melodii, częściowo rozluźniają ujęcie rąk i kołyszą się chwiejnie […]. Aż tancerz klaśnięciem w ręce, wykonanym z rozmachem, zachęca partnerkę do zwinnych obrotów. Po czym znowu melodia zmusza do powtórzenia rozchwianych zwrotów z ostrym zawijaniem to w jedną, to w drugą stronę, zakończonych krążeniem par.

Podstawowymi krokami kujawiaka są, według terminologii Józefa Waxmana z 1936 roku: zwykły, zwykły akcentowany, zwykły z ćwierćobrotem, półobrót w prawo, wiązany i półobrót w prawo, skrzyżny, hołubiec zwykły i hołubiec z półobrotem. Jan Ostrowski-Naumoff, w innym podręczniku z okresu międzywojnia, także z 1936 roku, podał odmienną terminologię kroków: kołysany, obrotowy, podbiegany i stąpany. Wśród podstawowych figur zaś wymienił następujące: śpiąca, przekorna, młynek kujawski, stracona, zalotna, zakończenie. W 1971 roku wśród elementów tańca Hryniewiecka wymieniła popisy tancerzy hołubcami, krzesanymi, kontrastami cichych, niskich kroków z pięty i ostrym obrotem w postawie pionowej na palcach wyprostowanych nóg, tupnięciami podkreślonymi z fantazją klaśnięciem czy ruchami ręki lub głowy. "W tańcu tym żywiołowość hamowana jest poczuciem miary i harmonii", pisała badaczka. Zaś Grażyna Dąbrowska w 1979 roku opisywała:

Text

Pary obracają się równo i gładko w prawo lub w lewo, wirując dookoła izby. Mimo dość szybkiego tempa tańca nie ma w nim "drygliwości". Tańczą tak równo, że "szklanka z wodą utrzymałaby się na głowie", tak jak zresztą na całym Mazowszu tańczy się mazurka.

Jak wykazała Danuta Idaszak, kujawiak i oberek wyłoniły się z rytmów mazurkowych między 1750 a 1830 rokiem. Żadne źródło sprzed XIX wieku nie wspomina o kujawiaku, choć oczywiście nie wyklucza to tego, że w społecznościach chłopskich taniec ten był wykonywany. Nazwę "kujawiak" wprowadził dopiero w 1827 roku Feliks Jaskólski w swoim utworze "Pasterze na Bachorzy. Sielanki kujawskie":

Text

Jedni wołu Antkowi w podworze wpuścili,
inni skrzypka, basistę w karczmę sprowadzili;
zaczęła się zabawa urznął kujawiaka
skrzypek, – Rozyna z Jankiem w pierwszej parze skaka.
Za niemi koło chożych [sic!] dziewcząt i parobków, –
i tak pędzi wesoło wieczór, zgraia chłopków.

Pod wpływem Jaskólskiego nazwy tej zaczął używać także Łukasz Gołębiowski w pracach "Lud polski, jego zwyczaje, zabobony" (1830) oraz "Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach" (1831). W tym też czasie powstała "Wielka Fantazja na tematy polskie" Chopina, skomponowana w 1828 roku i wydana w 1833 roku jako "Fantasie sur des Airs Nationaux Polonais". Maurycy Mochnacki określił utwór "potpourri ze śpiewów narodowych" i zwrócił uwagę na "piękną prostotę rodzinnego pienia, jaką sobie Chopin przyswoił". Kompozycja składała się z trzech tematów: pierwszy przywodzący na myśl pieśń romansową o Laurze i Filonie, drugi – melodię "dumki", wreszcie trzeci – melodię tańca kujawiaka. Był to jednak kujawiak "pełen wigoru, w niektórych momentach bliski oberkowi" (Tomaszewski).

Wzrost zainteresowania tego tańca i jego pojawienie się na salonach przypadły na okres po upadku powstania styczniowego i zakończonej żałobie. Wówczas patriotyczne pobudki wywołały zwrot ku ludowości. Kujawiak jednak nie dorównał popularnością innym tańcom – polonezowi, krakowiakowi, mazurowi czy nawet oberkowi, ale pozostawał tańczony na dworach rodzimych mu Kujaw.

Uznawany był przez długi czas jedynie za nacechowaną regionalnie odmianę mazurka, w wyniku czego wraz z oberkiem, drugim z tańców o mazurkowym rytmie, łączony był w jedną całość. W 1865 roku Oskar Kolberg opublikował obszerną monografię o regionie Kujaw, w której wśród istotnych etnograficznych dokumentacji dokonał także szczegółowych opisów tańców. W jednej z relacji etnograf pisze:

Text

Niekiedy wszakże […] rozpoczynają tu taniec ten: Polskim (Polonezem) […], niby wstępem, którego nieraz kwadrans lub pół godziny ciągną, nim na inny żwawszy przemienią. […] Gdy już się należycie po izbie nachodzili, […] ktoś z bardziej ochoczych tancerzy, zwykle przodkujący, zawoła "oć" lub "na odsib", "na osibkę", (tj. od siebie, na prawo, w stronę od prawej ręki mężczyzny […]) i teraz właściwie rozpoczyna się Kujawiak.

Dalej Kolberg opisuje pokrótce taniec – układ rąk i kroki – oraz następujące później przejście do oberka. Ten opis potwierdza zatem, że kujawiak i oberek były w tradycji wiejskiej częścią suity tanecznej, rozpoczynanej wolnym tańcem, przechodzącej następnie do kujawiaka i wreszcie oberka, zwanego także, jak pisze Kolberg, mazurem.

To połączenie tańców, wykonywanych jeden po drugim, ale jako jedna całość, było zapewne powodem przyszłych nieporozumień, przez co jeszcze przez długi czas etnografowie i encyklopedyści musieli je wyraźnie rozróżniać. W "Encyklopedii staropolskiej" Glogera Józef Bliziński w haśle napisanym najpewniej w 1893 roku zaznaczał tę odrębność:

Text

Kujawiak, taniec ludu kujawskiego podobny do obertasa, ale poważniejszy od niego, mniej skoczny i rubaszny, tańczy się okrągło, bez przycisku i tupania. Ruch jego jest daleko wolniejszy od obertasa, wreszcie ma tę odrębną cechę, że się nigdy nie kończy, tylko w kółko ciągle powtarza.

Nawet w XX-wiecznych opracowaniach kujawiak wspominany był prawie wyłącznie razem z oberkiem, jednak dzięki międzywojennym i powojennym podręcznikom m.in. Waxmana i Hryniewieckiej udało się usystematyzować wiedzę dotyczącą jego charakteru i sposobu tańczenia. Współcześnie najdokładniejszy opis narodowej formy kujawiaka można odnaleźć w opracowaniach Czesława Sroki "Polskie tańce narodowe we współczesnych zabawach, konkursach i turniejach tanecznych" oraz "Polskie tańce narodowe – systematyka". Druga z pozycji zawiera m.in. ustandaryzowany zestaw elementów kujawiakowych wypracowany w latach 1987–1989 podczas spotkań Rady Ekspertów ds. Folkloru Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Współcześnie taniec pozostaje wykonywany przede wszystkim przez zespoły folklorystyczne. Choć nie był tak rozpowszechniony jak polonez, krakowiak czy mazur, pozostaje ważnym elementem polskiego dziedzictwa, a liryczna i nastrojowa muzyka oraz spokój lekko kołyszącego się tańca zdają się obrazować malowniczy krajobraz Kujaw.

Źródła:

Dąbrowska, G. (1979). "W kręgu polskich tańców ludowych". Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Hryniewiecka, J. (1962). "5 tańców polskich". Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury.

Idaszak, D. (1960). "Mazurek przed Chopinem". W: Lissa, Z. (red.), "F.F. Chopin". Warszawa: Uniwersytet Warszawski – Dział Wydawnictw.

Kolberg, O. (1867). "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Kujawy. Część druga". Warszawa: Drukarnia Jana Jaworskiego.

Nowak, T. (2016). "Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany". Warszawa: Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.

polskie tańce tradycyjne